Шәкәрімтанудың ақтаңдақ беттері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе.......................................................................................................................3-6
1 Өмір деректерінің ақтандақ жақтары................................................................7-36
1.1 Ақын өмірбаянының беймәлім тұстары..............................................1-17
1.2 Қоғамдық қызметінің белгісіз беттері...............................................18-26
1.3 Тергеулер тарихы: шырмалған шындық пен ақиқат мәселелері.....27-36
2 Шығармашылығының беймәлім қырлары......................................................37-98
2.1 Шәкәрім – еркін ойдың адамы екендігі.............................................37-59
2.2 Шәкәрімнің әдебиет, өнер, ғылым саласындағы жаңалығы, озық даралық
2.3 Шәкәрім – ақын, ойшыл, тарихшы, дінтанушы, әрі сегіз
3 Шәкәрімнің өмірі мен шығармашылығының халықпен қайта қауышуы..99-121
3.1 Шәкәрім рухының халықпен қайта табысуы..................................99-103
3.2 Ақын шығармашылығының тәуелсіздік алғаннан кейінгі қайта танылуы.............................................................................................................104-121
Қорытынды.......................................................................................................122-123
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.......................................................................124-125
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиеті мен мәдениеті ой-санасында
Дала данышпаны Шәкәрім Құдайбердіұлы, сөз жоқ, ұлтымыздың рухани кеңістігінде
Араға көп жылдар салып барып ақынның мәртебесі ақталып алынғанымен,
Тақырыптың өзектілігі. Шәкәрім Құдайбердіұлының ұлттық ғылым тарихындағы орны ерекше.
Ұлтымыздың кемеңгер ұлтарының бірі, мақтанышы Шәкәрімнің өз өмірінің біраз
Зерттеу мақсаты. Ғұлама ақын, сегіз қырлы, бір сырлы дарын
Зерттеу міндеттері. Жоғарыда аталған мақсаттан мынадай міндеттер туындады:
Шәкәрімтану саласындағы жаңа бағытта жазылған жұмыстарға сараптама беру;
Қазіргі кездегі айтылып жүрген пікірлерге жалпы сараптама жасау;
Шәкәрімнің сегіз қырлы, бір сырлы дарын иесі екенін дәлелдеу;
Ақынның фотосуреттері жайында мағлұмат беру;
Шәкәрімнің бай кітапханасы жайында сөз қозғау;
Шәкәрім және оның алашордаға қатысына тоқталу;
Шәкәрімнің қоғамдық, депутаттық қызметіне тоқталу;
Ақынның шығармашылығының беймәлім тұстарына тоқталу және олардың бүгінгі жаңаша
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста ақынның зергерлік, ұсталық,
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кешегі кеңес үкіметі кезінде, сөз жоқ,
1951 жылы М.Әуезовтің жетекшілігімен Қ.Мұхаметханұлы «Абайдың ақындық мектебіне» байланыс
Соңғы жылдарда Шәкәрім шығармашылығы бойынша бірнеше диссертациялар қорғалды. Соның
Шәкәрімнің 150 жылдық мерейтойы қарсаңында «Шәкәрім» энциклопедиясы шығарылып, «Шәкәрімтану
Зерттеу нысаны. Зерттеу жұмысының негізгі нысанына «Шығармалар жинағы» (1988),
Зерттеудің дереккөздері ретінде ақынның жоғарыда аталған туындылары, сондай-ақ, «Шәкәрімтану
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Шәкәрім Құдайбердіұлы өмірі мен
Жұмыстың методологиялық негізіне әдебиеттану мен әдебиет зерттеушілерінің еңбектерін, Ә.Бөкейхан,
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысының барысында талдау, тарихи-салыстырмалы, баяндау, жүйелеу,
Жұмыстың сарапталуы мен сыннан өтуі. Диссертацияның бөлімдері профессор Ә.Молдахановтың
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
Шәкәрім – қазақ сегіз қырлы, бір сырлы дарын иесі,
Шәкәрім – ұлы Абайдың дарынды шәкірті, абай дәстүрін жалғастырушы,
Шәкәрім – қоғам қайраткері, Алашорда үкіметін қолдаушы, осы бағытта
Шәкәрім – бірнеше тілді білген полиглот, қол астында елде
Шәкәрім шығармалары – адамдық, ар, әділдік, имандылық бағытта жазылған
Зерттеудің құрылымы. Диссертциялық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған
1 Өмір деректерінің ақтандақ жақтары
1.1 Ақын өмірбаянының беймәлім тұстары
Қазақ қауымының ғана емес, жалпы адамзат баласының рухани қазынасы
Шәкәрім Құдайбердіұлының телегей-теңіз мол мұрасын ғылыми тұрғыда зерттеп, танып-білуге
Мұрағаттық материалдарды диссертациялық жұмысымыздың негізгі өзегі ретінде пайдалана отырып,
Шәкәрім мұрасын зерттегенде, Ахат ақсақалдың еңбектері алғашқы жоспарда тұруы
Бұл жұмысымызда Ахат Шәкәрімұлының «Менің әкем, халық ұлы –
Біз, бәріміз, тарихтан ақын және ойшыл Шәкәрімді білеміз. Ал
Біріншіден, Құдайбердіұлы Шәкәрім – өмір бойы іздеген, қарапайым ғана
Екіншіден, Шәкәрім жасынан қолөнерге, ою ойып, киім пішуге, ұсталық
Сонымен қатар, Шәкәрім киімді не қазақта, не басқа елдр
Үшіншіден, Шәкәрім – қаршыға ұстап, құс баптаған аңшы. Ахат
Төртіншіден, Шәкәрім – сазгер, күйші, скрипкашы. Оның бұл өнерінің
Ахат ақсақалдың айтуынша, Шәкәрім «Ала байрақ», «Бозторғай» күйлерін шығарған.
Шәкәрім Құдайбердіұлының композиторлық, әрі орындаушылық қызметі жан-жақты зерттеуді тілейді.
Шәкәрімнің қанша әні, қанша күйі бар? Олардың тарихы? Алғашқы
Шәкәрімнің музыкалық мұрасы 15 ән, 2 күй («Ала байрақ»,
Әндерінің жиналуы ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан басталған болатын.
Голландиялық Альвин Бимбоэс 1926 жылы «Мухыкалық этнография» жинағында «№1
Шәкәрімнің әншілік мұрасының зерттелуіне көп еңбек сіңірген өз баласы
Шәкәрім ән мұрасын зерттеуде басты дереккөздер: ақынның «Мұтылғанның өмірі»
Шәкәрім ән шығармашылығын шартты түрде екі кезеңге бөлуге болады:
І кезеңде (1872 (1879) – 1904 жж.) алғашқы әндері
ІІ кезең (1912 – 1931 жж.) – қажыдан оралып,
І кезең шығармашылығы үш әнімен қоса, Ахат Құдайбердиевтің мәліметіне
Тырнақалды туындыларынан Шәкәрім жаңа өлең өлшемдерін батыл қолданады. «Жастық»
Соңғы он тоғыз жыл ішінде Шәкәрімнің қалған 12 әні
1925-1926 жылдары жазылған «Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек», «Жаңа
«Ойдан шығарған бар түрлі әндерім
Үйрен, білсең әннің мәндерін».
«Шығардым әндер жаңалап
Саларсың сынға саралап», - деп жазды.
Шәкәрімнің өнер жайлы көзқарасына өнер жасаушысы – адам тұлғасы
«Үн сырын ұғар адам аз
Айғайға құр болар мәз», - деп түйеді («Ойдан шығарған»).
Өлеңдерінде Шәкәрім ән, оның тудырушысы мен орындаушысы, тыңдаушысы жайын
Шәкәрім шығармашылықты сезім жетелеген шабыт емес, ой елегінен өткен
«Сырын бұл әннің айтып қарайын,
Сипаттап тізіп санайын», - деп білдіреді («Бұл ән бұрынғы
Шығармашылық ақын үшін рационализмге толы саналы еңбек. Оны Ахаттың
Өлеңді шығару үстінде оның буын санын санап, құрылымын ойластырумен
«Сөзімді өлшеп қараңыз,
Уәзінге дәл шыға ма»,
(«Сөз жазып, өлең өлшемек»)
«Ауыр, осы әнге тауып сөз салмақ,
Тәуір, татымды ұйқас жиналмақ», - дейді.
Ахат Құдайбердиевтің естелігіне сүйенсек, Шәкәрімнің «Бұл ән бұрынғы әннен
Бір күні «Үштас» деген таудың жотасына шығып отырдық. Бұл
Шәкәрімнің «Бозторғай» күйінің шығуын таңсәрідегі әсем табиғат көрінісімен байланыстырады:
Адамдармен қарым-қатынас, Алла жаратқан табиғат мінсіздігі – бәрі Шәкәрімді
Шәкәрім әнді негізінен түнде шығаратын болған. Оны «Қорқыт, Хожа
Абайдың ізбасары Шәкәрім өмірде де, шығармашылықта да ойшыл-ақын, философ
«Ой – ақылымды қозғар ән-күйді
Жаным жай тапқандай ұнатар».
«Бар сезіміңді қозғар ән-күйге
Жастар, тілімді ал, бол құмар».
Мазмұнды өнер туғызу мақсатын қойған музыкалық эстетика ән шығармашылығының
Шәкәрім әндерінің басым бөлігі жыраулар поэзиясымен сабақтас болғандықтан, олардың
Шәкәрім Абайдан соң шығарма мазмұнынынан тысқары, сәндік үшін пайдаланылған
1) «Ән сыры», «жарасымдылық» ұғымдарымен білдірілген музыка мен поэзияның
2) Меложолдар пауза, қосу ырғағымен аяқталып оқшауланады.
3) Бунақ – бөлшектелген (дорбный) меложолдың қарапайым бөлігі. Оның
4) Цензура құрылымды құраушы құрал ретінде ішінара және меложолдар
Шәкәрім әндерінің басым бөлігі меложолдың цезуралы үлгісін ұстанады. «Шын
Шәкәрім дамудың динамизациялау құралы ретінде соңғы меложолдарда бірнеше жолды
5) Лад та – сөздің анық жеткізілуін жүзеге асыратын
Шәкәрім әндеріндегі ладтық жүйе музкалық эстетикасында жоғары бағаланған фолкьлордың
6) Әуен қалыптасуында поэзиялық ұйқастың маңызы зор. Әуен –
7) Композициялық құрылымдардың алуан түрлілігі өлең ырғағы мен құрылымының
Шәкәрімнің музыкалық эстетикасы мен әндеріне қатысты айтылғандардың бәрі шәкәрімтануда
Бесіншіден, Шәкәрім жай ғана ақын емес, ірі қайраткер. Тіпті
Әрине, бұл соттың қалай аяқталғаны жұртқа мәлім: нәтижесінде мұғалім
Шәкәрім Құдайбердіұлының ақындық кітапханасының мөлшерін межелеу – үлкен міндет.
Шәкәрімнің Стамбулда сол кездегі еуропалық, бүкіл Батыс ойшылдарының кітаптарын
Сыртқы жағдаяттар бір бөлек те, адамның жан дүниесі өсу,
Семей қаласына келіп керекті қаражат-қағаздарын жинақтап, тиянақтаған Шәкәрім ел-жұртына
«Жылым – қой, жұлдызым – июль» (1918) деп басталатын
Параходта жүріп жолда,
Әр елде кез келіп молда.
Он үш к.н боп Стамболда,
Керек кітап табылғаны-ай!
Осы шумақ бізге ақынның Стамбулға параходпен жеткенін, бұл қалада
Омбы, Челябі, Қазан, Мәскеу, Севастополь, Стамбул, Египеттің Ескендрия (Александрия),
Енді ақынның өзі туралы жырына тағы бір үңілейік. Автор
Осы ретте әр ұлттың зиялылары бір-бірімен қалайша түсінісіп, сөзге
Ахат Шәкәрімұлы әкесінен естігендерін былайша баяндайды: «Меккенің тарихи орындарында
Аталған қалалардан алған кітаптарын ақын посылка етіп, Семейдегі Абайдың
Бұл жайында: «Мекке жақтан әкей Семейдегі Әнияр деген кісінің
Бұл арада әдебиеттің дені Шәкәрімнің ойшылдық кітапханасын байытқан кітаптар
Бұрын Шыңғыстау, Семей өңірінен ұзап шықпаған Шәкәрім үшін Мекке
Шәкәрім кітапханасы мәңгілігімен құнды. Себебі, осы қайнардағы баға жетпес
1.2 Қоғамдық қызметінің белгісіз беттері
Шәкәрім Құдайбердіұлының қоғамдық-саяси қызметі дегенімізде, жалпы оның ел басқару
Жалпы, Шәкәрім Құдайбердіұлының гуманистік, қоғамдық-азаматтық қызметі арналарын екі кезеңге
Сонымен, Шәкәрім Құдайбердіұлының 1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейінгі гуманистік,
Семейдің съезінде байқадық қой,
Екенін қарт кемеңгер әм терең ой,
Оқығандар болмаса жай қазақтан,
Онан басқа кім шықты көрсетіп бой. Ол – 1917
Шәкәрім Құдайбердіұлының Алашордаға қатысына байланысты тағы бір дерек, оның
Дегенмен, осыған қатысты мына бір жайды айта кеткен орынды
Бұл арада айтайын дегеніміз – Шәкәрім Құдайбердіұлының аз уақыт
«1918 жылы, мен орыс оқытушысынан орысша оқиын деп Семейге
Шәкәрімнің өмірдегі және өнердегі жолы, шынында да М.Мағауин атқандай,
Шәкәрімнің депутаттық қызметі. Ұлтымыздың айтулы тұлғаларының бірі Шәкәрім Құдайбердіұлы
Алаш көсемі Әлихан Бөкейханов «Земство» атты мақаласында: «Земство –
Түзелер деп қазағым,
Николай құлап, өлген соң,
Тағы да тарттым азабын,
Алпысқа жасым келген соң.
Құлдықтан қазақ босады,
Білмеймін, қайдан тосады.
Күн шыққанға ұқсады,
Бостандық сәуле берген соң.
Оқыған жастың етегін,
Қабыл алдым жетегін,
Босқа жатып нетемін,
Бостандық туын көрген соң, - деп айтады. Өз кезегінде
Семей уездік Земстовсы жиынына депутаттарды сайлау, бұл сонау 1914
...Как и следовало ожидать, результат этих выборов мог вполне
...Итак, товарищи, если мы посмотрим на будущее земстов, где
Киргизское население совершенно отнеслось иначе. Они отложили всякая домашняя
Атап айтсақ, 1917 жылдың 14 қарашасындағы Семей уездік Земствосы
Осыған орай төменде Шәкәрім қажының 1917 жылдың 14 қарашасында
Семей уездік Земствосы 1917 жылдың желтоқсанынан 1919 жылдың желтоқсанына
1-ого января 1919 г. истекает сроки полномочии гласных Семипалатинского
Алайда, ел өміріндегі 1918-1919 жылдардағы саяси төңкерістер, яғни Алашорда
Шәкәрім – халық соты. Ғұлама ақын Шәкәрім Құдайбердіұлының өзі:
Семейді ақтар меңгеріп,
Қазаққа соттық жол беріп,
Сыртымнан сайлап жөн көріп...» - дегендей, Алашорда үкіметінің Шәкәрім
Профессор Қ.Мұхаметханов «Шәкәрім» атты мақаласында Шәкәрім мен Алашорда үкіметі
Әрине, бұл арада ең алдымен аталмыш мақаланың кешегі кеңес
Украина, Дон, Кавказ, Түркістн, Сібір, Орынбор, өзге неше ішкі
Біздің қазақ жері әзер бұл Россия ылаңынан аман.
Алаштың баласы аман қалар ма, жоқ па? Болжап болмайды.
Аға-іні, Алаштың азаматы, бірік, бүгінгі үй ара уақ істі
Россия мемлекеті енді жақын арада үйірге қосылмайды. Бірліктен айырылсақ,
Әлихан Бөкейханов айтқандай, 1918 жылдың басында қазақ жері әзірге
Жалпы, сол кезеңде Земство дегеніңіз халықтың әлеуметтік-тұрмыстық, өнеркәсіп және
Алайда, 1918 жылдың ақпан айының соңында Семейге сонау Омскіден
Ақтар кетіп қалғанын,
Семейді қызыл алғанын
Жолшыбай естіп барғамын, - дейтіні де дәл сол уақыт
Сонда, қорыта келгенде, ақынның ел ісіне араласып, адалдық пен
1.3 Тергеулер тарихы: шырмалған шындық пен ақиқат мәселелері
Шәкәрім – көзі тірісінде өз өмірі туралы өзі жазып
Шәкәрім және Алашорда. Е.Сыдықовтың пікірне сүйенсек, оның ақынның Алашордаға
Дегенмен, 1980 жылдардың соңына қарай кеңестік қоғамда бел алған
Ал енді жоғарыда сөз болған Әлихан мен Шәкәрімнің достығына
Кемеңгер ақынымыз Абай қайтыс болғаннан кейінгі кезеңде Ә.Бөкейхановтың ашғашқыда
Алаш көсемі Ә.Бөкейханов «Қазақ» газетінде жарық көрген «Кәкітай» атты
Осы орайда Ә.Бөкейхановтың ІІ Мемлкеттік Думаға депутаттыққа Шәкәрім Құдайбердіұлы
Ресей кадет партиясы, жалпы сол кезеңде батыстың демократиялық бағытын
1917 жылы ақпан және қазан төңкерісі кездерінде Семейде «Кадет»
Екіншіден, барша зиялы қазақ қауымы арасында үлкен білім мен
Сыр айтайын мен сізге,
Әр түрлі жай бар басымда...
Елімнен кеттім елсізге,
Елуден асқан жасымда.
Қора салған жеріме,
Кіргендей болып көріме,
Өкпеледім еліме,
Отырман деп қасыңда.
Аңшылық ескі салтым деп,
Көрермін ақыр артын деп,
Партия қудың халқым деп,
Кәріңіз бен жасың да.
Қауымнан қаштым қағылып,
Оңаша өмір сағынып,
Жасымда біткен тағылық,
Осы екен ғой асыл да.
Ойға оңаша жер керек
Ойыңды ұғар ел керек,
Партия қуған елбелек
Ел өзіңе масыл да, - дейді. Ал, ғұлама ақынның
Шәкәрім Құдайбердіұлы үлкен ақындық, оқымыстылық дарын-қабілетіне қоса сол кездің
Шәкәрім Құдайбердіұлының мол мұрасын ғылыми тұрғыда зерттеп, танып-білуде ақын
Сәбит Мұқановтың мұражай қорындағы аталған хат Шәкәрімнен қалған жәдігер
Енді хат мәтініне үңілейік: «11/ХІІ – да жазылған хатыңызды
С.Мұқанов Шәкәрімнің хатын 1952 жылы мәшинкеге кирилл жазуымен көшіртіп
Асыл түпнұсқа хаттың Орталық мұрағатта сақталуының сыры – Сәбит
Рас, Сәбит Мұқанов кешегі кеңестік дәуірде қазақ жазушылары арасында
Шәкәрімнің Сәбит жолдаған хатында: «...жергілікті үкімет басындағы кейбіреулердің қараңғылыған
1969 жылы 3 желтоқсанда «Қазақ әдебиетінің даму заңдылықтарын зерттейтін»
Әрине, бұл сөзінде Сәбит Шәкәрімге алдымен өзі хат жазғанын,
1988 жылы Талдықорғандағы Ілияс Жансүгіровтің мұражай қорынан Шәкәрімнің бірнеше
Шәкәрімтанудағы тағы бір беймәлім тұс – Шәкәрім шығармаларының асыл
Осы орайда айта кететін бір жайт, біз Шәкәрім жыр
Енді Шәкәрім ақын шығармаларының асыл түпнұсқасы деп отырған қолжазба
Дәптер 17 парақ, 34 беттен тұратын ұзын жол оқушы
Дәптерге алдымен өлеңдердің тақырыбы жазылып, онан кейін неше жасында
«Тау басындағы ой». – 64 жасында жазылған он өлеңнен
«Тура жолда қайғы жоқ». – 65 жаста жазылған, 32
«Таза арақты әкел, шырақ». – 66 жаста жазылған, 32
«Мұңлы шал». – бұ да сол жылы жазылған, 56
«Иманым деген өлең». – 70 жасында жазылған, 28 өлеңгег
«Анадан алғаш туғанда». – 1923 жылдың аяқ шенінде жазылған,
«Қазақтың ең жақсысы үш нәрсеге шоқынар». - Өлеңнің жазылған
«Қорқыт, Хожа Хафиз түсіме енді де». – 1931 жылы
Яғни қолжазба дәптерде ақынның 2660 жолдан тұратын 8 шығармасы
Ақын шығармаларымен азды-көпті таныстығы бар адам дәптердегі өлеңдердің түгелімен
Ғалымдар тарапынан қолжазба дәптері ақын қолтаңбасымен жазылған түпнұсқасымен мұқият
Сөзіміз дәлелді болу үшін біреер мысал келтіре кетейік: Хаттың
Араб жазуының қыр-сырына қанық адам ешқандай салыстырусыз-ақ жай көзбенен
Ақын қолтаңбасы хақындағы ойымызды түйіндей келсек, қалай да ақын
Ал біз сөз еткен түпнұсқа дәптер ақын мұрасын зерттеп,
Шәкәрім атынддағы Семей мемлекеттік университеті жанынан құрылған Шәкәрімтану және
Бұл ретте бертінгі жылдарға дейін жалғыз фотосы саналып келген
ГПУ-дың Қарауылдағы аудандық кеңсесінде от жағушы, әрі күзетші болып
Ал екінші сурет 2002 жылдары қалың көпшілікке ұсынылды. Байырғы
Бүркітімен бірге Шәкәрімді 1927 жылы суретке түсірген адам –
Ал енді жаңадан табылған фото жайына келсек. Жаңадан табылған
Шәкәрім атындағы Семей университетінің ректоры, ақынның өміріне терең үңіліп,
2 Шығармашылығының беймәлім қырлары
2.1 Шәкәрім – еркін ойдың адамы екендігі
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы әдеби, рухани
Шәкәрім философиясының басты ерекшелігі – жалпы жаралыс, адам, қоғам
Бұл ойын былайша жеткізеді:
…Әлемде жоғалатын ешбір зат жоқ,
Өзгеріп түрленеді ойла шырақ…
…Көктен жаңбыр жауады, жерде бұлақ,
Қанша ақса да, оларда бар таусылмау…[13] одан әрі қарай:
Жан деген не,
Мүлде өле ме,
Шын жоғалып сөне ме?
Дене жөндеп,
Жоғары өрлеп,
Жаның мен деп келе ме? [14, 7].
Табиғат құбылады, жаңбыр жауады, тау басын мұз шалады, көктемде
Тумақ, өлмек – тағдырдың шын қазасы,
Ортасы - өмір, жоқтық қой екі басы.
Сағымдай екі жоқтық арасында
Тіршілік деп аталар біраз жасы.
Жоқтық, барлық, жоғалмақ араласы,
Үш еріксіз болады мағынасы.
Нажағайдай жарқ етіп өшпек болса,
Өмірдің он тиындық жоқ бағасы [13, 267].
Мұндағы адамның тууы, өмір сүруі, өлуі еріксіз, адамның өзіне
Сол қамшының сабындай қысқа пәниде адамның өмірі мың құбылып,
«Жаралыс басы – қозғалыс,
Қозғауға керек қолғабыс.
Жан де мейлің бір мән де,
Сол қуатпен бол таныс,
Әлемді сол мән жаратқан.
Қозғалмаса көшпейді,
Көшпеген нәрсе өспейді.
Өспеген нәрсе өзгермес,
Түрден ол түрге түспейді,
Қозғалыс түрлеп таратқан.
Қозғаған қуат – жан дейміз,
Жан өсті жаннан сан дейміз.
Сол жандар әсер берген соң,
Жаралды сансыз тән дейміз,
Жанына қарай тән солар» [13, 114].
Тіршіліктің пайда болуын бір қараған көзге материалистік атомистика және
Барлық материалистік теориялардағыдай, Шәкәрімде материяның өмір сүру әдісі –
Осының арқасында олар жүйеге бірігеді. Шәкәрім неміс ғалымы Кеплердің
Басында жан мен дене екі басқа,
Жан шыдап тұра алмайды қозғалмасқа.
Дене сауыт сықылды жанның орны,
Оған да күту керек бұзылмасқа…
…Фәни дене бояуға-ақ мақтанады,
Жан төзбейді, сол үшін сақтанады.
Өлмес жанға өзгермес орын керек,
…Жан талпынар талайды көрмек үшін,
Әр сырын дүниенің білмек үшін.
Дене байғұс салмақ боп баса берер,
Жаралған ғой түбінде өлмек үшін [13, 51].
Тағы былайша жалғастырады:
Ақыл деген өлшеусіз бір жарық нұр,
Сол нұрды тән қамы үшін жан жұмсап жүр.
Тағдырдың қиын сырлы сиқырымен,
Жан тәнге, ақыл жанға матаулы тұр.
Жан тыныштық таппайды тән қамын жеп,
Тән бұзылса, тұрағым бұзылар деп,
Ыстық, суық, аштықтан сақтау үшін
Зұлымдық пен айланы қылады сеп [13, 23].
Аңғарсақ, әрбір тіршілік иесінің өз тәніне лайық жанынан басқа
1. «Жан жаратушы өзгеріп жататыны да рас».
2. «Жан – қозғау беруші, тіршілік себепкері». Шәкәрім тіршіліктің
Жанға көнсем, жан иесі–
Тәңіріге де көнгенім… [13, 274] – деп, Шәкәрім атамыз
Тәуелсіздігіміздің арқасында тарихымыздың ақиқат беттері қайта жазылып, толығып, «өшкеніміз
Үстіміздегі Кеңес Үкіметінің қатал билігі үстемдік құрған ғасырда Шәкәрім
Жалпы, ақын діндегі адамгершілік, мораль тақырыбына терең мән бере
Мысалы, 2007 жылы шыққан жинақта «Өзіме» өлеңінің:
Мақтан, атақ іздесең – Құдайдан без,
Ардан күсіп, арамның біреуі бол [18],
деген жолы алғашқы жинақта:
Мақтан, атақ іздесең – адамнан без,
Ардан күсіп, арамның біреуі бол [19], –
деп берілген.
«Партия адамдары» деген өлең 2007 жылғы жинақта:
Онымен мені алмай ма, кімді алдайды,
Жалған сөзін Құдайым, тіпті, алмайды, –
деп берілсе, алғашқы жинақта:
Онымен мені алмай ма, кімді алдайды,
Жалған сөзін құлағым тіпті алмайды, –
делінген.
«Мал жимақ» өлеңіндегі:
Қолөнерден пайда қыл, үйреніп-ақ,
Кетпес дәулет осы ғой Құдайға хақ, –
деген жолдар алғашқы жинақта:
Қолөнерден пайда қыл, үйреніп-ақ,
Кетпес дәулет осы ғой әмбеге хақ, –
деп берілген. Осы өлеңдегі:
Адал қол аштан өлмес, құры қалмас,
«Жүрген алар» деген ғой бір Құдай да, –
деген жол алғашқы жинақта:
Адал қол аштан өлмес, құры қалмас,
«Жүрген алар» деген ғой бір осындайда, –
деп берілген. Аталмыш өлеңнің 11 шумағы:
Құдай таза жаратты, сен таза бол,
Ұқсаң, анық айттым ғой, бұл – тура жол, –
деп басталса, алғашқы жинақта:
Баста таза жаратты, сен таза бол,
Ұқсаң, анық айттым ғой, бұл – тура жол, –
делінген.
«Хайуан мен ақымақтар» деген өлеңдегі:
Бір Құдай неше түрлі жан жаратты,
Не үлкен, не кішкентай тән жаратты,
шумағы алғашқы жинақта:
Табиғат неше түрлі жан жаратты,
Не үлкен, не кішкентай тән жаратты, –
деп көрсетілген. Мұнда 2007 жылғы жинақтағы нұсқасы дұрыс. Өйткені
Шәкәрім Құдайбердіұлының өлеңдерінде кездесетін тағы бір мәселе «мұтылған», «мұтпай»,
«Партия адамдары» деген өлеңнің:
Қазақтың бәрі бірдей құтырған ба,
Іс қылмақ артын ойлап мұтылған ба? –
деген жолы алғашқы жинаққа:
Қазақтың бәрі бірдей құтырған ба,
Іс қылмақ артын ойлап ұмтылған ба? –
деп енгізілген.
«Хайуан мен ақымақтар» өлеңіндегі:
Ал енді осы сөзді мұтпай сақта,
Керекті бір іс келер артқы жақта, –
деген жол алғашқы жинақта:
Ал енді осы сөзді ұмытпай сақта,
Керекті бір іс келер артқы жақта, –
деп берілген.
«Бостандық туы жарқырап» өлеңіндегі:
Құлдықтан жоқ құтылған,
Еркіндігі мұтылған, –
деген жолы және:
Күншілдігі мұтылмас,
Береке, бірлік тұтылмас, –
деген жолдар алғашқы жинақта:
Құлдықтан жоқ құтылған,
Еркіндігі ұмтылған
және
Күншілдігі ұмтылмас,
Береке, бірлік тұтылмас, –
деп келтірілген.
Л.Толстой: «Өнер мен ғылымнан мақсат – өз «меніңді» ашу,
Шәкәрім Құдайбердіұлының «өз тағдырым мен өз заманым үшін емес,
Жалпы, «мұтылған» ұғымының негізгі мағынасын Шәкәрім Құдайбердіұлы өз өлеңдерінде
Жаралы жаным шықсын деп,
Қара жер мені жұтсын деп,
Өлген соң елім мұтсын деп,
Атымды қойдым – «Мұтылған», –
дейді.
Шәкәрім Құдайбердіұлы өзіне дейінгі бүкіл рухани дәстүрді сіңіре отырып,
Менің Жарым – қыз емес,
Хақиқаттың шын нұры,
Оны сезер сіз емес,
Көзге таса бұл сыры, –
деп келтіреді.
Ақынның негізгі айтпақ ойын түсіне алмаған зерттеуші ғалымдар бұл
Жар ағызған қанымнан,
Жүрегі таза есті жан, –
десе, 1988 жылғы жинақта:
Жара ағызған қанынан,
Жерді жусаң қызыл қан, –
деп берілген.
Сол сияқты «Сорлы бұлбұл жарға асық боп» өлеңі 2000,
Сорлы бұлбұл Жарға асық боп,
Нұрлы гүлге айтты зар [13], –
деп берілген. Ал, 1988 жылғы жинақта:
Сорлы бұлбұл жазға асық боп,
Нұрлы гүлге айтты зар, –
делінген.
Ал 2000, 2007 жылғы жинақта «Ақыл құсы адаспай аспандаса»
Сопыларға біздің Жар бір қараса,
Жарық нұрмен жүрегін араласа, –
деп берілсе, 1988 жылғы жинақта:
Сопыларға біздің Жар бір қараса,
Жар нұрымен жүрегін араласа, –
деп келеді.
Алғашқы жинақта «жар» ұғымының бұлай тәпсірленуі сол кездегі цензуралық
«Қазақтың ең жақсысы» деген өлеңнің:
Арамды судай сіміріп,
Ернімен уын жымырып,
Маскүнем, бәңгі боп жүріп, –
деген шумақ алғашқы жинақта:
Арамды судай сіміріп,
Ернімен уын жымырып,
Маскүнем, мәңгі боп жүріп, –
деп берілген. Бұл жерде «бәңгі» нұсқасы дұрыс. Бұл сөзді
Бес-алты мисыз бәңгі күлсе мәз боп,
Қиналмай, қызыл тілім, кел, тілімді ал, қой…
Шәкәрім Құдайбердіұлының өлеңдеріндегі кейбір сөздер соңғы, яғни 2007 жылғы
«Бас, көзімен қарасаң, нәпсі-жалған» өлеңіндегі:
Нәпсі үйінде байлаулы Ынсап жатыр,
Мұның емі – тегінде, сол босанған, –
деген жол 2000 жылғы жинақта:
Нәпсі үйінде байлаулы Ынсап жатыр,
Мұның емін, тегінде, сол аша алған, –
деп берілсе, алғашқы жинақта:
Нәпсі үйінде байлаулы Ынсап жатыр,
Мұның емін тегінде сол аса алған, –
деп берілген. Мұнда 2000 жылғы жинақтағы нұсқасы дұрыс, яғни
«Жылым – қой, жұлдызым – июль» деген өлеңнің:
Көп инемен құдық қаздым,
Сырым, ойым, жайым солай, –
деген жолдары алғашқы жинақта:
Инемен көп құдық қаздым,
Сырым, ойым, жайым сондай, –
деп берілген. Біздіңше осы 1988 жылғы нұсқа дұрыс. Себебі:
«Көңіл» өлеңі 2000 және 2007 жылғы жинақтарда:
Жігіттікке жетелеген,
Секунд, минут, сағат деген, –
деп берілсе, 1988 жылғы жинақта:
Жігіттікке жетелеген,
Секунд, минут, сағат неген, –
деп келтірілген. Біздіңше, осы соңғы келтірілген нұсқасы дұрыс. Жалпы,
Бейісте хор қызы деген,
Таза сусын, жеміс жеген.
Солай деп нануым неген,
Жамандатсын пырақ мінем [13].
Бұл жерде «неген» – «не дегеннің» қысқарған түрі, «не
Кейінгі жинақтарда кездесетін «Бұл кездегі діндердің бәрі нашар» өлеңіндегі:
Інжіл, Құран – бәрі айтып тұрса-дағы,
Мағынасынан адасып, қара басар, –
деген жолдар 1988 жылғыда:
Інжіл, Құран – бәрі айтып тұрса-дағы,
Адасып, ардан күсіп қара басар, –
деп берілген. Біздіңше, осы нұсқа дұрыс. «Ұждандыны мақтайды тамам
Ар, нысаптың пайдасын жан сезеді,
Өлген соң бәйге аларын біліп тұр жан, –
делінсе, 1988 жылғы жинақта:
Ар, нысаптың пайдасын жан сезеді,
Өлген соң бәйге аларын біліп тұрған, –
деп берілген. Біздіңше, алғашқы нұсқаны қалдыру керек. Өйткені, өлеңнің
«Адамның еркі қайда деп ақылдан сұрағаным» өлеңіндегі:
Жетекшім – себеп, тым күшті ол,
Бермес бір билеттім деп, –
жолы 1988 жылғы жинақта:
Жетекшім – себеп, тым күшті ол,
Бермес жол билеттім деп, –
деп берілген. Біздіңше, осы 1988 жылғы нұсқаны қалдыру керек.
«Тіршілік, жан туралы» өлеңіндегі:
Ол басқы жанда бар ма таза ақыл,
Сен осыны тұр тыңдап, –
деген жол алғашқы жинақта:
Ол басқа жанда бар ма таза ақыл,
Сен осыны тұр тыңдап, –
деп берілген. Мұнда автор басқы, әуелгі деген мағынада айтады.
«Ақыл құсы адаспай аспандаса» өлеңіндегі:
Жан нұрының ұшқыны осы ой деп,
Жанған отқа шоқынам Жар қараса–
деген жол алғашқы жинақта:
Жан нұрының ұшқыны осы ғой деп,
Жанған отқа шоқынам Жар қараса, –
деп жазылған. Мұнда да алғашқы нұсқасы дұрыс.
«Өкінішті өмір» деген өлеңіндегі:
Достығым ба, байқарсыз қастығым ба,
Біздің ойды сіз де ойларсыз болса заман, –
деген жолдар алғашқы жинақта:
Достығым ба, байқарсыз қастығым ба,
Біздің ойды сіз де ойлар болса заман, –
деп берілген. Біздіңше, 2007 жылғы жинақта жаңсақтық кеткен, негізінен,
Шәкәрім атамыздың өлеңдеріне текстологиялық талдау жасау барысында кейбір өлеңдерінің
«Жер жүзіне қарасам» өлеңіндегі «Үш нәрсеге хақиқат» деген жолдан
«Өзіме» өлеңіндегі «Әрине, сен де бірге жүрсең екен» деп
«Партия адамдары» өлеңіндегі:
Бар жұмысы – алдау мен ұрлық, пара,
Бірін арам демейді бұл бейшара.
Залымдарды кәпірмен қосып айтқан,
Нанбасаңыз, Құраннан оқып қара, –
деген шумақ және:
Өтірікке найзадан өткір қазақ,
Өз қылығың басыңа жеткір қазақ.
Қоқиланар «Құдайдың құлымыз» деп,
Пайғамбардан садаға кеткір қазақ, –
деген шумақ алғашқы жинаққа енбей қалған. «Абай марқұм өткен
«Сәнқойлар» деген өлеңдегі «Сен өзгерме өзің бол» деген жол
«Қазақтың ең жақсысы» деген өлеңдегі:
«Күндеп іші қайнайды,
Қызыл тілін қайрайды.
Әлі-ақ өзі жайрайды,
Алдында әділ соты бар», –
деген жол 2000 жылғы «Иманым» жинағына енбей қалса, «Арам
«Қырық жылдан өтті өмірім» өлеңінің «Әсет алғыш өнершілді» деген
Сонымен, Шәкәрім Құдайбердіұлының өлеңдер жинағы бірнеше рет басылып шықты.
Жалпы, ақын поэзиясының көркемдік дәрежесін арттыратын адамның ішкі әлемі
Ұлттық сана-сезімді жетілдірудің жолдарын табу және оны іс жүзіне
Ақынның поэтикалық шығармасын талдай отырып оның жан дүниесінің түбіне
Көз адасты, ой тапты, көрдіңіз бе?
Ақылмен сыналмаған іс бұлдырлау.
Көз, құлақ, қол, мұрын, тіл – бәрі алдайды,
Тетігі — таза ақылмен өлшеп сынау!
Шәкәрім шығармашылығы толықтай өзіндік дүниеге көзқарас сипаттарынан құралады. Бұл
Сезімді өлшеп қараңыз,
Уәзінге дәл шыға ма?
Қазақ деген балаңыз,
Уәзінді де ұға ма?
Сөзді әнге дұрыстап,
Өлшеуменен сыға ма.
Құндылықтар мәселесі қай ғасыр болсын ойшылдар мен ғұламаларға өзекті
Мейірім, ынсап, әділет, адал еңбек,
Таза жүрек, тату дос — сол шарасы.
Ақыл деген өлшеусіз бір жарық нұр,
Сол нұрды тән қамы үшін жан жұмсап жүр.
Тағдырдың қиын, сырлы сиқырымен
Жан тәнге, ақыл жанға матаулы тұр.
Жан тыныштық таппайды тән қамын жеп,
Тән бұзылса, тұрағым бұзылар деп,
Ыстық, суық, аштықтан сақтау үшін
Зұлымдық пен Айланы кылады сеп.
Жанның қамы және оның қозғаушы күші – ақыл, ол
мүмкін:
Бұл жалғаннан не серік,
Тәңірі алдына барғанда.
Лапылдадың, жандың ғой,
Тілегіңді алдың ғой.
Су екен деп, у ішіп,
Жаның жай боп қандың ғой.
Жанның сипаттары мәңгілік, ол отқа жанғанда да өртенбейді, мәңгілік
Мен адалмын дегенге жолдас қайда,
Екі көзі төрт болып қалар сайда.
Сырласы жоқ, сырласар жақыны жоқ,
Бар сүйеніш, үміт бір құдайда. Шындықтың синонимі ретінде адал
Шыннан өзге Құдай жоқ,
Анық Құдай — Шын Құдай.
Ұқпай қалма алаң боп,
Шын болмаса кім, кім Құдай?
Бұрын шын бар, бүгін шын,
Ертең шын бар – үш бөлек.
Керегі жоқ бұлардың,
Бұзылмайтын шын керек.
Шәкәрім шынды жеке құбылыс ретінде алып оның бейнесін Құдаймен
Қарапайым таным, әдетте, ғылымдардың кеңістігінде жүзеге асады және бар
Шәкәрімнің философиялық Ар ілімі қазақ елдігінің нығаюына елеулі үлес
Шәкәрімнің поэтикалық шығармашылығының мазмұнынан айқындалатын құндылықтар жүйесі бар. Біріншіден,
Шәкәрім экзистенциалды ойларының ерекшелігі, немесе Мұтылғанның тағы бір мәні
Мен өтермін, кетермін,
Жоқтарсың мені бір кезде.
Жәрдемім тимес, не етермін,
Бекінем осы бір сөзге.
Мақсатың қайсы, досың кім,
Осының түбін шын көзде… [13, 50].
Адам өмірі жалған және қысқа екенін айта отырып, өзінің
…Күйдіре тұрып шыдатпай,
Көре тұрып жайыңды,
Кім айтады, мен айтпай,
Сендерге енді уайымды. Шәкәрім, қазақтың ақындықтан өрбіп жатқан философиялық
«Ақындар шығарманы ерекше тылсым жағдайда жаратады» — деп алғаш
Табиғи заң — өткенді жаңа сынау,
Жаманынан жиреніп, жақсыны ұнау.
Дәлелдеуге өлген соң келмес тілім,
Тірлігімде айтатын сөзім мынау:
Сынау қиын біреуді жайын білмей,
Кетпе өмірін, ортасын көзіңе ілмей.
Ауыр жүк арқалаған жолаушыға,
Жағада жүксіз тұрған жанша күлмей. Шәкәрімнің өлеңінен шығып отырғандай,
Сегіз қырлы бір сырлы Шәкәрімнің өмірі өткен ғасырдың басында
Мұтылған псевдонимін талдауға ат салысқандардың бірі профессор ғалым Тұрсынбек
Көз, құлақ, қол, мұрын, тіл – бәрі алдайды,
Тетігі — таза ақылмен өлшеп сынау!
Әлемнің қирауы, құндылықтардың ыдырауы, хаос, мәнсіздік, үмітсіздік – міне,
2.2 Шәкәрімнің әдебиет, өнер, ғылым саласындағы жаңалығы, озық даралық
Шәкәрім Құдайбердиевтің әдеби мұрасы өте бай. Ол көптеген өлеңдер,
Шәкәрім шығармаларында өзі өмір сүрген дәуірдің қоғамдық көріністері бейнеленді.
Ақынның баласы Ахат Құдайбердиевтің көрсетуі бойынша, «Жастық туралы», «Жастарға»
Шәкәрім өзінің өлеңдер топтамасының алғашқы басылымына «Қазақ айнасы» деп
«Қазақ айнасы» жинағына енген «Өзіме», «Бай мен кедей», «Құлар»,
Шәкәрім поэзиясы кейбір жеке қайшылық, кемшіліктеріне қарамастан интеллектуальдіық тереңдігімен,
... Кім жалғыз бұл жалғанда – есті жалғыз
Мұңдасар болмаған соң бір сыңары.
Жалтаңдап жалғыз Абай өткен жоқ па
Қазақтан табылды ма соның пары?
... Бұл дүние білімі бар адамды
Қайғылы бейнетпенен өткізер.
Қайдағы ақылы жоқ наданды,
Ойлаған тілегіне жеткізер.
Шәкәрім өлеңдерінің көбінесе, негізгі өзегі, мазмұны ретінде «Қазағым, қайран
Ойда жоқ, өнер, білім, жол табатын,
Жалмауға жалықпайды өз маңайын.
Мұның түбі не болар деген жан жоқ,
Ұрлық, ұрыс, араздық күнде дайын...
Қайран елім, қазағым, қалың жұртым,
Көп айтып, а дариға, не қылайын...
Көретін көзі жоқ,
Ұғатын сөзі жоқ.
Қазақтың бұл күнде
Аты бар, өзі жоқ.
Түзелер кезі жоқ,
Түзетер жүзі халқының
Қазақтан езі жоқ, -
деп ащы сын айтқан.
Енді бірде ақын ел берекесін кетіріп, «алты бақан алауыз»
Бір ұрты май, бір ұрты қандар да бар,
Қой терісін жамылған жандар да бар,
Жазасызды жазалап атақ алып
Ақ жүрексіп жүретін паңдар да бар.
Жуаны қылды зорлық,
Момынның көргені қорлық,
Теп-тегіс қулық пен ұрлық,
Ал енді қайтіп ел болдық.
дейді.
Осындай көріністер Абайдың белгілі өлеңімен үндес, мазмұндас, Шәкәрім өзінің
Жақсы менен жаманды айырмадың,
Бірі – қан, бірі май боп енді екі ұртың.
Бас-басына би болған өңкей қиқым,
Мінекей бұзған жоқ па елдің сиқын! – дейді.
Абай бастаған сыншыл реализм арнасы Шәкәрім шығармаларында одан әрі
Күйдірген соң шыңдатпай,
Көре тұрып жайыңды,
Кім айтады мен айтпай,
Сендерге енді уайымды –
деп өзі айтқандай, қазақ елінің келеңсіз көріністерінен ақынның қаламына
Осы күнде арамның жолдасы мол,
Қу мен сұмды жиса, шын мықты сол.
Мақтан, атақ іздесең, адамнан без,
Ардан күсіп, арамның біреуі бол.
Мұңы қылсаң боласың сен де мықты,
Қайдағы қу, алдампаз төрге шықты.
Ел ішінде сенен қор жан бола ма,
Ұстаймын деп отырсаң адалдықты.
Ақын өлеңдерінде ел өмірінің жағымсыз көріністері, кемшіліктері, жаман жақтары
Ащы сезім – достығым, маған нансаң,
Кемдігім – келістіріп айта алмасам...
... Мен өттім дедім ғой,
Қазағым, қам ойлан,
Сен де адам едің ғой.
Енді бірде ол:
Жасымнан сендер едің менің елім,
Аяушы едім қайысып, сынып белім.
Тірлігімде тілімді алмасаңда,
Өлгеннен соң дерсіңдер қамқоршы ерім.
... Оң-терісін байқамай,
Таза жолдан тайқамай,
Ылайлап тұңық шайқамай,
Тура жолмен кет, халық,
Адалдың әділ жолына,
Ақырын басып жет, халық –
дейді. Халық мұның, жоғын жоқтап, өмірін бейнелеу оның мұраты.
Шәкәрімтанудың ең асыл қырлары мен беймәлім беттерінен үлкен ізденіс
Алдымен айтылатын жай – Шәкәрім Абайдың жақыны болуының, онымен
Кел, жастар, бүр түрлі жол табалық,
Арам айла, зорлықсыз мал табалық.
Өшпес өмір, таусылмас мал берелік,
Бір білімді данышпан жан табалық.
Ал, енді олай болса кімді алалық,
Қазақта қай жақсы бар көз саларлық?
Шын іздесек табармыз шыны ғалым
Күнде күйлей бермелік бозбалалық.
Жүз айтқанмен өзгенің бәрі надан,
Жалыналық Абайға, жүр баралық!
Білімді сол кісіден ізденейік!
«Әдейі іздеп біз келдік сізге» делік
«Өмір зая болмастық өнер үйрет,
Ақылынды аяма бізге» делік...
– деп бастауы «Абай жолы» романындағы саналы жастар суреттелуін
Кім жалғыз бұл жалғанда – есті жалғыз,
Мұңдасар болмаған соң бір сыңары,
Жалтаңдап жалғыз Абай өткен жоқ па,
Қазақтан табылды ма соның пары?!
Өлеңімен жұбатты өзін-өзі,
Еңбегі еш, іші беріш, жүзі сары,
Сөзін ұғып, ақылын алмаған соң
Патша қойса не керек қазақ шары.
Не қылса да шыдады, білдірмедй,
Сол десеші сабырлы қазақ нары, -
деп суреттейді.
Озық ойлы адам мен қоғам арасындағы қайшылық туралы Шәкәрім
Шәкәрім алғашқылардың бірі болып, Абайды жан азабына салған зұлым
Жолама, қулар, маңайға,
Не қылмадың талайға кім жағады сендерге
Тартқызған азап Абайға?
Соның да тілін алмадың,
Саабадың, сөктің, қарғадың,
Көріне қашан кіргенше.
Арсылдап иттей қалмадың.
Сендерден белгі не қалар?
Жемтігің жеген жем қалар.
Ақылы дария Абайдан
Таусылмас қоры кен қалар.
Жақсыдан қазына пұл қалар,
Солмайтын жасыл гүл қалар.
Сендердей арсыз қулардан
Желге ұшатын күл қалар.
Бұл жолдар Абай қайтыс болғаннан кейін іле жазылған. Өте
Шәкәрім өлеңдерінде Абайдың сөздерінен үзінділер келтіру, мазмұнын талдау кездеседі,
Ғылымның, таза шығармашылықтың адамдарын жырға қосып, көркемдік бейне жасау
Таңқаралық ісі бар,
Көңілді тартар күші бар.
... Жігеріңді тасытар
Тәтті сөзі балдай боп
Насихаты шамдай боп
Қасиеті қандай көп, -
деп қастерлейді. Осы қасиеттердің мән-мазмұнын ашады, «Ақындыққа құмарлар» ақынның
Шәкәрім дүниені танудың рационалистік, деистік бағытына бейім болғандықтан, халықтың,
«Ақыл деген өлшеусіз бір жарық нұр», «Пайғамбар қыл ақылды»,
Ғылым бір екенің ғой,
Ауырсаң емің ғой.
Бәріне жетеді
Таусылмас көңіл ғой.
... Балана ғылым үйрет жас күнінде...
Еңбектің, оқудың, білімнің, өнердің адамға, ортаға тигізер пайдасы, әсері,
Адамдық борышын, -
Халқыққа еңбек қыл.
Ақ жолдан айнымай
Ақ сақта оны біл.
Талаптан да білім мен өнер үйрен,
Білімсіз,
Өнерсіз
Болады ақыл тұл...
Ғибрат алар артыңа із қалдырсаң,
Шын бақыт –
Осыны ұқ,
Мәңгілік өлмейсің!
Ынсап, рақым, ар, ұят, сабыр, сақтық,
Талапқа алты түрлі ноқта тақтық...
Сабыр, сақтық, ой-талап болмаған жан
Анық төмен болмай ма қайуаннан.
Ынсап, рақым, ар, ұят табылмаса
Өлген артық дүниені былғағаннан!
Тағы бір өлеңінде:
Өмірдің өкінбейтін бар айласы,
Ол айла – қиянатсыз ой тазасы.
Мейірім, ынсап, әділет, адал еңбек,
Таза жүрек, тату дос – сол шарасы.
Мейірім, ынсап, ақ пейіл, адал еңбек,
Бұл төртеуін кім қалса, шын адал сол.
Еңбекке шыда ебін тап та,
Сабырдың түбі сары алтын,
Өзімшіл болма, көпті ардақта,
Адамның бәрі өз халқын.
Кейде дидактика, насихат, уағыздау басым болып көрінгенімен, Абайдың ғибрат
Адам үшін – еңбегім,
Өмірден барлық тергенім.
Қалағанын қарап ал
Мұрам сол, жастар, бергенім!
деп өзі айтқандай адам жетілуі, өсуі, өркендеуі, қоғамға пайдалы
Шәкәрім жастарға арнап бірнеше өлең жазды, оларға сенді, көп
Енді бірде ақын:
Еті кетіп, қауқиған сүйегім бар,
Жай таппай жанып жүрген жүрегім бар,
Жайлаған таза жүрек, талапты жас,
Ұғар деген сөзімді тілегім бар,
дейді.
Көңіл-көзі, сергек, саналы, «жайнаған таза жүрек, талапты жас», ұрпаққа
Ғалым Р.Нұрғалиев ақынның шығармашылығының жаңашыл қырлары жөнінде былай сөз
Шәкәрім өлеңдерінің сурет, бейнелері бай, құрпылмалы, ұйқас, буын өлшемдері
Енді ақынның қазақ әдебиетіндегі ойып алар орны бар ретінде
Көзін ашқаннан-ақ халық ауыз әдебиетінің нәрімен сусындаған қазақ
Шәкәрім Құдайбердиев қазақ әдебиеітнде сюжеттік поэма жанрын дамытқан шебер
Шәкәрім поэмалары бас-аяғы жинақы, сюжеттері ширақ, адамдардың қарым-қатынастары, тартыс-таластары,
«Қалқаман – Мамыр» поэмасын Шәкәрім «Қазақ тілінде тарихи хиқая»
Тарих сырына, тереңге үңілу, оның әр кез ой толқындарында
Шәкәрім:
Қалқаман мен Мамырды жаздым бұрын
Оқығандар, байқадың оның сырын.
Енді айтамын Еңлік пен Кебек сөзін
Тағы сынай көріңіз мұның түрін –
деуіне қарағанда «Қалқаман – Мамыр» 1912 жылы жарияланса да,
Жас жігіт Қалқаман мен ару қыз Мамыр бір-біріне ғашық
Қазақ әдебиеті тарихында, Шәкәрім творчествосында өзіндік ылайықты орын алуға
Өткен адам болады көзден таса,
Өлді, өтті, оны ешкім ойламаса,
Ол кетсе де белгісі жоғалмайды,
Керектісін ескертіп, ұмытпаса.
Ақыл деген денеге егулі дән
Суғарылса кіреді оған да жан.
Ақылдың өсіп-өніп зорамайғы –
Көрген-білген нәрседен ғибрат алған.
Естіп-біліп, көз көріп, ойға салмақ,
Өткен істен адамзат бір үлгі алмақ.
Қызықпақ, не жек көрмек, жиіркенбек,
Бастан кешкен әр істен белгі қалмақ.
Қазақ даласында тайпалар мен өзара қарым-қатынастағы наразылығы, ру басшыларының
Шыңғыстау маңын мекндеген тобықты руының батырларының бірі – Кебек
Абыз қарттың болжамынша, Кебек тағдыры қауіпті, үрейлі, бақытсыз, күндердің
Семей облысы Абай ауданындағы Ералы жайлауының шығыс жағындағы Семей-Қарауыл
Осы бір тарих қазынасы, халық әлпештеп, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген аңыз-хикая
«Бұл әңгіме 1780 жыл шамасында, осы Шыңғыс тауында матай
Шәкәрімнің «Еңлік - Кебей» поэмасы халық аңызы негізінде жазылған
Он бесінде Кебектің аты шықты,
Атты, жаяу бәріне бірден мықты.
Көзі өткір, қара торы жігіт екен,
Орта бойлы, тапалдау, кең иықты.
Ел қамы үшін өлуге жанын сайлап,
Соғыс десе тұрмайды қойса байлап
Жауға батым жақынға жаны әдепті,
Кішіні іні, үлкенді ағатайлап,
деп жалғаса береді.
Шәкәрім поэмасында бұрын белгілі уақиғаны баяндаудың өзінде де –
«Дала уалаяты» газетінде жарияланған сюжет пен Шәкәрім поэмасының текстін
Поэмада Еңліктің үй-жайы, жалғыздығы, сүйкімділігі, еңбекшілдігі, еріксіз атастырып қоюы,
Кейбіреуі таспенен атпақ болды,
Кейбіреуі дарға да аспақ болды,
Аяғында мойнына арқан салып,
Атқа байлап сүйретіп шаппақ болды.
Сұмдық жазаның алдында Еңліктің «Ей, жұртым! Бір-екі ауыз сөз
Шәкәрім творчествосындағы тағы бір көркем шығарма – «Нартайлақ пен
Естілер көп жазады әңгімені,
Жазбайды ермек үшін әлденені,
Жиреніп жаманынан, жақсыны ұғып,
Алсын деп жазады ғой өнегені.
Залымды жек көргізіп күйгізеді,
Ақ үшін әділетті сүйгізеді.
Өгейлік, өзімшілдік, бақ-күндестік,
Мейірімсіз, залалкесті білгізеді, -
деп басталады да, адамдар арасындағы күрделі де қиын қарым-қатынстар,
Ақын өзі әңгімелеп отырған жастар өміріне іш тартып, жақтап
Томанды шеше қылған батыр Тайлақ,
Бәйек боп қатты күткен әжетайлап,
Құнға алған Балқыбетте Томан өліп,
Күмбездеп мола соғып қойған жайлап, -
деп бала мен күтушінің арасындағы мейірімділік, адамгершілік қатынастар дәрептеледі.
Поэмада ауыз әдебиеті шығармаларында жиі кездесетін үй қайтара клишемен
«Нартайлақ пен Айсұлуда» Шәкәрім бірсыпыра жер аттары сол аймақтағы
«Ләйлі – Мәжнүн» дастанын Шәкәрімнің төл шығармасы десе де
Ондай ғып еш бейітші жаза алмаған,
Нақысын шын келтіріп, қаза алмаған...
Мен оның келтіре алман мыңнан бірін
Айтуға тіл жетпейді тәтті жырын –
дейді.
Шәкәрім жырлауында «Ләйлі – Мәжнүн» тың, аса көркем, ұлт
Әркімде ондай ғашық жаралмайды,
Шын асыл көп халыққа таралмайды.
Мәжнүннің Ләйліменен сыры қиын,
Еш адам байыбына бара алмайды.
Талай жан оның жайын ұға алмаған
Ойсыздың жүрегіне жұға алмаған...
Ғашықтық туралы жазғанда Шәкәрімнің рационалистік дүниетанымы, көзқарасы, дидактикалық, ғибраттылық
Басқа елдердің әдебиетіндегі «Ләйлі – Мәжнүндегідей» дәстүрлі уақиғаларды, яғни
Бірсыпыра әдебиеттерде Мәжнүн биік, ерекше, қайғылы ғашықтық символы. Осы
Іздеген ғашық болып бес нәрсем бар,
Берейін атын атап, ұқсаңыздар,
Махаббат, ғаделет пен таза жүрек,
Бостандық, терең ғылым – міне, осылар...
Сөйтіп, Шәкәрім Мәжнүн образын ұлттық көркемдік, ойлау жүйесінде
Шәкәрім шығыс әдебиеттері асылдарының бірі – «Жүсіп – Зылиха»
Сол дәуірлеп тұрған кезіндегі араб елінің бай әдебиетінің ішіндегі
Біз дүние жүзіндегі мәдениетті елдердің белгілі әдебиет шығармаларының бәрімен
Қазақ әдебиетінде шығыс сюжеттеріне жазылған көркем шығармалар баршылық, солардың
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ
Шәкәрімнің прозалық шығармалары да оның ағартушылық, демократтық, гуманситік көзқарастарын
Әрине, әркім өз атасын анық біледі. Әр таптың талапкерлері
Алайда оның бұл игі мақсаты орындалмады. Сол 1911 жылғы
Шежіреде қамтылған мәселелерді атап қана өткенін өзінде мазмұн байлығы
«Шежіредегі» мынадай тараулар – «Қазақтың қайдан шыққаны», «Қазақтың үш
Кейбір деректердің, аңыздардың мазмұнын келтіреді де Шәкәрім «ертегі қисынсыз
Сол сияқты кітаптағы «Қазақтың қалмақтан жеңіліп, Ақтабан шұбырынды көргені»,
«Шежіреде» қазақтардың қалмақтармен қақтығыстары, соғыстары, Абылай, оның жауы қалмақ
Кітаптағы енді бір топ құнды жазбалар Тобықты ұрпақтары, Ырғызбай,
Шәкәрім ата-бабаларын, өскен ортасын аса құрметтегені, олардың өз рухани
Абай мен қазақ қоғамы арасындағы қайшылық, жалғыздығы, трагедиясы туралы
«Шежіре» кіріспесінде Шәкәрім былай деп жазды: «Қазақтың түпкі атасының
Бұл жазбалардан анықталатыны: Шәкәрім тарих қойнауына, құпия сырына үңілместен
Шәкәрім Құдайбердиев өзі атаған, оқыған, сілтемелер келтірген қазақ және
Шәкәрім белгілі тарихшы Әбілғазының (1603-1663) «Шежіре-и-түрік» («Түрік шежіресі») атты
Сол сияқты Шәкәрім белгілі шығыс зерттеушісі, тюрколог, этнограф, археолог
Шәкәрімнің қара сөзбен жазылған шығармалары қатарында – «Әділ –
«Әділ – Мария» романы ақынның лирикалық туындыларында, поэмаларында қойылған,
Азды-көпті кемшіліктеріне қарамастан «Әділ – Мария» кезінде қоғамдық ой-пікірде
Шәкәрім Құдайбердиевтің мол мұрасынан бір қыры – қазақ ұлт
Көркем сөз тарихындағы байланыстардың бұл мазмұн мен түрлері қазақ
Парсы елінің әлемге аты әйгілі ақыны Хафиз (1335-1389), шын
Хафиз ғазелдерінің көбі адам өмірінің ақыл, жүрек, жан, көңіл
Сынықшының құлымын
Сынған көңіл жамаған.
Алман сопы қылығын,
Екі ұшты ғып қалаған.
Босағада отырсам,
Ар-намысым көптігі,
Қымызшыға емес шам
Мал-мансаптың жоқтығы –
сияқты міні көп жай, теңсіздік, жанды ауыртар жара, жүгенсіз
Шәкәрім Хафиз ғазелдерін негізінде дәл аударған, ара кідік еркін
Кешегі басшы піріміз,
Мешіттен кетті қабаққа.
Муридтер, қалай жүреміз
Түсеміз қандай сабаққа?
Пірдің беті қарайды,
Есек қора жағына,
Біздікі неге жарайды,
Құбылаға бақсақ тағы да.
немесе:
Кекілді жел қозғап
Жарық күнім болды түн.
Зарлағанда сені ойлап,
Бар пайдам сол, сөзім шын.
Біздің улы оқ біліңіз,
Көкті көктеп өтпесін.
Жаңынан рахым қылыңыз
Сізге тиіп кетпесін.
Қазақ ақыны парсы тілін жетік білген ғой, шамасы, аудармада
Көп мал, бағың, досың тұр,
Арың үшін бір ойлан.
Не күн көріп жүр, неғып жүр.
Бақытсыз, доссыз ғарып жан – деген сөздерін Шәкәрім
Хафиз бейнесі Шәкәрімнің «Қорқыт, Хожа Хафиз түсіме енді де»
Шәкәрім Құдайбердиев және орыс әдебиеті деген тақырып дербес, арнайы
Пушкин мұрасының қадір-қасиетіне бойлау оңай шаруа емес, білімдарлықты, интеллектуалдықты
Шәкәрімнің Пушкин мұрасынан «Дубровский» мен «Боранды» таңдап, қазақ тіліне
Пушкиннің «Дубровский» романының оқиғасы он тоғыз тарауда баяндалған болса,
Қазақ тыңдаушысына түсінікті болу үшін аудармашы «поместье» «барин» деген
Ал поэманың басты кейіпкері Андрей Дубровский мінез-құлқы, қайырымдылығы бірте-бірте
«Дубровскийде» Троекуров, Андрей Дубровский образдары, олардың шаруашылық жайы мен
Сол сияқты Пушкиннің «Метель» повесін Шәкәрім өлеңмен аударып, қазақ
Өлеңмен аударған «Дубровскийдің» 1924 жылы Семейде басылғанын «Шәкәрім өзі
Ал «Боранның» қазаша нұсқасында оқиға желісі адам портреттері тіпті
Қазақ халқы, негізінде, табиғатынан зерек, тәкәббар, сезгіш, өзін сыйлағыш
Сол белгілердің бірі – Л.Н.Толстой өмірі мен қазынасы көзі
Шәкәрім Құдайбердиев Л.Н.Толстойдың «Ассирийский царь Ассархидон», «Три вопроса» т.б.
Адамшылық іздесең бір жолға түс,
Алдау қылма біреуге қиянат күш,
Жетілсең де жетімдік жеп ел зарлатпа,
Ар-ынсаптың сүйгені таза жұмыс.
Сөйтіп, дүниежүзіне танымал классик жазушы Л.Толстойды оның тірі кезінен-ақ
Шәкәрім Құдайбердиев өмірі мен мол әдеби мұрасы көзі тірі
Кеңес дәуірінде Ш.Құдайбердиев туындылары туралы өз бағасын ала бастағанын
Шәкәрім Құдайбердиев қалдырған мол мұраның идеялық мазмұн байлығы, тақырыптық
Шәкәрім Құдайбердиев қалдырған мұра идеялық-көркемдік мазмұнының байлығымен ерекшеленеді. Ол
2.3 Шәкәрім – ақын, ойшыл, тарихшы, дінтанушы, әрі сегіз
Шәкәрім өзіне-өзі “Мұтылған” (ұмытылған) деп ат қойған. Біздіңше, бұл
Жаралы жаным шықсын деп,
Қара жер мені жұтсын деп,
Өлген соң елім мұтсын деп,
Атымды қойдым: “Мұтылған”.
Шәкәрім өзінің белгілі бір кезеңдерде ұмытылатынын көре білген. Өзінің
Социализм мен Шәкәрім ымыраға келмейтін өлшемдер. Адам ақылына арқа
Жағдай шынында Шәкәрімнің айтқанындай болды. Ақынды ұмыттыру үшін Кеңес
Дүниеде ұмытылатын кім, ол әке-шешесі, туғаны, жанашыры жоқ жетім.
Туған жұртың, елің өзіңді қажет етпеген соң қалайша жетімдікті
“Жетім бала иесіз, өзі кесер кіндігін” демекші, Шәкәрім өзін
Шәкәрімнің елден тыс мекенге кетуі — оның солақай саясаттан
Ойлап отырсақ, сол заманда Шәкәрім сияқтылардың тіптен дін аман
Ақын өз өміріндегі сапалық белес — қырық жасқа ерекше
Қырықтан соңғы қырымды,
Сынамақ болсаң түрімді,
Көрейін десең нұрымды,
Жидағы оқы жырымды, –
деуі тегін емес. Қырық жастан асқан ақын дүние болмысына
Қырықтан аса бергенде,
Ақылым қылды шерменде:
“Дінім қалай, жаным не,
Жоғалам ба өлгенде?
Әлемді кім жаратқан,
Осынша түрлеп, таратқан?
Көрінген сансыз планет,
Бірінен-бірін бөлген бе?
Ақырет деген немене,
Шыққан жан қайта келе ме,
Кіре ме осы денеге,
Дәлелі қайсы сенгенде?..”
Осы оймен Мекке барғамын,
Әр түрлі кітап алғанмын.
Бұл өмірдің мәні туралы экзистенциалистік ой-толғаныстар. Шәкәрім өмір философиясы
Елден безіп кеткен менде ешкімнің жұмысы болмас деген Шәкәрімнің
Шәкәрім “Ноқтасыз оймен тексердім” — дейді. Мұнда бізді қызықтырып
Ноқталы ой — ол большевиктердің ойлау тәсілі. Ол қалыпты,
Бүгінгі тілмен айтсақ, Шәкәрім өз заманының плюралист ойшылы, ол
“Сау ақыл менің иманым” — дейтін Шәкәрімнің ақыл мен
Мұтылған деген сөздердің астарында ұмытылмайтын мән жатыр. Ұмытылатыны немесе
Әуелде қауым-қауым болып қана өмір сүретін адам баласы Тәңірінің
Еуропа білімді жұрт осы күнде, Шыққан жоқ айуандықтан о
Қару, әскер тастаудың жөні келмес, Неге десең, біріне-бірі сенбес.
Бүгінгі XXI ғасырдың биігінен қарап тұрып, дүние жүзі бойынша
Біріншісі, тұрмыстық тәжірибе мен нысананы біртұтас түсінетін интуитивтік деңгей.
Екіншісі, Қайта Өрлеу дәуірінің жемісі болып табылатын аналитикалық деңгей,
Бұл – әрине, жүйелік әдіс. Жүйелік әдістің мәні интуитивтік
Ей жастар! Қалай дейсің бұл дүние,
Мұны бүйтіп жаратқан қандай кие?
Білімсіз мақсұтсыздан шыққан болса,
Мақсұт, білім, ой шығар бар ма жүйе?
Керексіз жаралған бір тозаңы жоқ,
Тәртібі таң қаларлық зор мәшине.
Алыстан іздемей ақ ойласаңыз,
Көру үшін жаралған көзіңіз де [13, 100].
Міне, тап осы жолдардан жүйені ашықтайтын ұғымдарды көреміз. Жүйе:
Өзара байланысты бөліктері бір бүтін ретінде қызмет атқарады. Ішіндегі
Міне, осыдан келіп пайда болушы қасиеттер, яғни эмердженттік бой
Біз өзіміз күнделікті өмірде осынау қасиеттерді өте жиі кездестіретіндіктен,
Жалпы эмердженттік қасиеттердің пайда болуын кемпірқосақпен салыстыруға болады. Кемпірқосақ
Дененің кез-келген бөлігін ажыратып алыңыз, ол дереу тіршілігін тоқтатады.
Біздің әлем – біртұтас ұлы машина. Ал «мәшине» дегеннің
Сонымен бірге, біздің жоғарыдағы жүйелілік пен жүйесіздікті салыстыру барысында
Бұл теория бойынша, ғалам струналардан, яғни біздіңше шұбатылған ішектерден
Немесе:
Кім жасаса зор мәшине,
Онда одан не қалар?
Құдіретінен қалды әрине,
Сайраған із шамшырақ [13, 271].
Алланың жаратылысы көз алдымызда табиғаттағы құпия жазулар болып бедерленген.
3 Шәкәрімнің өмірі мен шығармашылығының халықпен қайта қауышуы
3.1 Шәкәрім рухының халықпен қайта табысуы
Қазақтың ғұлама ақыны, ойшылы Шәкәрім Құдайбердіұлының әдеби бай мұрасының
Серігім жалғыз Әупіш қасымдағы,
Ертеден жолдасымсың жасымдағы.
Таза жүрек, ойында арамдық жоқ
Қайғымды сен ұғасың басымдағы...
Әупіштің үнемі қасында болуын адам еркін байлау сияқты сезінген
Сөйтіп, «Қажымайтын кәрілік жеңгенше» бүкіл шаруаны өзі істеп, қалам
Ұлы адамның өлімі бір кісінің басында болатын жай ғана
Отырмын таудың басында,
Жетпістен асқан шағымда.
Жапанды жалғыз кезетін,
Жолдасым жоқ қасымда.
Жаһанда қалған мен бір шал,
Қар басқан дала, қалың қар.
Ішімде қайғы, зарым бар,
Артым бір тұман, алдым жар.
Тағы бір өлеңінде:
Қайран ой.
Қайран ми.
Қоштастым жылап.
Кешікпей-ақ қалар деп
Орын қылған сауыттарың құлап... Бұл өлең шумақтарын оқи отырып,
Кісі өлтірген жауыздар қылмыстарын бүркеу үшін оның соңынан неше
Шәкәрім өмірінің соңғы кезеңдері секілді ақын мұрасы тағдырының да
«Абайдың әдебиеттік мектебіне» байланысты айтыстың ақыры Әуезовтің Алматыны еріксіз
Ақын есімі заң жүзінде ақталғанымен, алайда ел ішінен «Шәкәрім
Шәкәрімді «Шұбартау көтерілісінің рухани дем берушісі, банда болды» деген
Ақынның қайғылы өлімі халқымыздың біртуар ұлдарының бірі, академик Евней
Белгілі ғалым, көрнекті қоғам қайраткері Евней Букетовтің өмірлік жары
Академик Евней Букетовтің ғылыми, әдеби-шығармашылығының қыр-сырына көп үңілген белгілі
Жалпы осы қым-қуыт шытырманы көп оқиғаға үңіле қарай отырып,
Қазақта «Киелі дарақты қиюға болмайды. Алланың кәріне ұшырайсың» деген
Шәкәрімдей асылымызды ақтап, әдеби бай мұрасын елімізге қайтару жолында
Шәкәрімнен қалған бай мұраны ел игілігіне айналдыруда алдыңғы толқын
3.2 Ақын шығармашылығының тәуелсіздік алғаннан кейінгі қайта танылуы
Бұл тақырып жайлы сонау неше мың жылдықтан бері әртүрлі
Осыншама ақымақ болғаным,
Көрінгенге қызықтым.
Ғаділетті жүректің,
Әділетін бұзыппын.
Ақыл менен білімнен,
Әбден үміт үзіппін;
Айла менен амалды
Меруерттей тізіппін.
Жалмауыздай жалаңдап,
Ар ұяттан күсіппін [16, 62].
Мұнда Абай атамыз ғаділетті жүректің деп таза, шын, пәк
Шәкәрім атамызда да өзінің еңбектерінде әділеттілікті терең жан-жақты ашықтап,
Өмірдің өкінбейтін бар айласы,
Ол айла – қиянатсыз ой тазасы.
Мейірім, ынсап, әділет, адал еңбек,
Таза жүрек, тату дос сол шарасы [13, 268].
Адамзат баласының бұл өмірдегі мақсаты – шын бақытын тауып,
Арлыға өмір сүргізбес.
Қарулы қасқыр құдайың боп,
Азаттық жолмен жүргізбес.
Әділет, мейірім, ар мен ынсап,
Аты бар олар елде жоқ.
Сүйгенін істеп өзің ұнап,
Сүретін өмір сенде жоқ [13, 32].
Шәкәрім атамыздың бұл өлеңінде кешегі 1917 жылдардағы Кеңес үкіметіндегі
Және де Абай атамыз өзінің тағы бір сыр сөзінде
Махаббатпен жаратқан адамзатты
Сенде сүй ол Алланы жаннан тәтті
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,
Және сүй хақ жолы осы деп - әділетті [16,
Бұл сыр сөзінде Абай атамыз Алланың барлығын, бірлігін, сипатын
Қазақ мәдениетінде, руханиятында үлкен орын алатын халықтық мұраның бір
«Шешендік өнер, жалпы көркем де, бейнелі, нұсқалы сөйлей білу,
…Қырық жасымда ойладым,
Жетпістемін мен биыл.
Белді бекем байладым,
Әдеттенді ой мен тіл [13, 92]. әл-Фараби трактатындағы өзінің
«Жалпыадамзаттық қызмет ретінде тілді ойдан, адамның ойлау процесінен тыс
Шын залымға берме ғылым,
Ол алар да оқ қылар,
Қаруым дер, кісі атып жер,
Ол ғылымды айла етер [13, 239].
Халқымызда «таза пікір, таза ой тек таза адамдардан шығады»
«Орхон-Енисей жырларын оқыңыз… Рухын сүйіңіз…
Жүсіп Баласағұнды оқыңыз… Жадыңызға түйіңіз…
Абайды оқыңыз… Күйігіне күйіңіз…» [54, 39] әл-Фараби дүниетанымының, оның
Біліп айтқан сөз білікті саналар,
Біліксіз сөз басыңды жеп табалар.
Көп сөйлеме, аз айт бірер түйінін,
Бір сөзбен шеш тәмәм сөздің түйінін.
Туған өлер, көрің қалар белгісіз,
Сөзіңді ізгі сөйле, өлсең де өлгісіз.
Қос нәрсені шалмас қарттық құрығы,
Бірі ізгі сөз, бірі ізгі құлығы [55, 170-180], –
Сөздерінің бірі – қоқыс, бірі – қақ,
Наданды жұрт теңер малға тілі жоқ!
(Бос сөз шығар білімсіздің тілінен,
Мал дер оны білімділер түңілген [55]. Қазақ халқында жақсы
Желбуаз сөз – қара құлық айғағы,
Ойсыз басқа түсер қаңғып қайдағы.
(Қара құлқы – текке лағып сөйлеген,
Қара басты сондай лақпа сөз жеген…
Көпірме сөз басқа пәле төндірер,
Есті сөзден, құрығанда ел жөн білер.
Надан тойса сөзге өгіздей жайылар,
Семіріп құр сөзден күйіс қайырар [55]. Кез-келген бет алды
Ақылды адам тәнді арытып, ой бағар,
Жан семіртер, ой семіртер, ой бағар.
Тән семіртер нәр ауыздан сіңеді,
Жан семіртер сөз құлақтан кіреді [55]. Адамның жүгінетіні бойындағы
Тіл мен нәпсі, тия алған бұл екеуін,
Қолына алар қазынаның жетеуін.
Ерік керек тіл, құлқынды тежейтін,
Білік керек тіл, құлқынды теңейтін [55]. Жоғарыдағы Айтолдының сөзі
Кітаптың сексен бес тарауының әрқайсысы бір-бір мәнді, мағыналы тақырыпқа
Ақылды ұғар, білімділер біледі,
Түгел болар білімді есті тілегі! – деп қайырады. Білімсіздік,
Ақыл, білім тілмәші – тіл, тіл – кепіл,
Жадыратар ерді шырын тіл деп біл!
Тіл қадірлі етер, ерге бақ қонар,
Қор қылар тіл, кететұғын бас болар.
Тіл – арыстан, есік баққан ашулы,
Үй иесі сақтан, жұтар басыңды! [55]
Алдыңғы бөлімде ақыл, білім мәні сөз болса, енді сол
Тілімнен көп жапа шектім, есебім:
Бас кесілмей үшін, тілді кесемін!
Сөзіңді бақ, басың кесіп алмасын,
Тіліңді бақ, тісің сынып қалмасын! – дейді ғұлама.
Көп сөйлеуден артық пайда көрмедім,
Және сөйлеп, және ештеңе өнбеді!
Көп сөйлесең, «Езбесің!» - деп жек көрер,
Сөйлемесең, «Мылқау екен!» - деп сөгер.
Олай болса, тең ортасы керегің,
«Тілге ұстамды болсаң, өсер беделің!»,
«Тіліңді бақ басың аман болады,
Сөзді қысқа айт, жасың ұзақ болады!» [56, 86] –
Біліп сөйле, сөзіңде сөл, өң болсын,
Сөзің түпсіз қараңғыға көз болсын! – дейді дана ақылы.
Күллі сөзді жисаң да, ақылды асырмас,
Керек сөзді сөйлер кісі, жасырмас.
Сөзді ұлыма арнадым мен, ер-батыр,
Ұлым, тыңда, менде алтын-кен жатыр.
Саған арнап сөз сөйледім, ей, ұлым,
Қасиетімді қабыл алғын, құлыным!
Күміс, алтын қалса менен сендерге,
Оларды сен бұл сөзіме теңгерме!
Күмісті іске тұтсаң, бітіп қалады,
Сөзімді іске тұтсаң, күміс табады… «Осы шағын үзінділерден-ақ, ойшыл
Әлем халықтары әдебиетінің тарихында философиялық лириканың даму жолында, түп
Түрік халықтары әдебиеті классиктерінің бұл кезеңде философиялық, гуманистік мұрат-мақсатты
Қырықтан соңғы иманым,
Отыз жылдай жиғаным, – деп, отыз жылдық іздену
Кейінгі жандар қабылдар
Айтылған түзу жолымды, – деп, келешек заман жастарына өз
Түп иені танып, білуге ұмтылған ойшыл ақын Абай ой
Ақылдың жетпегені арман емес,
Құмарсыз құр мүлгуге тоя алмаймын, – деп, хақлиққа мақұлық
Менің Жарым қыз емес,
Хақиқаттың шын нұры, – деп, сопылық поэзия классиктерінің бірінші
Түпиені іздеуге қозғау салған, өмірді жете танып білуге деген
1. Неден бармын?
2. Не қылған жөн?
3. Жоғала ма жан өлген соң? деген үш
Абайдың:
Күн – күйеу, жер – қалыңдық сағынышты,
Құмары екеуінің сондай күшті дегені, Шәкәрімде «Күн – ата,
Жарықтан бізді бу қылған,
Құбылтып буды су қылған,
Суынан топырақ қатырып,
Топырақтан жасыл туғызған.
Ие кім сонда денеге?..
Сол жаннан талай жан өскен,
Жанына қарай тән өскен.
Өсімдік жаны нашар боп,
Олардан жәндік және өскен,
Жәндіктен адам таралған, – деген тың таным желі
Шәкәрім дүниетанымдық көзқарасындағы жоғарғы қабатында сөз болатын мәселе түпие
Жаралыс басы – қозғалыс,
Қозғауға керек қолқабыс.
Жан де мейлі бір Мән де,
Сол қуатпен бол таныс,
Әлемді сол Мән жаратқан, – деп түп ие
Шәкәрім өз ұстазы Абайдың толық адам іліміне терең мән
Ар түзейтін бір ғылым табылмаса,
Зұлымдықты ешқашан әділ жеңбес деген қорытынды ойға келді. Өйткені
ХХ ғасырдың адамынан
Анық, таза бір елді көрмей өттім, – деп, ауыр
Философиялық лирикалары мен «Үш анық» трактатында Шәкәрім ұждан мәселесіне
Жоқ, шырағым, жанымыз жоғалмайды,
Екі өмірдің азығы – осы Ұждан
Шын нану – ақылымен қабылдауы,
Қалады зұлымдықтан сөйткенде адам, –– деп Ұжданның адам үшін
Шын таза жан тазалықпен
Тәңірісіне барады ол.
Мейірім, ынсап, әділеттен
Ағызам деп нұр бұлақ! –– деп, өзі қойған екінші
Шәкәрімнің екінші сұрағының яғни «не қылған жөн?» деген мәселеге
Шәкәрім қойған үшінші сұрақ – «Жоғала ма жан өлген
Ақыл мен жан – мен өзім, тән – менікі,
«Мені» мен «менікінің» мағынасы – екі.
«Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,
«Менікі» өлсе өлсін, оған бекі, – деп, «мен» яғни,
«Өлді деуге сыя ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған», – деп, рухани ой қазынасына
Ғибрат қылар артына із қалдырсаң –
Шын бақыт, осыны ұқ,
Мәңгілік өлмейсің, – деп өзіндік ой-байламын жасап отыр,
«Жанымыз күннен келген нұрдан,
Тәніміз топырақ пенен судан.
Күн – атам, анық жер – анам…
Кетеді жаным күнге таман,
Жазықсыз болса, барады аман,
Қиянат істі қылмаған,–– деп жанның көп қырлы сырын аша
«Олар сенен жан туралы сұрайды. Жан дүниесін Тәңірім ғана
«Жоғары ғарыштан затың
Анық шын бұл маған көңіл» деген ой байламына
Нұрына күн нұры жетпес,
Жетекшім – себеп, тым күшті ол, –– деп
«Жан жолдан қосылды деп дін де, пән де
Ақылды байлап қойған соған мүлде, –– дейді.
Бірақ адам өз жанын танымады,
Біледі бір өзінен басқаны адам, –– деп адамның жаны
Ойменен тапқан бұлдыр деп,
Дене мен пәнге байлаған
Баяғы Конттың сөзі еді, –– деп батыс философының пікір
Шынды білмек болсаң сен,
Алдыменен жанды біл, – [13,240] деп хақиқатты яғни түп
Абай 43 - қара сөзінде жан қуаты деген бек
Бас қозғалыс қой жанның атасы
Ол жаратады түрлеп [13,266], – деп, халық аузында
Қозғаған қуат – жан дейміз Жан өсті жаннан сан
Сол жандар әсер берген соң,
Жаралды сансыз тән дейміз.
Жанына қарай тән болар, – деп жоғарыда айтылған
айғақтай түседі.
Жанның өлмеу, жоғалмау себебін іздеген Шәкәрім өзгелер айта алмаған
Хақиқат жан нұрына қанса біреу,
Оның жаны өлмейді балталаса [13.309], – деп ой толғауына
Шәкәрім:
«Менің жарым қыз емес,
Хақиқаттың шын нұры», – деп жазуында ең өзекті мәселенің
Тән – терезе, ой – қожасы,
Ойлап анық байқасаң,
Бар ғылымның түп атасы
Таза ақылмен ойлану, – деп адамға тән ой
Сайып келгенде, Шәкәрімнің айтар ойы, оның ішкі сезімі, халыққа
Қорытынды
Шәкәрім мұрасының құндылығы – оның рухани бастау көздерінің күрделілігінде.
Тәуелсіздік жылдары бедерінде байқалып отырған мемлекетіміздің рухани діңгекті мықтауға
Осы тұрғыда Шәкәрім Құдайбердіұлының бүкіл шығармашылығы – ізденген, тазарған,
Аяулы ардагердің кім екенін, халқына қандай қызмет еткенін бүгінгі
Біз қолдағы біраз материалды негіздей келіп, бұрын еш жерде
Алайда ақынның ақиық сөздерінің бағамын, өміріне қатысты тың деректерді,
Сайып келгенде, айтарымыз, жылдар өткен сайын Шәкәрім мұрасы жаңаша
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Шәкәрімұлы А. Менің әкем, халық ұлы – Шәкерім //
Мұхаметханов Қ. Шәкәрім (өмірі мен творчествосы жайында) // Қазақ
Базарбаев М. Көрікті ойдан – көркем сөз. – Алматы:
Күмісбаев Ө. Шәкәрім, Мағжан және Мүсілім Базарбаев // Президент
Бекхожина Т. Шәкәрім // Әдебиет айдыны, №37 (185). 11.09.2008.
Бөкейханов Ә. Шығармалар. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 384
Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы, 1995. –
Сыдықов Е. Шәкәрім және Алашорда. – Новосибирск, Талер-пресс, 2008.
Асылбеков М., Сеитов Э. Алихан Букейхан – общественно-политический деятель
Ергөбек Қ. Сәбит Мұқанов. – Алматы: Санат, 2000. –
Шәкәрім. Ғылыми-педагогикалық журнал. Семей мемлекеттік педагогикалық институты, №6-7, 2008.
Шәкәрім. Энциклопедия (Бас редактор Е.Б.Сыдықов). – Семей, 2008. –
Шәкәрім. Иманым. - А.: Арыс, 2000. – 245 б.
Құдайбердіұлы Ш. Үш анық. А., 1991. – 102 б.
Айтбаева А. Жаралыс басы қозғалыс. // Ақиқат, 1995. №5-6.
Құнанбайұлы А. Шығармалары. ІІ том. - А.: Жазушы, 2005.
Лотман Ю.М. Культура и взрыв. - Москва, 1992. –
Құдайбердіұлы Ш. Шығармалары. ІІ томдық. – А.: Жібек жолы,
Құдайбердиев Ш. Шығармалары. – А.: Жазушы, 1988.
Толстой Л.Н. Круг чтения. Недельное чтение. – Москва, 2007.
Елеукенов Ш. «Армысыз, Шәкәрім аға!» // Шәкәрімтану мәселелері. 2-том.
Ницше Ф. Рождение трагадии из духа музыки. Пол. Собр.соч.
Құлсариева А. ХХ ғасырдағы Батыс философиясының тарихы. Алматы: «Қазақ
Коссак Е. Экзистенциализм в философии и литературе. – Москва
Ставцев С. Н. Введение в философию Хайдеггера. – Санкт-
Кодрашев В.А., Чичина Е.А. Этика-Эстетика. Ростов-на-Дону «Феникс» 1998.
Мырзахметулы М. Восхождение Мухтара Ауезова к Абаю. – Алматы.
Шестов Л. Апофеоз без почвенности. Ленинград 1991. — 216
Есім Ғ. «Мұтылған философиясы» // Шәкәрімтану мәселелері. 3-том Алматы:
Сәтбаева Ш. Бұрын зерттелмеген еңбек // Қазақ ССР ҒА.
Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. –Алматы: Қазақстан;
Әбдіғазиев Б. Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік және көркемдік негіздері. –
Нұрғалиев Р. Шәкәрім Құдайбердиев Ақын, тарихшы, философ, композитор //
Әпеева Г. Абайдың ақындық дәстүрі және Шәкәрім поэмалары. Филология
Сатпаева Ш. Ш.Кудайбердиев. – Алматы: Гылым, 1993. – 116
Аюпова Г. Этические наследия Ш. Кудайбердиева в свете казахских
Азибаева Б. О поэме Шакарима Кудайбердиева «Калкаман-Мамыр» // Вопросы
Әбдиманов Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. –
Әбдіғазиев Б. Асыл арна. Алматы, 1982, 128-б.
Мақпыров С. Дәстүр туралы // Жұлдыз, 1988, №9. 198-200-б.
Әуезов М.О. Абай Құнанбаев. Алматы: Ғылым, 1967. 391-б.
Вернадский В.И. Биосфера и ноосфера. – М., 1989.
Ильин В.В. История философии: Учебник для вузов / -
Искусство системного мышления. – М, 2006.
Харун Яхья. Дінімізді іңкәрлікпен үйренейік. – А, 2006.
Исматулла Мақсұм. Құран сырларының әліппесі. –А.: Алаш, 2004.
50 версий гибели человечества. - Минск, 2006.
Молдаханов Ә. Фольклордың бағын ашқан ғалым // Алтын тамыр,
Адамбаев Б. Халық даналығы. – А., 1971.
әл-Фараби мен Ибн-Сина философиясы. – А.: Жазушы, 2005.
Раев Д.С. Қазақ шешендік сөз өнерінің әлеуметтік, философиялық негіздері.
әл-Фараби. Китаб әл-Хуруф. – Бейрут, 1969.
әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. – А.: Ғылым, 1975.
Жүсіп Хас Хажыб Баласағұн. Құтты білік. – Алматы: Өлке,
Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. – А., 1986.
Егеубай А. Кісілік кітабы. – Алматы, 1995.
Егеубай А. Құлабыз. – Алматы, 2000.
Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Жібек жолы, 2000.
2