Жоспар:
І-бөлім. Кіріспе 3
Кітап оқушылар конференциясы 6
“М.Әуезов - драматург” атты әдеби кешті өткізудің жолдары. 28
Мұқағалиді аңсау 38
ІІ – бөлім. Сыныптан тыс оқу-сабақтары 40
Мұқағали жырлаған табиғат 42
Мұқағали поэзиясындағы соғыс тақырыбы мен қазақ әйелінің бейнесі. 48
Илия Бахтия және қазақ ақындары 56
Жүрегімнің түбіне терең бойла 59
Абай туралы музыкалық композициялық кеш. 59
І-көрініс 59
Қорытынды 83
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 86
І-бөлім. “Әдебиет пәнін оқытудағы сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар
а) Оқушыларды оқырман ретінде білу (анкеталық сұрақтар)
ә) Сыныптан тыс жұмыстардың түрлері
б) Әдеби кеш (“М.Әуезов-драматург” атты әдеби кеш), конференция, диспут
ІІ-бөлім. Сыныптан тыс оқу сабақтары
а) Мұқағали поэзиясына арналған сабақтар
ә) Абайдың табиғат лирикасын оқыту
б) Басқа ақындармен үндестігі, Мұқағали мен Илия Бахтияның поэзиясындағы
Қорытынды
І-бөлім. Кіріспе
Сыныптан тыс оқу сабағын ұйымдастырудың негізгі принципі- сыныптан тыс
Оқудың үлкен еңбек пен шығармашылықты қажет ететінін көрнекті совет
Оқырмандық тәжірибені шыңдай түсу және оқушылардың оқуға деген қызығушылығын
Сыныптан тыс жұмыстардың негізгі принциптері:
Сыныпта жүргізілетін оқу мен тығыз байланыста;
Сыныптан тыс оқуда оқушылардың өздерін қызықтыратын материалдар алынады;
Оқушыларды өз еркі бойынша кітап оқуға бейімдеу
Сыныптан тыс уақытта баланың кітап оқуын ұйымдастыру өте маңызды.
Анкеталық сұрақтар тарату
Шығарма жазғызу
Жеке әңгімелесу
Кітапхана формулярын зерттеу т.б. жұмыстар жүргізу қажет
Сыныптан тыс жұмыс дегеніміз - оқушылардың сабақтан бос уақытын
Сыныптан тыс жұмыстарға мыналар жатады: сыныптан тыс жұмыстың кітапханамен
Сыныптан тыс жұмыстың тағы бір түрі- ақын-жазушылар, көркемөнер
Әдебиетке байланысты сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың енді бір түрі-
Сыныптан тыс оқу мен сыныптан тыс жұмыстар тығыз байланыста
Сыныптан тыс жұмыстардың қандай түрі болмасын, оның негізгі мақсаты-
Ал сыныптан тыс оқу дегеніміз- педагогикалық тұрғыда ұйымдастырылған көркем
Сыныптан тыс оқудың түрлері: Әдебиет үйірмесі, оқушылар конференциясы, әдеби
Әдебиет пәнінен сыныптан тыс оқу жұмысын ұйымдастыру- жастар тәрбиесіне
Әдебиетке байланысты сыныптан тыс оқуды ұйымдастырудың мақсаты
Сыныптан тыс оқуды ұйымдастыру дегеніміз- оқушыларды өз бетімен кітап
Сыныптан тыс оқу мен сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың тиімді
Осы бекітілген жоспар бойынша орындалатын жұмыстарды мұғалімдер жалпы сабақ
Кітап оқушылар конференциясы
Мектепте сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың бірі- әдебиетке байланысты кітап
Бұл- мектеп тәжірибесінде белгіленген тақырыптар бойынша өткізіледі. Оқырмандар конференциясының
Оқушыларды әдебиетке байланысты сыныптан тыс оқуға қызықтырудың негізгі бұл
Конференцияға дайындық кезінде оқушы тақырыпқа лайықты көптеген материалдарды оқиды.
Мектеп тәжірибесінде кітап оқушылар конференциясының үш түрі қолданылады:
Тақырыптық конференция
Оқытушылар мен кітапханашының кеңесімен өтетін конференция.
Есеп беру конференциясы
1.Тақырыптық конференция- жазушылардың творчествосын не жеке шығармасын, немесе романын
Тақырыптық конференцияға дайындық кезінде сыныптан тыс оқуға берілген шығармалардың
Конференцияның жоғары дәрежеде өткізілуі оған нақтылы уақыт белгіленіп жоспарланған
Конференцияның алғашқы дайындығы оның қандай тақырыпқа өткізілетініне қарай кітаптарды
Әзірлік кезінде әрбір оқушының міндеті бөлініп беріледі. Міндеттеме алған
Ал енді бірде конференцияның жоспары барлық оқушыларға түгел таратылады
Конференцияға дайындалудың үшінші бір түрі, бір топ баяндамашы бекітіледі.
Конференция оқытушының алғы сөзімен ашылады. Қорытынды сөзімен жабылады. Конференцияға
Конференцияның екінші бөлімінде кітап талқыланады. Оқырмандар өздерінің пікірін айтады.
2. Оқушылар мен кітапханашының кеңесімен өтетін конференция
Көпшілік жағдайда жаңа шыққан кітаптарды оқушыларға таныстыруға, кітап оқудың
Оқырмандарға арналған кеңес беру конференциялары мектеп тәжірибесінде алғашқы тоқсаннан
Конференция өткізілетін кітап сыныптан тыс оқылатын шығармалар мен
Кеңес беру конференциясына пән оқытушылары, класс жетекшілерімен бірге актив
Конференция оқытушының алғы сөзімен ашылады. Ол конференциянның мақсатына толық
Олар оқырмандарды қызықтырып, кітап оқиғаларын баяндап шығады. Кейбір оқушылар
Ең соңында оқытушы оқушының пікірін жинақтай отырып, ұсынылған жаңа
Кеңес беру конференциясын жылына екі-үш рет өткізуге де болады.
3. Есеп беру конференциясы.
Бұл конференция мектепте оқу жылы бойынша бірнеше рет өткізіледі.
Есеп беру конференциясын кітапханашы педагог, сынып жетекшілері бірлікте ұйымдастырып,
Оқушыларды есеп беру конференциясында болатын жарыс сөзге дайындау үшін
Оқуға ұсынылған кітаптардың қандайын оқыдың?
Олардың қайсысы саған ұнады, не үшін?
Оқыған кітаптарыңнан қайсысын жолдастарыңа оқуға ұсындың?
Оқыған кітаптарыңа жазылған арнайы күнделігің бар ма?
Кітапты көп оқудағы мақсатың не?
Оқыған кітаптарыңның қаншасына пікір жаздың?
Өзің жазған қандай шығармаларың бар? т.б.
Конференцияға көрме ұйымдастырылады.
Ол көрмеде оқушылардың күнделігі, жазған пікірлері, жасаған альбомдары, салған
Конференцияның қорытынды сөзбен оқытушы өзі жасайды. Онда оқушылардың сөйлеген
Есеп беру конференциясы- өте тиімді конференция, бұл конференцияны жүйелі
Есеп беру конференциясының күн тәртібі.
VІІІ-Х сынып оқушыларының сыныптан тыс жұмысы мен сыныптан
Сынып оқушыларының және жеке өзінің оқыған кітаптары туралы.
Қорытынды сөз.
Бұдан кейін кітап оқуда үздік-шыққан оқушыларға сыйлық беріліп, алғыс
Алғы сөзден соң он бес-он алты оқушы шығып тақырыпқа
Әдеби және әдеби-музыкалық кештер.
Қазақ әдебиетінен сыныптан тыс жұмыс жүргізуде, сыныптан тыс көркем
Пән мен пәннің арасындағы байланысқа арналған кештер.
Мектеп бойынша өткізілетін кеш.
Әдебиет пәніне байланысты өтетін кештер.
Әдеби-музыкалық кештер т.б.
Пән мен пәннің арасындағы байланыстар көпшілігінде
мынандай жағдайларда жүргізіледі. Тарихи тақырыптарға жазылған шығармаларды тарихқа байланыстыра
Әдебиет пен жағрафия пәнінің көлемді тақырыптарын әдебиетпен байланыстыруға мүмкіндік
Мектепте әдебиет пен жағрафия пәнін байланыстыра өткізетін кештерің тақырыптары:
“Менің өлкем”
Сәкеннің “Көкшетау” поэмасына әдеби және жағрафиялық талдау.
Исатай-Махамбет көтерілісін сипаттайтын әдеби шығармалардағы жағрафиялық атаулар (жер, су)
Қазақ әдебиетіндегі жылдың төрт мезгілі мен табиғатты жырлайтын шығармаларды
Физика-әдебиет кеші ғарышкерлер күніне байланысты ұйымдастырылады.
Мектеп бойынша салтанатты кештер қызыл күнпарақ күніне арналады. Мысалы:
Әдебиет үйірмесінің кештері арнаулы жоспарға байланысты өтеді. Мектеп бойынша
Әдеби-музыкалық кеш.
Мұның сыныптан тыс жұмыстардың басқа түрлерінен ерекшелігі, ол оқушыға
Әдеби–музыкалы кештер мен монтаждар мектеп өмірінде тақырыптық не қызыл
Әдеби кештердің материалдарын жинақтап, құрастыру немесе монтажды рецензиялау, әдебиет
Кешті жұртқа хабарлау және оны жүргізу барысындағы істелген жұмыстардың
Әдеби-музыкалы монтаж және кештің материалы түгел дайындалып, құрастырылып
Әдебиеттік диспуттар
Әдебиеттік диспутта-оқушылар оқыған кітаптарына өз пікірлерін айтады. Әркім өз
Оқытушы таңдаған тақырып оқушылар үшін маңызды, қызықты болу керек.
“Адам-адамға дос, жолдас және бауыр”
“Өмір және адам”
“Менің идеалым кім?”
“Мен жолдастық сынды қалай түсінемін?”
“Махаббат қызық, мол жылдар”
“Менің әдеби шығармамдағы сүйікті бейнем”
Диспуттың мақсаты:
Оқушыларды мәдениетті және әдебиет тілімен сөйлеуге дағдыландыру.
Оқушыны мағыналы сөйлеуге үйрету.
Оқушыны тапқырлыққа баулу.
Оқушыны талқылап отырған мәселеге шешіле пікір айтуға машықтандыру.
Оқушыны өжеттік пен шешен сөйлеуге әдеттендіру.
Оқушылардың сыныптан тыс оқуын ұйымдастырудың бір жолы оқу жұмысын
Сыныптан тыс оқу былайша жоспарланады:
Сыныптан тыс оқуға байланысты ұйымдастыру жұмысы;
Әр сынып оқушыларының жас ерекшелігіне қарай анкеталық сұрақтарға жауап
Сыныптан тыс оқу сабағы, кеш, диспут, оқырмандар конференциясы, семинар,
Сыныптан тыс оқуға көбірек уақыт бөлген жөн. Өйткені қазір
Сыныптан тыс оқудың жүйелі жоспары мектептің іс жоспарына еніп,
Сыныптан тыс оқудың алғашқы ұйымдастыру жұмыстарында түрлі қажеттіліктерді өтейтін
а) Әр сынып бойынша оқуға тиісті көркем шығармалардың тізімін
ә) Мектеп және қала (ауыл, село) кітапханаларының және оқушылардың
б) Мектеп ішіне мектеп оқуға үгіттейтін плакаттар жазып ілу.
Сыныптан тыс оқу жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін оқу жылының
Мұғалім конференцияны өткізер алдында мына мәселелерді шешіп алады:
1) Демалыс кезінде оқушылар қандай кітаптарды оқыды және оның
2) Оқыған кітаптарына байланысты шығарма жаздырылады: “Менің сүйікті жазушым
3) Кітапханашымен бірлесіп оқуға ұсынылатын кітаптардың көрмесін ұйымдастыру, бұл
Бірнеше оқушыны конференцияда шығып сөйлеуге, оқыған кітаптары жөнінде пікір
Әр оқушы оқу жылының басынан бастап- ақ сыныптан тыс
№ Авторы Кітаптың не шығарманың аты қайдан
Әрине, барлық оқушының кітап оқуға деген ынтасы, қызығушылығы, жоғарыдағы
Оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай кітаптарды таңдап оқуға, қалай
Кітапты үстелге отырып оқы, денеңді тік ұста, өзіңе қажетті
Жарық сол жақтан түссін, әрбір 35 – 40
Кітапты күтіп ұста, мезгілінде кітапханашыға тапсыратын бол.
Әуелі оқитын кітапбыңды біліп ал.
Ө. Тұрманжановтың “Кітапты қалай оқу керек”, И. Линкованың
Кітапты шала оқып тастап кетпе, аяғына дейін оқып шық.
Кітаптың авторы, тақырыбы не, қашан, қайда, қай баспадан шыққандығын
Оқыған кітабыңның мазмұны бойынша конспект жаз.
Осындай кітапты қалай оқу керектігіне нұсқау бағыт бергеннен кейін,
Демек, Х – ХІ сынып оқушыларына кітапты, дұрыс оқу
Кітапты оқығанда үшкір ұшты қаламды пайдаланып, өзіне керекті абзац,
Өзіңнің жеке кітапханаңды жаңа кітаптармен толықтыр;
Кітап туралы асыл, нақыл, маржан сөздерді дәптеріңе жазып жүр;
Мәнерлеп оқу, рөлге бөліп оқу, сықақ, мысал өлеңдерді дауыс
Реферат, баяндама, шығарма жазып үйрен;
Кез – келген мәнсіз кітаптарды оқи берме;
Конспекті мен тезис жазуды үйрен, цитатты орынды жерде қолдана
Өз өмірбаяныңды, іс - қағаздарының түрлерін (хат, арыз, хаттама,
Кітап оқу жөнінде жоғарыдағыдай талаптармен бағыт бергеннен кейін 5
Өз бетіңмен кітап оқу саған ұнай ма?
Өз бетіңмен біліміңді қалай жетілдіресің (көркем әдебиетті оқу арқылы,
Өздігіңнен кітап оқу күнделікті сабағына қалай әсер етті, пайдасы
Қандай көркем шығарма оқыдың, ол саған қалай әсер етті?
Көркем әдебиеттің қай жанрын оқуды ұнатасың ?
Бос уақытыңда немен айналысасың?
Әдебиет үйірмесіне қатысасың ба?
Сенің сүйікті ақын – жазушыларың кімдер?
Мақала, реферат жаза білесің бе?
Күнделік жазасың ба?
Қазақтың қандай ақын – жазушыларының шығармаларын жақсы көресің, қандай
Сыныптан тыс оқуды жоғарыдағыдай ұйымдастырудың үлкен пайдасы бар.
Сыныптан тыс шығармалардың оқылуы туралы есеп алып отыру, пікір
Оқушылардың көркем шығарма жөнінде көзқарасының, талдап түсінуінің қандай дәрежеде
Бігінгі күн талабына орай өз пікірін ашық айтуға, қоғамдық
Сондай –ақ әрі сыныпта, әрі, көбінесе сыныптан тыс ұйымдастырылатын
Оқушыларды кітапқа қызықтыруда, көркем шығарманың адами-эстетикалық қасиеттеріне тереңдей бойлап
Шәкірттерді әдебиетіміздің таңдаулы үлгілерімен таныстырып, олар арқылы дүниетанудағы көркемдік
Үйірме жұмысында тағы бір көзделетін мақсат – оқушыларды өз
Қазақ әдебиеті үйірмесінің жоспарын жасауда бағдарламадан тыс авторларға және
Сондай-ақ: “Өз ұлың өз ерлерін ескермесе,
Ел тегі, алсын қайдан кемеңгерді?” – деп Ілияс Жансүгіров
Әдеби кештер – адамгершілік, эстетикалық ықпалы, тәрбиелік әсері жоғары
Әдетте әдеби кештердің ресми бөлімінен кейін әдеби ойындар, викторина,
Мысалы, әдебиет үйірмесінің қорытынды мәжілісіне арналған бірнеше сұрауларды үлгі
“Поэзия – асыл жар,
Тек өзіңе тең болсам;
Менде қандай арман бар,
Мәңгі бірге сен болсаң?!”
Қай ақынның өлеңінен алынған?
Лириканың қандай түрлері бар?
Әдебиетші ғалымдардан кімдерді білесіңдер?
“Қазақ әдебиеті” оқулықтарының авторлары кімдер?
Республикамызда қандай баспалар бар? Көркем әдебиет қай баспадан шығады?
Қазақтың қандай театрлары өздерінің шымылдығын қашан және кімнің шығармаларымен
Қазақ әдебиетінде ана тақырыбында ең көп жазған кім? Шығармаларын
Қазақстандағы жағрафиялық атаулармен сәйкес аталған қандай көркем шығармаларды білесіңдер?
Сондай-ақ ұлттық ойындар да кештің ажарын келтіреді. Мысалы: “Орамал
Әдебиет үйірмесі тарапынан ора-тұра өткізетін сыныптан тыс жұмыстың бір
Конкурс өткізілетін залда кітап көрмесі ұйымдастырылып, иллюстрация, плакаттар дайындалып,
Оқушылардың әдебиетке құштарлығын арттыруда ақын-жазушылармен кездесу өткізіп тұру, ерекше
Оқушылардың пәнге ынтасын арттыру, дүниетанымын кеңейту бағытында дәстүрге айналған
Өскелең ұрпақтың қоғам алдындағы жауапкершілігін сезінуінде, рухани дүниесі бай,
Сондықтан әдеби білімді тереңдету сыныптан тыс оқу сабақтарының творчестволықпен
Оқушы жүрегіндегі көркем шығармаға деген алғашқы әсерді айту үшін,
Сыныптан тыс оқу сабақтарының оқу жылының басында өтуге тиісті
Оқушылар оқу жылы ішінде, қандай шығармалар оқуға тиісті екендігін
Жас оқырмандарға шығармалар тізімін ұсынарда мұғалім әр оқушының қабылдау
Мәселен, әдебиет сабақтарына белсенді қатысатын, көркем әдебиетті оқуға бейім,
Сыныптан тыс оқу сабақтарында талдау үшін алынған туындының көлемі
(К.Д.Ушинский)
Мұғалім ұсынысымен әр оқушы күнделігін жүргізуі тиіс. Онда өздері
Мұғалім – творчестволық тұлға. Сондықтан сыныптан тыс оқу сабағының
М.Горький айтқандай: ”Көркем әдебиеттің мақсаты-адамдардың өзін-өзі түсінуіне көмектесу, өзіне
Көркем шығарма– адам баласының жан азығы, рухани дүниесін
Жас жеткіншектерге білім мен тәрбие беруде әдебиет пен өнердің
Болатын әдеби кештің материалы дайындалған соң, ол пән бірлестігінің
Хабарлау, кешке әзірлік, тиісті материалдар жинау, сұрыптау.
Кешті жабдықтау, талданатын шығарманың (кітаптың) бірнеше данасын дайындау, цитата,
Кешті жүргізу
а) Кешті ашу (кіріспе сөз)
ә) Баяндама тыңдау және сол бойынша талдау, пікір айту;
б) Әдеби викторина, шағын концерт беру, сол шығармалардан
в) Автор шығармашылығы туралы әдебиетші, ғалым, қаламдастарының пікірі.
Кешке белсене қатысқан, тұшымды пікір айтқан, шығарманы жан-жақты түсінген
Әдеби кешті өткізгенде, оның бір сарында болмауын ойластыру қажет.
Кеште оқылатын әдеби-викторина сұрақтары кеш тақырыбына сәйкес болғаны жөн.
“М.Әуезов - драматург” атты әдеби кешті өткізудің жолдары.
Апталықтардың алдын ала жоспары жасалынып, әдебиет бірлестігінде талданып, бекітіледі.
Кештің жазушы драматургиясы, оның ішінде “Еңлік-Кебек” пьесасы жайында болатыны
Кешке сол жердегі еңбек озаттарын, ата-аналар шақырылуы керек.
Кеш өтетін залға бұл күні тек жазушының драматургиясы бойынша
Х.Есімжанов.
“Театр - сымбатты өнердің ішіндегі зор өнердің бірі”
М.Әуезов.
“…М.Әуезов қазақ мәдениетінде жаңалықтардың тууына асыға талпынады, бұл жолдан
З.Кедрина, т.б.
Магнитофон, радиолардан тыңдайтын, эпидиоскоп арқылы көрсетілетін тақырыпқа байланысты текстер
Жатқа мәнерлеп оқылатын “Еңлік-Кебек” пьесасынан үзінділер белгілеп, алдын ала
Жазушының өміріне, драмалық шығармаларына байланысты әдеби викторина ұйымдастыру.
“М.Әуезов - драматург”, “Дархан - дарын” атты газеттер шығару,
Кеш өтетін залды безендіру.
Сахнаның дәл ортасында М.Әуезовтің үлкейтілген портретін орналастыру. Жазушының сахна
Залдың қабырғаларына ретімен, эстетикалық талғаммен М.Әуезовтің көп қырлы талантының
Драматургиясынан толық хабар беретін кітап көрмесін орналастыру.
а) 1922 “Еңлік-Кебек” Орынборда (араб әрпінде) кітап болып
б) “Қазақ пьесалары” 1964, 8 том, 1958 жылы И.
М.Әуезов таңдамалы шығармалары. 5 том.
Қазақ совет энциклопедиясы. ҚССР, 640 бет.
Қазақ әдебиеті газеті. 9январь, 1987 жыл, С.Қирабаев мақаласы т.б.
в) Еңлік-Кебек зиратының басына қойылған мұнараның үлкейтілген суреті. Төменгі
Жазушының драматургиясын толық қамти отырып, әр жылдарда “Еңлік-Кебек” пьесасының
Кешті әдебиет пәні мұғалімдері мен үйірме мүшелері, жоғары сынып
Кештің барысы.
М.Әуезовтің өмірі мен творчествосы туралы шашу жасай отырып, негізінен
Сондай-ақ, баяндамашы апталықтың бүгінгі үшінші күнінің жазушының драматургиясына арналып
Баяндама оқылып тұрған кезде алдын ала тақырыпқа сәйкес дайындалған
1-оқушы: “Еңлік-Кебек” пьесасының тұңғыш ойнаушылары жайында мәлімет береді.
Жапал – Тұрағұлдың Жебеші
Еңлік - Әуездің Ахметі.
Кебек – Ақкенже
Матай шалы – Бәстәми
Абызы – Ізқайыл
Көбейі - Құтайба тағы басқалар. Бұлардың бәрі де Абай
2-оқушы: Кемеңгер жазушы “Еңлік-Кебек” пьесасын айрықша сүйіп, үнемі өңдеуде,
3-оқушы: Абай атамыздың тапсырмасы бойынша, баласы Мағауия ел аузындағы
1-оқушы: “Еңлік-Кебек” пьесасының мазмұны Шыңғыстау жерінде ХVІІІ ғасырдың 80-ші
Балаға ешбір пенде қарамапты,
Тобықты неткен жандар діні қатты.
Шеткі Ақшоқы басында бесігімен,
Деседі бір күн бойы жылап жатты.
Эпидиоскоптан “Еңлік-Кебек” тығылған үңгір тас суреттері үлкейтіліп көрсетіледі.
2-оқушы: 1920 жылы Семейде қазақ жастары, мұғалімдер тұңғыш рет
Келесі кезекті пьеса тексіндегі кейіпкерлердің психологиялық көңіл-күйін, әрқайсысына лайық
… Алданар жоқ, арман көп,
Кәрің қайтіп күн көрер!
Жарастық жоқ, жалын жоқ,
Жарым қайтіп күн көрер!
Барары жоқ, байлау жоқ,
Ерім қайтіп күн көрер!
Бәріңнің де нәрің жоқ,
Елім қайтіп күн көрер?!
Баяндамашы: Абыз бейнесі – автордың ой қазығы. Абыз толғанысынан
Міне, ортаға Есен роліндегі оқушы шығады.
Адуын, тасыр Есен: “Болды, баба! Тоқта, баба! Талас бер,
Тасыр, дөрекі аңқау Есеннің Абыз сөзіне тосылып, не айтуға
1-оқушы: Кебек сөздерін мәнеріне келтіріп, залдағылардың назарын өзіне аудара
“Өз көңілімді барласам, дүниенің бәрі бос. Жарқыраған күн де
Баяндамашы: Міне, бұл сөздерден өршіл жастың жан сырын, өмірге
Жар көрсе сүйінеді сағынған жас,
Толқытпай ауған көңіл ерлікке қоймас.
Сұраймын уәдені ұстап келді ме деп,
Бауырыңа, жан батырым, айтшы жартас!
Бар тілекпен бір сапарға бет қойдым…
Жазғырармысың, бұлдыр күн? Жазығым бар ма?
Кінәлімін бе, әлде мен? Атам, апам, туған үйім, кеш
Магнитофоннан :
Ата-анам ақ батаңды аттап кеттім,
Тентек ел талқысына тастап кеттім
Болсам да шұбар жылан іштен шыққан
Қорғамас деген сезім сақтап кеттім- деп басталатын қоштасу әнін
Шегенек !
Тасты көрсең телмеңдеп
Жүгіресің жебелеп”- деп жүгіре шыққан Жапал роліндегі оқушы ойнақы
Баяндамашы: Жапал өкіл-бала. Сондықтан да оның бойынан алғырттық, тапқырлық,
Баяндамашы: Әрі қарай драматургия М.Әуезов творчествосының ерекше бір саласы,
Демек, кешке қатысушылар М.Әуезовтың аударма пьесаларының қазақ театрларының репертуарын
Баяндамашы жазушының қырқыншы-елуінші жылдары жазған драмалық шығармалары: “Сын сағатта”,
1-бет. М.Әуезовтың өмірі мен творчестволық жолы “Гимназист, семинарист- Мұхтар”.
2-бет. М.Әуезов- драматург, қоғам қайраткері.
3- бет. М.Әуезов- педагог.
Ауызша журнал беттеріне сәйкес суреттер, әр жылдар бойынша схема-таблицалар
Мысалы: Н.Дүйсенбаев “М.Әуезов”, К.Оразалин “Абайдан соң”, “Біздің Мұхтар” (естеліктер
4-бет. Қабдолловтың сценарий бойынша түсірілген “Мұхтар аға” атты фильмі.
ІІІ- бөлімде викториналық сұрақтарға қатысушылар жаап берулері керек. Жүлдегерлерге
М.Әуезов “Еңлік-Кебектің” алғашқы нұсқасынан кейін қандай драмасын жазды?
Қандай драмалық шығармасының эпилогі “Құйыл сезім, құйыл енді тиылмай,
“Абай” трагедиясындағы Ажар образы мен “Еңлік-Кебектегі” Еңлік образының қандай
1958 жылы жазылған соңғы пьесасы қалай аталады?
“Еңлік-Кебек” пьесасын кім, қай жылы орысшаға аударды?
Драмалық шығармаларынан кім жатқа үзінділер оқиды? т.б.
Кеш соңында бастаушы:
“Қарашы әне, Омарханұлы Мұхтарға,
Емендер ғана осылай өсіп шықпай ма?
Айта қойшы өзің, білмейтін оны жұрт бар ма?
Тимесін көзің, тек жаным оған сұқтанба- деп Ә.Тәжібаев өлеңімен,
Мұқағалиді аңсау
Алдын-ала берілген тапсырмалар жүйесі:
1-топ: М.Мақатаевтың Отан, туған жер, туралы өлеңдерінің айналасында пікір
2- топ: Ақынның махаббат, достық тақырыбындағы жырлары туралы пікірлесу.
3-топ: Поэзия туралы өзі жайындағы өлеңдерін талдау, пікірлерін қорғау
4-топ: Емхана, тағдыр, өлім мен өмір туралы (эллегиялық сипаттауы)
Барлық топ мына проблема айналасында жұмыс істеді.
“Мақатаев поэзиясының идеялық-эстетикалық ерекшелігі, табысы (әр топтың өз тақырыбы
Әр топқа мынадай үлестірме қағаз-нұсқаулар таратылады:
Өзіңе ұнаған ақын жырларын сұрыптап алып (тақырып негізінде) мына
а) өлеңінің көтерген проблемалары, өзіндік ерекшелігі;
ә) бұл өлең несімен ұнады, оны нақты мысалдармен (өлеңнің
б) өзің талдап отырған жырлар туралы ақындар, ғалымдар естелігіне,
в) өзің талдап отырғн тақырып айналасындағы басқада ақындар жырларына
г) “Мен Мұқағали поэзиясынан не таптым?!”- деген сұрақтың айналасында
д) басқа топ жұмыстарына қоятын сұрақ әзірле.
“Сағындым Мұқаңды сыздап жүрек…”
“Ғажайып даналықтың бір көзі- Мұқағали поэзиясы. Бізде енді поэзия
(Ә.Тәжібаев)
“Сенің жырың таралған Гималайдың төбесінде ойнаған найзағайдан”
(Т.Молдағалиев)
“Өлең үшін туған ақын тұлпар боп,
Өлең үшін жанып кетті сенер ме ең?!”
(Ә.Әбдіқанов)
“Жұмыр жердің қай түкпіріне барсақ та, Мұқағали алдымыздан шығатын
(Оразақын Асқар)
“… Мұқағали мөлдірліктен, тазалықтан, биік адамгершіліктен тұратын еді”
(Лашын Әзімханова)
ІІ – бөлім. Сыныптан тыс оқу-сабақтары
“Поэзия-әлемдік өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен
Мұқағали портретінің астына ақынның: “Моцарт”, “Жаңа азасы” поэмасындағы “Халық
Әрине, суық қайғы, суық қайғы,
Көңілін халқын бірақ суытпайды.
Егерде халық өзін ұмытпаса,
Батыл бол, халқың сені ұмытпайды – деген
шумағын, ал жеке қағазға Ә. Тәжібаевтың “Мұқағали Мақатаев –
Бұл оқушының өлеңнен алған әсері, өзінше ой қорытып, өзінше
“Өлеңге әркімнің-ақ бар толмасы” деп, ұлы Абай айтпақшы, поэзияны
Мұқағали жырлаған табиғат
Мұқағали Мақатаев - қазақ поэзиясының табиғат лирикаларында өзіндік дербестік
Табиғат аясында туып-өскен әрбір ақынның сол тақырыпқа қалам тартпауы
“Бізде туған жер туралы ән де, өлең де аз
Мұқағалидың туған жерге байланысты өлеңдері: “Апырай-ай, туған жер-ай”, “Дөңгелек
Ақынның туған жер табиғатының сұлулығын көруі, сезінуі, жырлауы өзгеше.
Апырай,
Туған жер-ай!
Теңдесер кім.
Бұл жерге сен болмасаң, келмес едім
Кіндігімді байлаған қазағым-ай,
Сен болмасаң бұл маңды көрмес едім.
Немесе: Аһ далам, айхан далам, сағым далам,
Бір бұдыр жоқ-ау көзге шалынбаған,
Аспан құлап кетсе де тарынбаған,
Бір ғаламат бойында сабыр бар-ау,
Аһ далам, айхай далам, сағым далам!
Осы жолдар арқылы Мұқағали қазақ лирикасын өзгеше бір көркемдікпен
Адам назарын аударатын және адам тіршілігімен байланысты табиғаттың сан-сала
Ақын табиғаттың әсемдігін жырлай отырып, өзінің сол табиғатқа деген
Тау дейтін алып жүрек Ана туған
Мен таулықпын!
Таудан мен жаратылған.
Киіктің сүтін еміп ер жеткенмін,
Қуат алып қыранның қанатынан
Немесе:
Талай да талай шыңды астым,
Тастағы гүлмен мұңдастым.
Қарағайлармен құрдаспын,
Қайыңдармен сырласпын.
Тайсалмас өзім тауда өстім,
Таласар, кәне, бар ма ешкім?
Осылай бірдей еркелесе, бірде еркіндейді, табиғатқа поэзиялық құштарлықпен қарап,
“Таудай болғым келеді” өлеңінде:
Өлмесін деп берген ғой тауды маған,
Мен күңіренсем, күңіреніп тау жылаған.
Көңілімді бір құйғын көтерілсе,
Тауларымды тұрады қарлы боран - дейді.
Ол табиғатқа табиғат деп қарамайды. Сырын ұғар сырласы тұрғысында
Табиғат перзенттері-ай, күн, жұлдыз, аспан, таң, түнді жырламаған ақын
Мұқағали Мақатаевтың осы тақырыпта жазған өлеңдері: “Ай-аспанда, мен-жерде”, “Аласұрып
Күн туралы: “Күміс жолды күн дейді”, “Күн ұшып келе
Ақындық сапарында Мұқағали өзіне дейінгі дәстүрді байытып, тын көркемдік
Менде жалғыз,
Аспанда Ай да жалғыз.
Тып-тылсым,
Тыңдап тұр ма айналамыз?!
Мен жерде, Ай - аспанда,
Екеу ара
Үн – түнсіз сырласамыз, ойланамыз, - деп аспандағы айды,
Мұқағали өлеңдеріндегі жаңашылдық ой орамдарының даралығынан, суреткерлік шеберлігі мен
Мұқағали жырларынан тереңдік те, сұлулық та, қарапайымдылық та, асқақтық
Жыл мезгілдерін жырлаудың дәстүрі әлі күнге дейін үзілмей келеді.
Жаз туралы: “Шабындықтар”, “Сонау бір жазда жайлауда”, “Жаздың таңы”,
Қыс туралы: “Қыстауда”, “Қыс келген күн”, “Қар жауып тұр”,
Күз туралы: “Тағы да күз, сұрғылт”, “Күрең күз”, “Қараша”
Ақын өлең жолдарында табиғат құбылнамасымен қашанда егіз, жан сезімімен
Ақын көктем тақырыбына әр алуан өлеңдер жазды. Әр өлеңі
Тұтас бір дәуірдің көктемі
Жасылмен бояп қойған ба?!
Жап-жасыл таудың бөктері.
Қырлар да мынау ойларда,
Жап-жасыл болып көктеді.
Соғыстың соңғы көктемі.
Жап-жасыл шыбық, тал-дағы,
Орманның жасыл шекпен,
Қуанта, бірақ алмады,
Сонау бір үйді шеттегі...
Табиғат пен тағдыр. Ақын шеберлігі осы екеуін үйлестіруінде, ал
Жарықтық,
Жаздың таңы-ай!
Жадырап қанатымды жаздым талай.
Жарықтық,
Жаздың таңы-ай белден асқан!
Бауырын жерге басқан, шөлдеп аспан
Қия алмай жаз төсегін, жар төсегін
Қиылып бозаруда жер мен аспан.
Көз алдына сиқырлы сұлу әлем елестейді. Ақын өзге жан
Енді қыс тақырыбына жазылған: “Анау-аспан, мынау-бақ” өлеңін оқып көрелік:
Аспан жердің арасын,
Дәрігер қыс алуда.
Табиғаттың жарасын
Ақ дәкемен таңуда
Таңдырып ап маңдайын
Тағы көйлек сұрап жүр,
Бақты кезіп, тал-қайың,
Жалаңаяқ жылап жүр,
Қу бұтағын құшақтап,
Түзеледі кәрі емен.
Қыс-тазалық, қыс-аппақ,
Әрі өкініш, әрі өлең...
Өлеңннің поэтикалық қуаты оқушысын сол оқиғаның ішіне енгізіп жіберуінде.
Тағы да күз, тағы міне, сары таңды ұзақ түн,
Уысында тағы да мен ұйқы дейтін тұзақтың,
Ойхой, шіркін, тағы да бір күзді, ішіне ұзаттым
Немесе:
Сен менің тынысым ең, тұрмысым ең,
Сен үшін өмір сүріп тырмысып ем,
Жыл құсымен оралған жаным менің,
Бірге аттанып кетесің жыл құсымен.
Қызылы жоқ қырманда – күзде міне
Қайтқан құстың қараймын тізбегіне, - деп өз сағынышын, күрең
Мұқағали поэзиясындағы соғыс тақырыбы мен қазақ әйелінің бейнесі.
Сәлем бере қалсаң Мұратқа,
Тыныштық деп алдымен айт, сұратпа,
Тыныштық па, тыныштық па балалар?
Деп отырар қысы-жазы шуақта.
Ел басына туған күндер, жүрекке салған қатал тағдырдың қасірет
Шытынаған соғыс салған сызаттан
Кәрі кеуде жалын атқан, сыз атқан!
Төрт баланы тыныштыққа құрбан қып,
Төрт келінді төрт адамға ұзатқан.
Бұдан артық қандай қайғы-қасірет болрмақ. Сондықтан да тағдыр тауқыметін
Мұқағали шығармашылығында көп толғанатын тақырыптың бірі-ел басынан өткен, соның
Өмір жайлы сұрай берме, сен менен
Өмірді мен әлі зерттеп көрмеп ем
Өмір жайлы білгің келсе, қартқа бар,
Қан майданнан жалғыз ұлы келмеген
Жесір келін, бір нәресте көрмеген,
Жетім шалды бала орнына тербеген – деп
суреттейді.
Сай-сүйегің сырқырайтын осы бір көрініс-халық басына төнген тарихтың тасқын
Неңді сенің сағынам, бала шағым,
Бұлдыраған айналам ала сағым, - деп ол күндерді еске
алудың өзінің қандай ауыр екенін айтады.
Ел басына күн туғанда ауылда кім қалды? Соғысқа жарамсыз
Осы өміріндегі бастан кешіріп отырған адамзат баласы тіршілік үшін
Мұқағалидің бір топ өлеңдері осы тақырыпты қозғайды. 1991 жылғы
“Аттан!” – деді,
Ол ертең аттанады
Аттанады еңбектің ақ табаны.
Бейбітшілік кездің берекесі де, күні де қызығы да ел
Әжем жүр туған жердің топырағын,
Тұмар ғып тігіп жатыр бөз қалтаға.
Туған жер, туған елдің басына не күндер тумаған. Ұлы
Жалынған ғазиз анам, сұрап қалған,
Жоғалды сол бетімен бірақ та арман
Сенбеймін әкең өлді дегенге мен,
Себебі ол үйімізден тірі аттанған...
Бұл майданға ұлын жіберіп, әлі күнге құлағын Батысқа тігіп
Әр кеудеде бір шер бары анық.
Қан майданда ерлік етсе біреулер,
Қарсы жауға біз де шықтық түренмен, - дейді
ақын.
Жетпістегі шал мен жетідегі бала, әйтеуір қурай сындыруға жарайтын
Бірақ сол бір дауыл жылдар, от жылдар.
Бәрімізден бір-бір батыр жасапты
Тіршілік ерте басқа түскен соң, амал нешік шыдайсың да
... Қара емендей қатып қалған әжеңді,
Кейінгі ұрпақ, батыр емес деп көргін!...
... Қаршадайдан қара шаруа атанған
Сен әкеңді батыр емес деп көргін!
Ақын жасап отырған бейне-дауылды, отты жылдарда ошағының отын өшірмеген
... Шешем менің иілген сұрау белгі,
Сәл ғана шаттық көрді, жылау көрді.
Қалай ғана қалпына келтіресің
Дауылдар майыстырған мынау белді...
Заманының кез-келген ауыртпашылық зардабы өмірде көрген шаттығы да, қуаты
Аласапыран ғасырлар дауылының жойқын, ессіз, дүлей күші қиратқан өмір,
Қайран біздің шешелер,
Арды ойлаған,
Шілік тауып, ши орап, бау байлаған
Жігіттерден айрылып, қалмай қараң,
Қыран басып, егін сап, арба айдаған.
Көз алдыңызға дауылға да, жауынға да қарсы жүрген қайсар
Ашындырған - қатал тағдыр.
Ұйықтамайтын,
Тек қана көз ілетін
Көзін ілсе, ерімен кезігетін
О, дариға! Өмір заңы неткен тұнық едің? Қайда жүрседе,
Су сұраса сүт берген, айран берген,
Қартайып қалыпсың-ау қайран жеңгем.
Қарғаның валетіндей едірейіп,
Қасыңа мына біреу қайдан келген?
Өкінішті-ақ. Жұп аққудың болып отыратын жасырымды отбасының шырқын бұзған
Жеңеше-ау, есіңде ме біздің ағай?
Сыйласып отырар ек біз құдадай.
Иә, солай болатын. Тумысында талғамы бөлек, талабы білек ақын
Сағынып жүрсің бе әлде, қадірлім-ай,
Баяғы жастығыңды майданда өлген?...
Ақынның сай-сүйегін сырқырататын нәрсе, ол осынау қанды соғыс сұрапыл
Көргенде жесір құрбысын,
Жесірден бетер жылаған.
Түс елестей болған жастық шағының қайтып келмесі еске түссе
Сырларын бүгіп ішіне,
Сыр мінез, тату абысын,
Сездірмей тірі кісіге,
Сақтап жүр әйел намысын ...
Сыры таза да мөлдір жан күйзелісіндегі әйел мінезін көреміз.
Бірде ақын: Күйінішін халқымның сүйінішін,
Өз үнімен жырласам деген едім, -
деп жазған екен.
Шынында да, Мұқағали поэзиясында нені жырласа да өзіндік үні
Бозқараған...
Көрдің бе бозқараған?
Сирень иісі аңқиды боз даладан.
Бозқараған – тікенек, тікенге өскен.
... Бозқараған бұтағын қозғама адам!
Ақынның туған ауылының тікеніне де тиісе алмайсың. Осыдан бастап
Мүгедек емес олар!
Жаралылар.
Жеңістің қолдарында жалауы бар.
... Парадтан барады өтіп жаралылар.
Ей;
Адам!
Басыңды и де, қорғауыңа ал, - деп тіке айтады.
Ендеше, ақынның туған жері, ауылы оның өз өмірі –
Илия Бахтия және қазақ ақындары
Ұйғыр халқының дарынды ақыны Илия Бахтия өзі бір естелігінде
Илия Бахтия қазақтың дара тұлғалы ақыны Мұқағалимен де жолдас
Талант иелерінің балалық шақтары екінші дүниежүзілік соғысымен тұстас болғандықтан,
Екі ақын да өз шығармаларында Отанға, туған жерге деген
Тіршілікте көрінерміз өлместей,
Тұра алмаймыз, ерегеспей, белдеспей,
Өтейікші бірімізді-біріміз
Өшіктірмей, өкпелетпей, сен деспей
“Өтініш”
– деп жырласа Илия
Қизиқ иә!
Тирикчилик. өмүр дегән,
Чоғ болуы өчидекән көшүр дегән.
Әз әдәмлар бир-бирини рәнжитидү,
Рәнжитидү пазарчә көмулмигән
“Өмүр дегән қизиқ иә!”
- деп түйіндейді.
Поэзияға байланысты толғанған ақындар ақын-інілеріне арнап өлеңдер жазады. Мұқағали
Ақын болсаң алмас бол тайпалмаған,
Сен айт менің ойымды, айта алмаған десе
Илия : Шаир имин, сән жираққа барғайсән,
Мән алмиған чоқ қилармен алғай сән, - деп жас
Екі ақынның шығармашылық ұқсастығы әділдік туралы толғаныстарынан да көрінеді.
Бүгін менің туған күнім, ой пәлі-ай
Мынау халқым неге жатыр тойламай?
Банкет жасап берер едім өзім-ақ,
Тәңірдің бір жарытпай-ақ қойғаны-ай!
(Арыз жазып кетейін)
Келмеді достарым, келмеді,
Туған күнімді құттықтап,
Біреуде гүл шоғын бермеді
Тұрмадым ешкімге еркелеп
(Неше артуқ)
Өлсе өлер Мұқағали Мақатаев
Алайда өлтіре алмас өлеңді ешкім
Немесе Илияның:
Мұра қалса ұрпаққа
Бір аз еткен еңбегім
Көңіл тойса ол баққа
“Өлді” дейді мені кім?!
Яғни:
Қолтаңбам бар!
Бір жөні болып қалар.
Ақын құсы маңыма қонып қалар.
Сонда халқым көп ақын арасынан
“Қарға балам – аппағым” деп танып қалар.
деген өлең жолдары да олардың болашаққа, халқына деген сенімнің
М. Мақатаев есімі Райымбек ауданы “Тегістік” кеншарының орта мектебіне
Жүрегімнің түбіне терең бойла
Абай туралы музыкалық композициялық кеш.
І-көрініс
Сахна. Абайдың “Көзімнің қарасы”, әні естіліп тұрады. Сахнадағы қою
Жүрегімнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын; оны да ойла
Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма.
2- көрініс
Сахнаға кешті жүргізушілер шығады:
1-жүргізуші: - Қайырлы кеш, құрметті көрермендер. Бүгін осы бір
2- жүргізуші: - Қай елдің болса да тәңірідей табынып,
1-жүргізуші:-Жас ұрпақ үшін Абай өнегенің, өнердің, әділеттің, адамгершіліктің, адам
2- жүргізуші:-Қабыл ал, жас өрендеріңді, ақ батаңды бер, аруақты
Сахнаға жас ақын (үйірме мүшесі) шығып, Абайға, осы кешке
3- көрініс
Сахнаға баяндамашылар шығады.
1-баяндамашы:- Абай осы күні Семей облысындағы Шыңғыс тауын жайлаған
Тоқпақ жалды; торайғыр Көтібағым
Әрі де кетпес, бәрі де кетпес Топайым,
Сірәда да оңбас Торғайым-дейді.
Өзге балаларынан бөлектеп айтқан Ырғызбай заманының дүйім жұртты аузына
бастаушы:- Ырғызбайдың бірнеше баласы болған.
Олар-Үркер, Мырзатай, Жортар, Өскембай. Өскембай Ырғызбайдың өзге балаларының ішіндегі
2-бастаушы: - Абай Құнанбайдың 41-жасында туған. Құнанбай көп әйел
“Атадан алтау, анадан төртеу” дейтін Абайдың өлеңнің мәнісі осы.
Бұдан соң бастаушылар бала Абайдың білім мектебінен өткен жылдарын
Бастаушы: - Ел ішіндегі сұмдық істер жас Абайды ерте
1-инсценировка
Айғыз: - Не көрдің, не білдің? Абайжан? Білдің бе,
Абай:-Көріп біліп келдік. Кәмшат ару. Әл үстінде. Бізді танымайды.
Айғыз:-Қарашығым, балапаным-ай, сормаңдай жетімегім-ай. Не қарғысқа ұшырап туып едің?
Құнанбай:-Қысқарт енді, басыңа көрініп не көрінді, басыңмен кеткір.
Ұлжан:- Өртенсеңдер үндемей өртен дегені ме? Кәмшатты ойласа, бүгін
Құнанбай:-Жә, бірің бастап, бірің қоштамай. Босалқа басу айтады десе
Зере:-Қорқыт менің келіндерімді… О несі? Айында, аптасында бір көреді.
Құнанбай:-Қайтемін?… Мен қайтемін?… Кеме иесі Арғынның жақсы бұйырды.
2-көрініс
Құнанбай:-Орайы келгенде айтармын деп жүр едім. Сенің басыңнан үш
Соны тыңда.
Абай:-Айтыңыз әке
Құнанбай:- Ең әуелі арзан мен қымбаттың парқын айырмайсың. Өзіңдегі
Жайдақсың. Жайдақ суды ит те, құс та жалайды. Екінші,
Досқа, досша, қасқа, қасша қырың жоқ. Ішінде жатқан сыр
Абай: -Осы үш айтқаныңыздың үшеуіне де дау айтам, әке.
2-баяндамашы:- Әкеден, әке айналасынан осылай айырыла бастаған жас ақын
Өскембай өзінің ел меңгеру әдісін, ең алдымен, көпті мезі
2-бастаушы:-Өскембай орта жасқа келгенде баласы Құнанбай ер жетіп, атқа
1-бастаушы:- Ел билеп, іс басқаруға келгенде, Құнанбай әкесінен айлалы
Абайдың табиғат лирикасы өз алдына бір сал. Табиғат- адам
Абайдың бұл тақырыптағы ең тұңғыш өлеңі- “Жаз” 1886 ж.
Жаздыгүні шілде болғанда,
Көкорай- шалғын бәйшешек
Ұзарып- өсіп толғанда;
Күркіреп жатқан өзенге
Көшіп ауыл қонғанда;
Шұрқырап жатқан жылқының
Шалғыннан жаны қылтылдап,
Ат, айғырлар, биелер
Бүйірі шығып, ыңқылдап,
Суда тұрып шыбындап…
Арасында құлын-тай
Айнала шауып бұлтылдап
Өлеңде әзілдесіп, күлісіп, үй тігіп жатқан қыз-келіншек, ат үстінде
Бұл әшейін дала суреті емес, даладағы дарқан өмір, думанды
б) үнтаспаға жазылып алынған Абайдың “Жаз” өлеңін тыңдату.
в) қазақтың өмір-тіршілігіне, тұрмыс-жайына байланысты бұл сурет өте нанымды.
Бейнелеу амалдарының өзі ерекше, объект. Мұнда хабарлау, айту, жеткізу
Абайдың табиғатты суреттеудегі жаңаша ізденісін, өсу-өрлеуін танытатын туындылары күзге
“Қараша, желтоқсанмен сол бір-екі ай” өлеңінде күздің ызғырық қара
Ал “Күз” өлеңінде:
Жасыл шөп, бәйшешек жоқ бұрынғыдай,
Жастар күлмес, жүгірмес бала шулй.
Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп,
Жапырағынан айырылған ағаш-қурай.
Біреу малма сапсиды салып иін,
Салбыраңқы тартыпты жыртық киім
Енесіне иіртіп, шуда жібін,
Жас қатындар жыртылған жамайды үйін,-деп ақын тоңған иін жылытып,
Абайдың табиғат тақырыбындағы лирикасын кіретін біраз өлеңдері- аудармалар.
Қараңғы түнде тау қалғып,
Ұйқыға кетер маужырап.
Даланы жым-жырт, дел-сал қып,
Түн басады салбырап.
Шаң шығармас жолдағы
Сілкіне алмас жапырақ
Тыншығарсың сен-дағы
Сабыр қылсаң азырақ (Лермонтовтан, Гетеден аударған)
Бұл өлеңде тек табиғат суреті ғана емес, сонымен қатар
Осы ретпен Абай қазақ поэзиясына соны да сырлы ағым
Абай табиғатты жырлауға кейін де оралып отырған. Бұл тұрғыдағы
Көлеңке басын ұзартып,
Алысты көзден жасырса,
Күнді ауқыт қызартып,
Көкжиектен асырса,
Күңгірт көңілім сырласар
Сұрғылт тартқан бейуаққа,
Төмен қарап мұңдасар.
Ой жіберіп әр жаққа
Осы үзіндідегі табиғатты дәл осы түрде сезіну Абайдан бұрын
Асылы, лирикалық шығарма ақынның көңіл-күйіне құрылады дегенбіз: ақын онда
Демек “көңіл-күйі” дегенді жңіл-желпі түсінбеуіміз керек: бұл- өмірдің кез-келген
Идеясыз жалпы әдеби шығарма болмайтыны секілді, лирикадағы адамның көңіл-күйі
Көк ала бұлт сөгіліп,
Күн жауады кей шақта.
Өне бойың егіліп,
Жас ағады аулақта.
Жауған күнмен жаңғырып.
Жер көгеріп, күш алар.
Аққан жасқа қаңғырып,
Бас ауырып, іш жанар.
Бұл адамға тән құбылыс, адам басында болатын хиқая.
Қар жауса да тоңбайды бай баласы,
Үй жылы, киіз тұтқан айналасы
Бай ұлына жалшы ұлы жалынышты,
Ағып жүріп ойнатар көздің жасы.
Бұл суреттер Абайдың қазақ ауылындағы таптық жікті айқын танып,
Абай қазақ поэзиясына бірінші болып, пейзажды енгізіп, табиғатты өлеңдеріне
“Жазғытұрым” (1890) өлеңінде де Абай бұл мезгілдің өзіне тән
Қырдағы ел ойдағы елмен араласып,
Күлімдесіп, көрісіп, құшақтасып
Шаруа қуған жастардың мойны босап,
Сыбырласып, сырласып, мауқын басып.
Ақын қазақ даласындағы жазғытұры кездің барлық суретін толық берумен
Мал семірер ақпенен, ас көбейер,
Адамзаттың көңілі өсіп, көтерілер.
Қара тастан басқаның бәрі жадырап,
бір сараңнан бейілі өнер.
1988 жылы жазған “Қыс” өлеңі- нағыз орыс поэзиясының классикалық
Ақ киімді, денелі, ақ сақалды
Соқыр, мылқау танымас тірі жанды.
Үсті-басы ақ қырау, түсі суық,
Басқан жері сықырлап келіп қалды.
Демалысы- үскірік, аяз бен қар,
Кәрі құрдаң- қыс келіп, әлек салды.
Осы әншейін қыс көрінісі ғана ма? Аумаған адам сияқты,
Қыс бұл жерде “ақ киімді, денелі, ақ сақалды баяғы
Қысты бұлай адам бейнесінде суреттеу қазақ әдебиетінде Абайдан бұрын
Абайдың табиғат лирикасы, әсіресе жылдың төрт мезгілін суреттейтін өлеңдері
Ақынның асқан сыршыл лирикасының бірі “Қан сонарда бүркітші шығады
Безендіріп жер жүзін Тәңірім шебер,
Мейірбандық, дүниеге нұрын төгер…-деп келетін жолдар оған куә. Құранды
Әдебиет зерттеушісі А.Жақсылықов Абай шығармаларындағы табиғат тақырыбын былайша түсіндіреді:
Олардың кейбіреуіне тек болжам ғана айта алсаң, кейбіреуіне еш
Түйе боздап, қой қоздап- қорада шу,
Көбелек пен құстар да сайда ду-ду
Гүл мен ағаш майысып қарғанда,
Сыбдыр қағып, бұлаңдап ағады су.
Мына бір ғана шумақ мамыражай, жайма шуақ (елжіреген күннің
Рахметіне Алланың көңілі сенер,-деп келген
жолдарда Абай хадис пен құран аяттарын рухани азық етіп,
“Ол көктер мен жерді шындықпен жаратты. Ол: “бол” деген
Тамашалап қарасаң тәңірі ісіне,
Бойың балқып, ериді іште жігер.
Бұл арада “тәңірі ісіне тамашалап қарау” сияқты асқақтық ұғыммен
Анамыздай жер иіп емізгенде
Бейне әкеңдей үстіңе аспан төнер,- деген сияқты теңеулерді қолданады.
Құмары екеуінің сондай күшті…
Күн күйеуін жер көксеп ала қыстай,
Біреуіне-біреуі қосылыспай,
Көңілі күн лебіне тойғаннан соң,
Жер талықсып, түрленер тоты құстай.
Шебер суреткердің адам өмірінде, болмысында қасиет тұтатын тағы бір
Ақ киімді денелі, ақ сақалды
Соқыр, мылқау, танымас тірі жанды.
Үсті-басы ақ қырау, түсі суық,
Басқан жері сықырлап келіп қалды.
Демалысы- үскірік аяз бен қар
Кәрі құдаң қыс келіп, әлек салды…
“Қыс” өлеңінің де барлық әсірелеу формалары қазақ халқының өзіндік
“Бұл фәни-көзіңе қуаныш ұялатар жайнаған жап-жасыл дүние” дейтін пайғамбар
Желсіз түнде жарық ай,
Сәулесі суда дірілдеп
Немесе:
Қалың ағаш жапырағы,
Сыбырласып өзді-өзі.
Көрінбей жердің топырағы,
Құлпырған жасыл жер жүзі…
“Бұл не? Өлең бе? Ән бе? Жоқ, әлде жанды
Адамның болмысы да, табиғаттың құбылыстары да бейне сұлу қыздай
Әлеуметтік сарын, қиналған жан дауысы, эстетикалық келбет жұптасқан Абайдың
“… Болмысты көркемдік жолмен игерудің эстетикалық көрінісі- образы” (Б.Майтанов).
Абай туралы сөз
“ Ибраһим мырзаның тұрағы қазақ іші болғандықтан көңіл азырақ
(Шәкәрім)
“Қазақтың бас ақыны-Абай Құнанбаев. Онан асқан бұрынғы-соңғы заманда қазақ
(Ахмет)
Зәредей шүбә етпейміз, Абайдың өлген күнінен қанша алыстасақ, рухына
Үнемі бұл күйде тұрмас, халық ағарар, өнер-білімге қанар, сол
Шын хакім, сөзін асыл- баға жетпес,
Бір сөзін мың жыл жүрсе дәмі кетпес.
Қарадан хакім болған сендей жанның
Әлемнің құлағынан әні кетпес!
… Ай, жыл өтер, дүние көшін тартар,
Өлтіріп талай жанды, жүгін артар.
Көз ашып, жұртың ояу болған сайын
Хакім ата, тыныш бол, қадірің артар.
(Мағжан)
“Абай әлемдік әдебиеттен белгілі орын алған кемеңгер, ойшыл адам
(Әлкей Марғұлан)
Абайдай ұлы бар халық- шын мәніндегі бақытты, мерейі үстем
Ақыл-ой ақындықтың киесі-Абай,
Түгел сөздің түбі бір, жүйесі- Абай,
“Өлең сөздің патшасы”-десе Абай,
Патшаға енді ұсынбас төрді Абай,
Патша мүлде тағымен төңкерілген,
Өлеңнің құдіретті иесі-Абай.
Абай сөзі шындықтың тиянағы,
Сондықтан да ол тарихтан сый алады.
Абайдың құлағыма құйған сөзі,
Жүректің түкпіріне ұялады.
Өлең мен меруерт алқа, маржан тігіп,
Тағына да қайырды қиядағы.
Ел жегіш, дау қоздырғыш парақорға,
Тілмен тігіп берді Абай сыбағаны.
(Ш.Әбенов)
Қорытынды
Көркем өнер мен әдебиетті сүйіп тұшына білетін, эстетикалық талғамы
Мектеп реформасында: “Аса маңызды міндет – оқушыларға көркемдік білім
Демек, мұндай күрделі міндеттерді орындау бір ғана сыныптағы сабақ
Мұғалім өзі сабақ беретін сыныптарда сыныптан тыс оқу жүйесінде
Орыс педагогі В.А. Сухомлинский өзінің “Балаға жүрек жылуы” деген
Демек, оқушыларды бастауыш сыныптардан кітапқа қызықтыруда алғашқы ұстазының ықпалы
Сыныптан тыс оқу үшін шығармалар ұсынуда, әрине, алдымен бағдарламалық
Сондай-ақ әдеби кітаптың өмір танушылық, тәрбиелік ролі жөнінде ұлы
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Т. Жұмажанова “Әдебиеттен кластан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың ғылыми -
Ғ. Құрманбаева, С. Дүйсебаев “Әдебиет сабақтарының үлгілері” Алматы –
А. Көшінбаев “Қазақ әдебиетін оқыту методикасы” Алматы – 1969
Раматуллаева. Бағдарлама. “Қазақ әдебиетін оқыту тұжырымдамасы”. Алматы 1997 ж.
Т. Ақшолақов “Көркем шығармаға талдау жасау”. Алматы, Мектеп 1983
Т. Ақшолақов “Көркем шығарманың эстетикалық табиғатын таныту”. Алматы, Мектеп
К. Алпыспаев “Көркем шығарманы талдау жолдары”. Оқу құралы. Алматы
К. Шаяхметов, Т. Жұмажанова “Қазақ әдебиеті бағдарламасы”. Алматы РБК
Қ. Бітібаева “Әдебиет пәнін оқытудың тиімді жолдары”. Алматы 1990
Қ. Бітібаева “Әдебиет сабақтарының түрлері мен үлгілері”. Алматы. Рауан
Ж. Нұрмақанов, Ә. Дайырова “Орта мектепте лириканы оқыту”. Алматы.
“Қазақ әдебиетімен кластан тыс жұмыстардың интернационалдық және патриоттық тәрбие
М. Қалқабаева “Көркем әдебиеттің жас өспірімдерге ықпалы”. Алматы. Мектеп
Г. Құрманбаева, С. Дүйсенбаев “Әдебиет сабақтарының үлгілері; әдебиет сабақтары
Р. Сүлейменова және т.б. “Орта мектепте көркем шығармаларды оқыту”.
Ә. Қоныратпаев “Әдебиетті оқыту методикасының очерктері”. Алматы Казмембас 1962
Ә. Жиреншин “Абай және орыстың ұлы революцияшыл демократтары”. Алматы
Мұқағали тану дәрістерінің бағдарламасы, Алматы 1977 ж.
Қ. Тасболатов “Әдебиет сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолдары”.
Р. Сүлейменова “Оқушылардың 10-шы класта әдебиеттен өздігінен орындайтын жұмыстарын
С. Нурушев “Абайдың аударма жөніндегі тәжірибесінен”. Алматы 1954 ж.
Бисенбаев М. “Абай және оның заманы”. Алматы 1988 ж.
Мұхамеджанов Х. “Абайдын туған жері, өскен ортасы”. Алматы 1971
А. Құнанбаев “ІІ томдық шығармалар жинағы”.
З. Қабдоллов “Арна”. Алматы 1988 ж.
М. Мақатаев “Шығармалар жинағы”. Алматы 1991 ж.
Т. Қуанышева “Әдебиетке байланысты сыныптан тыс жұмыстар”.
Нұрқатов А. “Абайдың ақындық дәстүрі”. Алматы 1966 ж.
Ә. Қоныратбаев “Абай романтизмі”. Алматы 1994 ж.
Қараев М.А. “Қазақ әдебиетінің кластан тыс жүргізілетін жұмыстардың
З. Ахметов “Абайдың ақындық әлемі”. Алматы 1995 ж.
Х. Жумалиев “Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының
“Қазақ әдебиеті” 1990 ж. № 3. Өлеңге әркімнің бар
“Қазақ әдебиеті” 1990 ж. № 1. Тамаев “Ұйымдастыра білу
“Қазақстан мектебі” 1991 ж. № 11. “Тәрбиедегі үш бастау”
“Қазақ тілі мен әдебиеті” 1991 ж. № 8. Қ.
“Қазақ тілі мен әдебиеті” 1993 ж. № 12. С.
“Қазақ тілі мен әдебиеті”. 1995 ж. № 8. С.
“Қазақстан мектебі” 1996 ж. № 4. “Табиғат жыршысын насихаттайық”.
“Қазақ тілі мен әдебиеті”. 1997 ж. № 12. “Сыныптан
“Қазақ тілі мен әдебиеті”. 1998 ж. № 9. Қияхметова
“Қазақстан мектебі ”. 1995 ж. № 7. К. Құрманбаева,
“Қазақстан мектебі” . 1998 ж. № 9. Иманғалиева Б.
“Қазақстан мектебі”. 1998 ж. № 12. Г. Масимова “Илия
Нұрқатов А. “Абайдың ақындық дәстүрі”. Алматы 1966 ж.
3
1