МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.............................................................................................................
1 ТАРАУ ТҮРКІ-ҚАЗАҚ ӨРКЕНИЕТІНІҢ ТАРИХИ САБАҚТАСТЫҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қазақ тарихы – түркілердің далалық өркениетінің құрамдас бөлігі
1.2 Қазақ-түркілердің материалдық мәдениетінің сабақтастығы
2 ТАРАУ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШІ ЖӘНЕ
2.1 Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің сипаттамасы
2.2 Түркілердің әдеби мұрасы – қазақ халқының рухани қазынасы
2.3 Қазақ жеріндегі жазудың пайда болуының мәселесі және көне
3 ТАРАУ ТҮРКІ-ҚАЗАҚ ӨРКЕНИЕТІНІҢ РУХАНИ-МӘДЕНИ НЕГІЗДЕРІ МЕН ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІ
3.1 Ежелгі түркілердің наным-сенімдері – қазақ халқының рухани-мәдени ұстанымдарының
3.2 Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық көзақарастары мен құндылықтар жайлы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыпың өзектілігі: Әлемдік өркениеттің дамуына айрықша ықпал еткен түркілердің
Кеңестік кезеңде әдейі таңылып келген «қазақта қала мәдениеті болған
Халқымыз рухани құндылықсыз өмір сүрген жоқ. Жерімізде Отырар, Исфиджап,
Бірақ, ұзақ уақыт бойы біз құнды мәдени жәдігерлерімізден айырылып
Әлемдегі ешқандай өркениет дербес дамымайды. Ол өзіне әртүрлі мәдениеттердің
Сондықтан түркі-қазақ өркениетінің мәселелерін зерттеу өзекті тақырып болып табылады.
Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі: Қазақ-түркі өркениетінің мәселелерін зерттеу түркітану
Кеңестер Одағының саяси-идеологиялык ұстанымдарының аясында дамыған қоғамдық-гуманитарлық пәндер сияқты
Дегенмен түркі өркениетінің мәселелерін зерттеуде кеңестік тарихнаманың жетістіктерін де
Мәселенің зерттелуінде ең алдымен көне түркі жазба ескерткіштерінің зертелуі
Қазақ-түркі өркениетінің мәселелері жалпы түркі тайпаларының тарихы мен мемлекеттерін
Түркі-қазақ өркениетінің зерттелуінде ортағасырлық қала мәдениетінің зерттелуі маңызды болып
Қазақ-түркі өркениетінің, әсіресе олардың тарихи сабақтастығы жайлы мәселелер тәуелсіз
Сондай-ақ, қазақстандық зерттеушілер арасынан белгілі ғалым У.Х.Шалекеновтың еңбектерін аса
Х.У. Шалекенов: «жер бетіндегі басқа халықтар сияқты, түріктер
1998 жылы жарық көрген Қазақстан тарихының академиялық басылымының 1-ші
Көріп отырғанымыздай, қазақ-түркі өркениетінің зерттелуіне қатысты еңбектерге қысқаша шолу
Бітіру жұмысының деректік негіздерін жалпы түркілердің тарихына, мәдениетіне қатысты
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Көне түркі-қазақ өркениетінің тарихи
- Түркілердің далалық өркениетінің қазақ тарихындағы орны мен рөлін
- Отаршылдық саясаттың түркі өркениетін зерттеуге тигізген кері әсерін
- Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің сипаттамасын қарастыру;
- Түркілердің әдеби мұрасы – қазақ халқының рухани қазынасы
- Қазақ жеріндегі жазудың пайда болуының мәселесі және көне
- Ежелгі түркілердің наным-сенімдері – қазақ халқының рухани-мәдени ұстанымдарының
- Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық көзақарастары мен құндылықтар жайлы
Бітіру жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспе, негізгі үш тараудан (барлығы
1 ТАРАУ. ТҮРКІ-ҚАЗАҚ ӨРКЕНИЕТІНІҢ ТАРИХИ САБАҚТАСТЫҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақ тарихы – түркілердің далалық өркениетінің құрамдас бөлігі
Соңғы 10-15 жыл төңірегінде Отан тарихына, әсіресе көне кезеңдеріне
Бұл ретте ежелгі замандарда қазақ жерінде тамыр жайған сақ,
Басқаша айтқанда, тарихтағы сақ, оның ізін ала келген ғұн,
Қазіргі Қазақстан жерінде сақтардан кейін жасаған ежелгі алғашқы тайпалық
Қазіргі Қазақстан территориясында әуелгі топтық қоғамдардың қалыптасуына европалықтарға
Орта Азия мен Қазақстан территориясында бірте-бірте патриархалды –феодалдық қатынастар
Олар Сыр өзені алқабындағы Сүткент, Сығанақ, Қарнақ сияқты қалаларды
Зерттуші М.Қозыбаев: «Сонымен түркі әлемінің, оның ішінде Қазақ елінің
«Древняя тюркская Сибирь - деп жазады академик Л.П.Окладников, -
Л.Н.Гумилев «Көшпенділер мәдениеті өзінің 3000 жылдық ғұмырында Жерорта теңізі
Л.Н.Гумилев дүниенің төрт жағын бірдей жайлаған жер кіндігі Орта
Соңғы жылдары тарихнамада «Көшпенділер өркениеті» деген ұғымды Ә.Марғұлан, К.Акишев,
А.Тойнби өркениетті табиғи ортамен байланыстырып, Қытай, Үнді өркениетін континентальды
Жалпы, «Дала» деген ұғымды тек бір шөл деп ұғуға
Бірінші, Алтайдан Донға дейін созылған Ұлы Дала екі құрлықтың
Екінші, біздің жылсанауымыздан мың жылға жуық бұрын Алтайдан Донға
Үшінші, сайын дала Әму мен Сыр бойы арқылы Қытай-парсы,
Төртінші, Ұлы Далада барлық әлемдік діндер тоғысты. Шаманизм, тәңірге
Бесінші, қыр баласы табиғи ортамен толық гармонияда болды. Дала
Алтыншы, Дала арқылы өтетін «Ұлы Жібек жолы» сауда ғана
Жетінші, аң стильді өнер дамыды.
Сегізінші, сайын даладағы көшіп-қону, экологияны сақтау, ұрпақ тәрбиелеу, демографиялық
Сонымен бірге Еуразия сахарасында мемлекеттік жүйенің небір түрлері шыңдалды.
Түркі әлемінің алтын бесігі – Түркі елі (Бірінші, Түркі
Дала өркениеті әлемдік дамуға қандай үлес қоса алды?
Бірінші, Тәңірлік дүниетанымды берді, Зердеш (Зороастр дінін таратты,
Екінші, металл қорытудың көне ордасы болды,
Үшінші, төл жазуын тапты,
Төртінші, жыл мезгілін маусымға бөліп, осы күнгі календарьлық дүниетанымды
Бесінші, әскери құрылымның далалық типін жасады, әскери өнердің ғажайып
Алтыншы, сымбат-архитектуралық өнердің өзіндік үлгісін жасады, Айша бибі, Алашақан,
Жетінші, дала гомерлері бай ауыз әдебиетін жасады. Әуез (музыка
Сегізінші, мемлекет басқарудың дала демократиясына сүйенген жүйесін жасады.
Тоғызыншы, шаруашылықтың негізі мал шаруашылығы бола тұра, адам баласы
Міне, осылай, Қытай, Иран, Византиялық өркениеттермен тоғысқан түркілер жаңа
VI ғасырда түркілердің әдеби тілі қалыптасты, көрші Шығыс мәдениеті
Қорыта айтсақ, Үйсін мемлекеті пайда болып, өркендеп, шығанға шыға
1.2 Қазақ-түркілердің материалдық мәдениетінің сабақтастығы
Археологиялық мәдениет бір уақытта, белгілі бір территорияда пайда болған
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алған күннен бастап рухани бастауларының көзін
Осы орайда біз кімбіз? Тамырлана өскен шоқ ағаштай секілді
Материалдық мәдениеттің руханилықпен түйісетін тұсынан түріктік феномен басталады. Руханилық
Түркі дәуіріндегі материалдық мәдениет ескерткіштері мен бүгінгі қазақ халқның
Түркілер дәуіріндегі ескерткіштер қорымдар, жеклеген қабірлер, кездейсоқ табылған заттар,
Садақтар құрастырмалы, күрделі болған, екі шеті мен ортасы сүйекпен
Ертіс алқабындағы обадан табылған құрама белбеудің қола тоғасы және
Әшекейлер негізінен әйелдер жерленген молалардан табылған. Бұлар тұйықталмаған шығыршық
Кейбір қабірлерде киім кешектің қадықтары сақталған. Мәселен, Бобровское қортымындағы
Қабірлерде балшық ыдыстар көп кездеседі. Олардың бірнеше түрлері табылған.
Қазақстанда тастан жасалған тұлғалар кең тараған аймақ болып табылды
Мүсін жасау үшін ұзындығы жарты метрден аспайтын ұзынша тастар
Көбінесе бет пішіні моңғол тектес мұртты, сақалды ер адамдар
Бірақ мұны жалғыз археология мен антропология ғана анықтай алады
Жалпы алғанда, адамзат тарихында тамақ табу, табиғаттың стихияларынан қорғануға
Қорыта келгенде, қазақ-түркі материалдық мәдениетінің тарихи тамырларының сонау ежелгі
2 ТАРАУ. ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ ЖӘНЕ
2.1 Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің сипаттамасы
Әрбір дәуірдің елеулі, кезеңді оқиғаларын заманының белгілі ақын-жазушылары
Тек түркі халықтары мәдениетінің ғана емес, сонымен бірге бүкіл
Ежелгі мәдениет ескерткіштерінің ең бір кереметі, бүкіл әлемге әйгілі
V-IX ғасырларда түркілер қоныстанған Алтай, Сібір, Орта және
Орхон-Енисей жазу ескерткіштері табылған уақыт түркі тілдерінің даму тарихындағы
Орхон-Енисей жазуы өзінің жазу ерекшеліктері мен қолдану өрісіне сай
Енисей жазба мұралары. Олардың бұлайша аталуы тас бетіндегі сына
Орхон жазуы көне түркі мұраларының ішінде қазіргі түркі
Орхон ескерткіштері оқиғалар мерзімі, жазу стилі жағынан ескі түркі
Орхон жазбаларында әскери күш және әскери рух қаншалықты дәріптеліп
Ал әскери тұрмысқа келетін болсақ, әрбір, жауынгер
Жазба ескерткіштегі Білге қаған – үлкен ел басқарушы, Күлтегін
Талас жазу ескерткіштері. Талас өзені аңғарынан табылған ескерткіштер «Талас
Талас алқабынан 1932 жылы табылған руна жазуы бар
Ұрпаққа өнеге болар атақты Күлтегін, Тонына, Білге, Бумын қағандар
Түркі тайпаларынан қалған бұл ескерткіштер көне дәуірдің қоғамдық мәдени,
Түріктану ғылымы көне түркі жазба ескерткіштерін географиялық, мазмұндық әрі
Қазіргі кезде ежелгі түркі тайпалық одақтары өмір сүрген аймақтардан
Орталық Азия мен Қазақстан жерлерінен табылып жатқан руникалық түркі
Ежелгі түркі туралы Орхон материалдарынан басқа да табылған археологиялық
ХІХ ғасырдың алғашқы ширегінде біраз мағлұматтарды өзі шығарып
1889 жылы орыс зерттеушісі Н.М. Ядринцев Орхон өзенінің бойынан,
Н. Ядринцев тасқа мынадай сыпаттама береді: биіктігі - 3,5
Н. Ядринцевтің айтуына қарағанда, ескерткіштен 25 метрге дейін
Көп кешікпей Н. Ядринцев Россия археологтарының VІІІ конгресінде ғалымдардың
Шамамен VІ ғасырдың орта кезінде Жетісу, Алтай, Орталық Азияны
Міне, сол ежелгі түркі дәуірінің қоғамдық, әдеби мәдени өмірін
Міне, сол ежелгі түркі дәуірінің қоғамдық, әдеби мәдени өмірін
«Сонымен қатар дәл Стеблеваның ұғымындағыдай, ескерткіштегі сөз біткеннің бәрін
«Күлтегін» жырындағы мынадай өлең жолдарына назар аударайықшы:
Қаның судай ақты
Сүйегің тау боп жатты
Бек ұлдарың құл болды
Пәк қыздарың күң болды
Тізеліні бүктірдік
Бастыны еңкейттік
Еліміз қайта ел болды
Халқымыз қайта халық болды.
Міне, осы ерлік пен ездік, соғыс пен бейбітшілік, құлдық
Көне түрік қағанаты дәуірінде, дәлірек айтсақ VІІІ – ғасырда
Адамзаттың көркемдік талғамы ерте замандардан бастап дамығанын дәлелдейтін ғажайып
2.2 Түркілердің әдеби мұрасы – қазақ халқының рухани қазынасы
Көне түркі мәдениеті шарықтап, IX-XII ғасырларда небір жазба ескерткіштер
Сондықтан байырғы түркі бабаларымыз, этногенетикалық тамырымыз қандай еді, ХҮ,
Көне жырлардағы поэтикалық тектестік, көркемдік жалғастық белгілерін сол кезеңнен
Ежелгі түркілердің арғы ата – тегі саналатын сақтар мен
Ежелгі сақтар мен ғұндар дәуірінің аңызға айналған тарихынан елес
Біз Орхон жазба жәдігерліктері мен қазақтың батырлық жырлары арасындағы
Сақтар дәуірінің аса құнды әдеби жәдігерліктерінің бірі –Алып Ер
Тұран әскері қолбасшының атына қосылып айтылатын алып сөзі
Бұл дастандағы батырдың есіміне қосып отырған ер сөзі ежелден-ақ
Өзінің идеялық мазмұны мен көркемдік дәрежесі жағынан «Алып Ер
Көне тарихтың куәсіндей болып, бізге жеткен рухани мұралардың бірі,
Сан ғасырлық тарихы бар қазақ ауыз әдебиеті мен ежелгі
Дәстүр дегеніміз – бір ұрпақтан келесі ұрпаққа ұдайы ауысып
Міне, сол себепті біз ежелгі түркі поэзиясымен қазақтың өзіндік
Сонымен, ендігі міндет ежелгі тарихтың түрлі кезендерінде өмірге келген
Біз ежелгі түркі дәуірінің ерлік дастандары мен қазақтың батырлық
Асылы, әлемдік әдебиет аренасынан өзіндік орын алған қазіргі қазақ
Сөйтіп, басқа да түркі тілдес халықтар секілді қазақ халқының
Мұның өзі ежелгі түркі поэзиясы мен қазақтың төл әдебиеті
Ендеше, ең алдымен, көне түркі қаһармандық дастандарымен қазақтың батырлық
Сол арқылы ғана біз бүгінгі күнге ғасырлар қойнауынан жеткен
Ежелгі түркі ескерткіштерінің тарихтық, жазба-әдебиеттік өрнегі туралы бір талай
Қаһармандық эпостың ең басты және шешуші белгілерінің бірі онда
Ежелгі түркі дастандарының ту етіп көтерген негізгі идеясы –
«Күлтегін» жырының ерлікті, елдікті мадақтау дәстүрі қазақтың батырлар жырында
Түрік қағанатының есімі мәшhүр әскери қолбасшысы, даңықты батыры Күлтегіннің
«Күлтегін» жырында эпостық баяндау сазы басым. Академик Мұхтар Әуезов:
Күлтегін ескерткіші тарихи фактілер тізбегі емес, ежелден еркіндік аңсаған
Қазақ елінің ауыз әдебиеті бай, әсіресе, ежелгі дәуірден көненің
Эпикалық шығармалалар желісінде қара бастың қамы емес, халықтың мұрат-мақсаты
«Күлтегін» жырының мына бір жолдарына назар аударсақ:
Жалаңаш халықты тоңды
Кедей халықты бай қылдым
Аз халықты көп қылдым
Тату елге жақсылық қылдым
Төрт бұрыштағы халықты
Бәрін бейіт қылдым
Тату қылдым
Бәрі маған бағынды
Ісін-күшін беріп
Осыншама ел жинап
Інім Күлтегін өзі қайтыс болды [52, 59 б.].
Эпостық батырдың бойынан табылатын асқақ қасиеттері: батырлық, адалдық, алыптық
Күлтегін Азманағын мініп
Шабуылға ұмтылды
Алты ерін шанышты
Шабуылда жетінші ерін қылыштады [52, 23 б.].
немесе Күлтегін туралы:
Тізеліні бүктірді, - дейді. Алпамыс батыр сияқты Күлтегін де
Жүзден артық оқ тиді
Бірі де дарыған жоқ.
«Күлтегін» жырында батырлардың жекпе-жек шайқасқа шығуы, батырдың шайқас алдыңдағы
Дәл осы дәстүрдің көрнісін қазақтың батырлар жырынан аңғару қиын
Қылышпенен өлтірсем
Қиқаладың дерсің сен
Найзаменен өлтірсем
Миқаладың дейсің сен
Садақпенен өлтірсем
Қапы қалдым дерсің сен
Мылтықпенен мен атсам,
Жазым қылдым дерсің сен
Мінген атың құла ғой
Сен үлкен де, мен – кіші
Кезегіңді ала ғой
Сендер көпте, мен жалғыз
Қолыңа пелді бір бала
Білгеңінді қыла ғой [50, 68 б.].
Қорыта келгенде ежелгі дәуірдегі баға жетпес құнды еңбектер екедігі
Ол, сондай–ақ, орта ғасырдағы табиғи жаратылыс жөніндегі ғылыми көзқарастан
2.3 Қазақ жеріндегі жазудың пайда болуының мәселесі және көне
Қазіргі Қазақстанның қоғам өмірінің барлық салаларында, оның ішінде рухани-мәдени,
Қазіргі уақытта Қазақстанда 150-ден астам жартас суреттерінің жиынтық орындары
Жартас суреттерімен қатар, қазақ даласы түрлі көне жазба мұраларына
Көне түркілер өз жазуларын “түрік бітік” деп атады [6,
Түрік бітіктің ешкімге ұқсамайтын табиғаты оның төл таңбалар графикасына
Қазақстан территориясындағы түркі жазу үлгілерінің бірі – Есік қорғанынан
Кәдімгідей айналасына кең таралып, жан-жаққа танымал болып келе жатқан
Одан бертінде, Қазақ хандықтары Ресей патшалығы қол астына қараған
Әліпбилердің ауыстырылуы салдарынан көнегөз тарих қойнауында қазақ елі небір
Осы жағдай Кеңес Үкіметі жылдарынан бері пайдаланылып келген кирилл
Латын қарпіне көшу мәселесі ұрпақтар сабақтастығына зиянын тигізбейді, керісінше,
3 ТАРАУ. ТҮРКІ-ҚАЗАҚ ӨРКЕНИЕТІНІҢ РУХАНИ-МӘДЕНИ НЕГІЗДЕРІ МЕН ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІ
3.1 Ежелгі түркілердің наным-сенімдері – қазақ халқының рухани-мәдени ұстанымдарының
Халықтың діні, наным-сенімдері мен көзқарастары оның тарихына, рухани-мәдени, саяси
Көптеген мәдениеттанушылар дінді мәдениеттерді бір өркениетке біріктіретін фактор ретінде
Алайда, өркениет ағымына қосылған этностар мен этностық топтар өркениетке
Ислам діні мен араб мәдениетінің қазақ халқының руханиятына тигізген
Көне түркілердің генеалогиялық мифтері тотемистік нанымдардың да генотиптік сипатта
Көк аспанды, жұлдыздарды, күн нұрын — жан тұрағы деп
Исламға дейінгі қазақ халқының рухани мәдениетінде тәңірлік сенім мен
Ежелгі түркі жерінде көне түркілердің дәстүрлі наным-сенімдерімен қатар басқа
3.2 Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық көзақарастары мен құндылықтар жайлы
Қазақтың ата-тегі болып табылатын сақтар, ғұндар, үйсіндердің түп төркіндеріндегі
Ұлттық сананың өсуі, мәдениеттің қайта өрлеуі 25 ғасырлық тарихы
Ашина (көк бөрі) ұрпақтары VІ ғасыр хандықтың басқару жүйесін
VIII ғасыр басында жазылған атылмыш жәдігерліктер типі XIX-XV ғасыларға
Бұл аталмыш жәдігерліктердің барлығының да мазмұнын тәңіршілдік көктей өтеді,
Орхон-Енесей жазбалары «Қорқыт Ата» кітабы, Оғызнама жәдігерліктерінде тотемдік, аналистік
Қазақстан аймағында алғашқы адамдар тас дәуірінен бастап еңбек құралын
Жалпы, адамзат өркениеттегі әйгілі мәдени ошақтардың ұдайы көшпелілер мекені
Экономикалық, мәдени және рухани даму барысында ғұндар, үйсіндер және
Табиғи ортаны өңдеудің туындауы философиялық көзқараста адамның айқын мақсатты
Қауымдық сана қоршаған ортаның ерекшеліктеріне, қауымдық болмыстық тіршілік тынысына
Біздің дәуіріміздің I мыңжылдығында Еуразия далаларындағы этникалық орта бірте-бірте
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келе, түркі өркениетінің мәселелерін қарастыра отырып, түркі жазуын,
Түркілердің отырықшы мәдениеті, тілі, әдебиеті, дәстүрлі мәдениеті, тарихы, дүниетанымы
Көне түркілердің бүгінгі заңды мұрагері – қазақ халқының материалдық,
Соңғы 10-15 жыл төңірегінде Отан тарихына, әсіресе көне кезеңдеріне
Бұл ретте ежелгі замандарда қазақ жерінде тамыр жайған сақ,
Дегенмен, бұл тақырыпты оджан әрі зерттеудің қажеттелігі біздің елеміздің
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Труды Орхонской экпедиции. – Вып. 1-4. – Спб.,
2 Мелиоранский П.М. памятник в честь Кюль-тегина // ЗВОРАО.
3 Малов С.Е. памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования.
4 Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по
5 Батманов И.Б. таласские памятники древнетюркской письменности. – Фрунзе,
6 Айдаров Ғ. Орхон ескерткішінің тілі, Алматы – 1990.
7 Қоңыратбаев Көне мәдениет жазбалары. – Алматы, 1994.
8 Стеблева И.В. Развитие тюркских поэтических форм в XI
9 Сартқожаұлы Қ. Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің атласы. – Астана,
10 Бартольд В.В. Очерк истории Семиречья // Соч., Т.2.
11 Батрольд В.В. Двенадцать лекций по истории ьурецких народов
12 Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1967.
13 Кумеков Б.Е. Государство кимаков IX-XI вв. По арабским
14 Агаджанов С.Г. очерки истории огузов и туркмен Среднй
15 Караев О. История Караханидского государство. – Фрунзе, 1983.
16 Мургулан А.Х. Из истории городов и строительного искусства
17 Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отырар.
18 Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного казахстана и
19 Байпаков К.М., Елеуов М.Е. Средневековые города казахстана на
20 Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз. – Алма-Ата, 1972.
21 Қозыбаев М.Қ. Қазақ тарихы – Дала өркениетінің құрамды
22 Шалекенов У.Х. Түріктердің отырықшы өркениеті. – Алматы, 2002.
23 Қазақстан тарихы көне замандардан бүгінге дейін. 5-томдық. –
24 Зуев Ю.А. ранние тюрки: очерки истории и идеологии.
25 Оразбаева А.И. Цивилизация кочевников евразийских степей. – Алматы,
26 Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в
27 Кюнер Н.В. Китайские известия. – М., 1956.
28 Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері.
29 Волин С.Л. Сведения арабских источников IX-XVI вв. О
30 Ковалевский А.П. Книга Ахмеда ибн Фадлана о его
31 Қазақ ССР тарихы: көне замандардан бүгінге дейін. –
32 Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта.
33 Окладников А.П. Открытие Сибирии. – М.,1981.
34 Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера земли. – Т.2.
35 Сейдімбеков А. Қазақ әлем – эномәдени пайымдау. –
36 Взаимодействие кочевых оседлых культур на Великом Шелковом пути.
37 Тойнби А.Д. Постижение истории. – М., 1996.
38 Аманжолов А.С.История и теория древнетюркского письма. – Алматы,
39 Кадырбаев М.К. Памятники ранних кочевников Казахстана // Труды
40 Труды семреченской археологической экпедиции. Чуйская долина //МИА. -
41 Шер Каменные изваянияСсемречья. – М., 1966.
42 Артықбаев Ж.О. Материалы международный Конференции. – Алматы, 1999.
43 Тайлор Э.Б. Первобытная культура. – М. 1989. –
44 Фрезер Дж. Золотая ветвь. Исследования магии и
45 Худяков А.В. Основные элементы декоротивно-прикладного искусства алтайцев //
46 Грязанов М.П. Первый Пазырыкский курган. – Ленинград. 1950.
47 Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: Летопись трех тысячелетий.
48 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. – Алматы,
49 Назарбаев Н. Тарих толқынында. – Алматы,2005.
50 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар: ғылыми зерттеулер /
51 Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. – Т.17.
52Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы, 1991.
53 Ертедегі қазақ әдебиеті /Хрестоматия, Күлтегін. (Кіші жазу). –
54 Ғабитов М. Мәдениеттану. – Алматы, 2002.
55 Есім Ғ. Абай Хакім //Егемен Қазақстан. – 2005.
56. Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гильома
50