СОДЕРЖАНИЕ
1.2 Шығыс Қазақстан облысындағы қорғалатын территориялар 14
2 МАРҚАКӨЛ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҒЫНЫҢ ТАБИҒАТ ҚОРҒАУ
2.1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының географиялық жағдайымен танысу
2.2 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайына
Қорықтың флорасы 27
2.2.3 Қорықты мекендеуші құстар әлемі 41
Балықтары 43
3 МАРҚАКӨЛ ҚОРЫҒЫН ДАМЫТУ БАРЫСЫНДА ЖҮРГІЗІЛІП ОТЫРҒАН
ҚОРЫТЫНДЫ 49
Бітіру жұмысның тақырыбы: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының табиғат
Зерттеу нысанасы: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы
Зерттеу пәні: Қоршаған ортаның сапасын басқару
Тақырыптың өзектілігі: Табиғатты қорғау ХХІ ғасырдың басты проблемасының бірі.
Мақсаты: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының қазіргі жағдайына
талдау жасап, табиғат қорғау ісіндегі рөлін анықтау
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді жүзеге асыру:
1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының географиялық
2 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының
а) Қорықтың фаунасы
б) Қорықтың флорасы
в) Қорықты мекендеуші құстар
г) Балықтары
3 Қорықтың табиғатты қорғау
Мәліметтер көзі: мерзімдік басылымдар, оқулықтар, ғылыми әдебиеттер, Марқакөл ұлттық
Жұмысты жазу барысында қолданылған әдістер:сипаттама беру, салыстырмалылық , экологиялық
Жұмыс жаңалығы: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайы мен
Теориялық және тәжірибелік маңыздылығы: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының
1
1.71
Табиғат – адамның сұранысын қанағаттандыратын бірден-бір шикізат көзі
Табиғатты қорғаудың ең жоғарғы формасы – қорықтар ұйымдастыру. Бүкіл
Негізінен табиғатты қорғаудың он категориясы бар: қорықтар, қорыққорлар, ұлттық
Қандай да болмасын табиғат байлықтары, мейлі ол өсімдіктер дүниесі,
Биосфера – қоғам байлығы, ол қашанда жер бетіндегі тіршіліктің
Сондықтанда ең алдымен адам мен биосфера арасындағы өзара қарым-
Неге десеңіз, қазіргі өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының, транспорттың қарқындыы
Атмосфераның экологиялық тепе-теңдігін, адам денсаулығын, табиғаттың ұсталмаған бөліктерін саналы
Қазақстан жерінде Д.И.Менделеев кестесіндегі химиялық элементтердің бәрі дерлік кездеседі.
Қазақстан аймағы мен орта Азия Республикаларында қорық құру жұмыстары
Бұл салада Қазақстан Республикасы соңғы жылдар ішінде қыруар ғылыми
Осы кезде Қазақстан Республикасының жерінде (1980 жылғы мәлімет бойынша)
Сондай –ақ, қорықтар өзінің табиғи сұлу көрінісі мен онда
Қазақстан Республикасының қорықтарында алдағы уақыттағы табиғи ресурстарды пайдалану және
Қазақстан Республикасы жерінде ұйымдастырылған мемлекеттік 9 қорық туған өлке
Республика жер құнарын, орман мен тоғайдың әсем келбетін бұзбай,
Қазір Қазақстан территориясында төмендегі қорықтар жұмыс істейді:
«Ақсу – Жабағалы» – 1926 жылы құрылған, ертеден келе
«Барса – келмес» – Арал теңізінің солтүстік бөлігінде Барса
«Наурызым» - 1931 жылы құрылған. Қостанай облысының
«Алматы» - 1934 жылы құрылған. Алматы облысының Шелек
«Қорғалжын»- 1958 жылы құрылған. Ауданы 237 мы гектар. Ақмола
«Үстірт» - 1984 жылы құрылған. Ауданы 223,3 мың гектар.
Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы мен Экология және табиғат
Ерментау қорығы - «Қаршыға тауы» атты филиалымен Ақмола облысы
Қаратау қорығы - Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданындағы Мыңжылқы
Бетпақдала немесе Андасай қорығы - Қарағанды облысы Жаңа Арқа
Торғай қорығы -Ақтөбе облысы Ырғыз ауданы мен Жанкелді ауданының
Жоңғар қорығы - Алматы облысының Андреев және Сарканд аудандарының
Алакөл қорығы - Алматы облысының Алакөл ауданында орналасқан.
Кент қорығы -Қарағанды облысының Қарқаралы ауданының жерінде, 50 мың
Қаплаңқыр қорығы - Маңғыстау облысының Маңғыстау ауданының жерінде орналасатын
1.2 Шығыс Қазақстан облысындағы қорғалатын территориялар
Шығыс Қазақстан - өсімдіктер мен жануарлардың ерекше әлемімен қайталанбас
Біздің облыстың табиғи – климаттық зоналары мен ландшафттарының көптүрлігі
Биосфералық әр түрлікті сақтау үшін облыста 2 қорық –
Батыс Алтай қорығы - Шығыс Қазақстан облысы және Зырян
Батыс Алтай қорығында табиғат белдемдері сан алуан. Олар: шалғынды
Биік таулы тундрада да жатаған бұталы өсімдіктер, осктор, альпі
2 МАРҚАКӨЛ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҒЫНЫҢ ТАБИҒАТ ҚОРҒАУ
2.1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының географиялық жағдайымен танысу
Марқакөл – Алтайдың ең ірі су қоймасы, ол теңіз
Көлдің пайда болуы альпі тектоникалық айналымының төріттік дәуіріндегі мұздық
Марқакөлдің батыс, солтүстік және солтүстік – шығыс жағалауы ені
Оңтүстік және оңтүстік – шығыс жағалау жолағы салыстырмалы жіңішке,
Көлді қоршап тұрған жоталардың тайгалы баурайлары салыстырмалы тік жарлы,
Марқакөл қорығындағы төрт табиғи аймақта алты табиғи белдеу:
Қорық аймағы геокешендерге бөлінген: солтүстік таулы орманды (1-68
Қорық - альпілік типке жатады. Марқакөл көлін Оңтүстік Алтай
Құрылу тарихы мен қорықтың аймақтық шекарасына назар аударайық. Марқакөл
Қазіргі уақытта көне жер негізінен 1-кластағы жас ағаштармен жаңартылған.
Шаруашылық әрекеттің күшеюі таулы ландшафттарда эрозиялық процестердің күшеюін тудырды.
Қарқынды мал бағу өсімдіктердің шөпті жерлердегі құрамының ауысуын тудырды,
Марқакөл қорығының ұйымдастырылуына байланысты оның аймағында шаруашылық әрекетін жүргізу
Жобалаланған Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының 71359 га жалпы ауданы
Көл қорық бөлімшесі-Марқакөл көлінің бойымен өтеді, Урунхайка қонысының ауданында
Марқакөл көлі ауданының шығысында ордавик жүйесінің қалдықтары орналасқан.
Оңтүстік Алтай зонасында девондық қалдықтар Қазақстан Республикасының шекарасынан Марқакөл
Төменгі орта девонның вулканды – жабынды қалыңдығы Марқакөл көлінің
Живеттік ярус қалдықтарының эифелдік қалдықтардан айрмашылығы жауыны ең аз
Девондық қалдықтарда трансгрессивті тас көмірлі қалдықтар жатады. Марқакөл көлінің
«Қазақ ССР мемлекеттік қорықтары таулы жағдайға» сай 08. 02.
Қорық ормандары группалар мен категорялар бойынша бөлінген. Қорықтың барлық
Қорық ауданының температуралық режимінің негізгі және жалпы ерекшелігі ауа
Марқакөл көлінің климаты солтүстіктен оңтүстікке 50 км-ге дейін созылған
Қорықтың барлық аймағында температуралық режим теңіз деңгейіне абсолюттық биіктіктерге,
Қыс пен жаз температуралары арасында айырмашылықтар жергілікті температураның жоғарлауына
Сондықтан ауаға қатысты ылғалдық бұл жерде төмен. Қысқы бірнеше
Алайда, қашанда тосыннан соғатын Темірбек аталатын тағы бір
Осындай күшті желдерден және тұтқилдан көтерілетін асау толқындардан сескеніп
Марқакөл қорығының қызметкерлері көлде және оның маңайында табиғатта болып
Қаңтар мен ақпанда қардың өте қалың жауғаны байқалған. Аяз
«Аяз бәсеңсіп, жапалақтаған ұлпа қар қырбақтай жауған кезде село
Қыста орман ішін жым – жырт тыныштық басады, тек
Күртік қар жылылықтап әлі ешбір мызғып қоймаған наурыз айының
Наурыз ортасында алғашқы тышқан інінен шығады. 23-нурызда тоқылдақтың ағаш
Қары еріген алғашқы ойдым – ойдым жерлер ағаш төңірегінде
Сәуірдің ортасында алғашқы көктемгі жаңбыр жауады. 6 қарашамен 4
Ауа райы қатаң континентальды, қысы қары көп әрі салқын
Марқакөл елді мекендеріндегі үйлердің шатырына дейін қар көміп қалды.
Марқакөл бойынша радиациялық баланстық жылдық суммасы Шығыс Қазақстаның басқа
Шығыс Қазастан обылысының аудандыру схемасы бойынша қорық аймағы үш
Оңтүстік Алтайдың биік таулы жайлымды аудандарында қорық Күршім мен
Оңтүстік Алтай таулы – жайлымды орман ауданында, Марқакөл көлінің
Өзектілігі топырақтар биосферада әр түрлі биогеоценотикалық қызметтер атқарады. Топырақ
Топырақтың маңызды биогеоценотикалық қызметтері әр геосферада ерекше және әр
Атмосферадағы газдық режиімді реттейді, газдың космостан келуін жұтады және
Биосферада топырақ, құрлық организімдері үшін мекендеу ортасы, баспана мен
Барлық топырақ құрайтын факторлар үзілмейтін табиғи өзгерту жағдайында болады,
Марқакөл қорығы онда дамыған геожүйе ретінде топырақ жамылғысының мониторингін
2.2 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайына
Қорықтың флорасы
Марқакөл Азия континентінің түкпірінде, бірнеше климаттық белдеулердің: Батыс Сібірдің
Қазақстан Алтайының флорасы оның кіші ауданына қарамастан ерекше байлықпен
Қазақстан Алтайының флорасының маңызы ерекшелігі түрлердің әртүрлі болып
Марқакөл қазаншұңқыры ландшафтысы флораға бай, жоғары өзекті өсімдіктердің 1000
Қорықтың Алтай – Саян аймағының қорының эндемиктік түрлерін сақтаудың
Марқакөлдің су және су маңы өсімдіктері жоғары су өсімдіктерінің
Таулы – тайга белдеуінде (1450-190м), жоталар баурайларында Сібір балқарағайы
Толық қорыққа жататын өсімдіктер. Бұл түрлер ғылыми тұрғыда сирек
Жарым – жарты қорыққа жататын өсімдіктер. Олар сирек
Жоғарғы таулы нивалды белдеу. Жоғары өсімдік жоқ. Теполевка өзенінің
Тулы тундралы белдеу. Онда мүк – қуыс тундралар, тасты
Қуысты яруста 50 см ге дейін ергежейлі қайың
Таулы жайлымды белдеу. Өзіне альпілік пен субальілік жайлымдарды, сондай
Таулы – тайгалы белдеу. Жапырақты тайга кейде май қарағай
Шөпті жайлымдарда ақ түсті қазтамақ, қара жидек, гмелин чинасы,
Таулы орманды далалы белдеу. Орман мен жайлымды далалы өсімдіктердің
Жапырақты ормандар Марқакөл көлінің аймақтарында жайпақ, жиі орта тікті
Жайлымды далалы белдеу. Таулы орман далы алдын – ала
Марқакөл көлінің солтүстік жағасында (таулардың оңтүстік беткейі) ылғал жетіспеген
Олардың кейбілер бұршақтектес өсімдіктерге жатады. Бұл жерде түрлі шөптер
Олар даланың тікелей немесе жанама әрекеті кезінде ормандар орынында
Қазіргі уақытта Марқакөл көлінде фитопланкторлардың 67 формалары бар екені
Альпілік тундралы зонаға жайлымды таулы тундыралы белдеуді,таулы орманды зонаға
Қорық флорасының тізімі әлі белгісіз, себебі оның инвентаризациясы жаңа
Марқакөл қорығында сирек өсімдіктерді сақтау туралы мәліметтер өте аз.
Марқакөлде мәдени өсімдіктредің жабай нәсілділерінің 21 түрі бар, олардың
Қазақстан Алтайының флорасының маңызды ерекшелігі түрлердің әртүрлігі. Сонымен бірге
Орманмен жабылған даланың 61% алатын қорықта негізгі орманын
Қорықта 1 класс жастағы төлдер жоқ. Ал 2 класс
Балқарағайлар үшін үлкен бірдей жас тән. Балқарағайдың орташа жасы
Қорықта жоғары толымды егулер 13% құрайды. Орташа толықтық 0,64%.
Ормандардың типтері мен өсу орны шарттарының типтері.
Қорық жерлерінде ашық қылқанды жапырақтылар, қоңыр қылқанды жапрақтылар және
2.2.2 Марқакөл қорығының фаунасы
Омыртқалы жануарлардың қазіргі фаунасы негізінен тайгалы бірлестікке жатады, онда
Тағы бір қымбат терілі аң- тау сусары өте сирек
Күндіз тау сусарларын көру мүмкін емес десе де болады:
Сусар ит тұмсығы өтпейтін ну орманда тіршілік еткенді жақсы
Бұл қымбат терілі аңды сақтап қалу және оның санын
Сілеусіннің дене тұрқы қыста да жұмыр, ұзын аяқтары қуатты,
Сілуесін жемін жайдақ жерде, әдетте соқпақтардың бойында аңдиды, асқан
Орта Азия сілеусіні жөнінде Қызыл кітапта былай делінген: айтарлықтай
Егер мүлдем құрып кетер болса, аянышты – ақ...
Барыс жөнінде Қызыл кітапта былай деп жазылған: сирек кездесетін,
Барыс туралы информациялық мақаладардан алынған шығын анықтаманы келтіре кетелік
Осы бір өкнішке толы сараң мәліметтерге біздің де қосарымыз
Барыс – жаратылысынан кезбе аң: оның орнықты тұрқы болмайды,
Барыс жемін аулауға ымырт үйіріле шығады да, содан түні
Дегенмен, осы бір күшті де әдемі аңды қолға түсіруге
Марқакөл төңірегін мекендейтін аңдардың ішіндегі ең сирек ұшырасатыны және
Ал кейбір ғалымдар типті «құрып бара жатқан» емес, мүдем
Қызыл қасқырдың түр-пішіні қасқырды түлкі мен қорқау қасқырды еске
Қасқырдың күшігі мен батылдығы, түлкінің айлакерлігі, қорқау қасқырдың ашкөздігі
Рас, бұл аң жан баспайтын биік тауларда жүреді, жемін
СССР- дің қызыл кітабына енгізілместен көп бұрын зоологтар бұл
«Қызыл қасқыр соншалықты сирек ұшырасады деуге болмайтын бұрынғы жетісуды
«Табиғат деректері» алдын-ала мәліметтер бойынша қорықта сүтқоректілердің 39 түрі
Рептилиялар мен амфибиялар. Кәдімгі бақа, үшкір бетті құрбақа, ұшқыр
Энтомофауна қорықта есеп мәліметтері бойынша 6 отырятқа жататын, бунақденелердің
Қорықтың зоопланктоны Марқакөл көлінде зоопланктонды организімдердің 59 түрі бар.
Макрозообентос. Марқакөл көлінің ең толық мәліметтер В.А.Тэн жұмыстарында сипатталған.
Марқакөл төңірегіндегі тауларда: кішкентай аққұлақ кеміргіштерді ұстап жеуге барынша
Марқакөлдің 3 түрлі (қарлы тау барысы, қызыл қасқыр, Алтай
2.2.3 Қорықты мекендеуші құстар әлемі
Құстар тізімі орниетофаунаның стационарлы зерттеулердің материялдар негізінде құрылған.
Құстар фаунасы алуан түрлі. Марқакөл Қазаншұңқырында әр түрлі жылдары
Қорықта Қазақстан қызыл кітабына енгізілген сирек кездесетін және құрып
Осылай аққу айқайлағыш, сұр қаз, ұзын құйрықты ақиық, лашын,
Қазіргі қорық аймағында бақыланған құстардың саны 254 түрінен 152
Марқакөл қорығының аймағында қазіргі уақытта тәуелсіз мемлекеттер елі
- Қара аист -15-16 жұп;
- Алтай ұлары саны белгісіз;
- Бүркіт – 3-5 жұп;
- Ақ құйрықты ақиық 3 жұп;
- Скопа – 8-10 жұп.
- Осындай аймақ үшін сирек құстар мысалы: сұр
Мен Қазақстанның Қызыл кітабынан 5 түрі: колпица, аққу-кликун, бір
Осылайша, Қазақстанда белгіленген құстардың 478 түрінен, оңтүстік Алтайда 280
Таулы – тайгалы белуде құстардан ақ және сұр кекіліктер,
Н.Н. Березовниковтың мәліметтері бойынша бұл жерлерде құстардың 232 түрі
Марқакөл ауданында реттелмеген құстарды аулау кәсібі көп жылдар бойы
Қалқан бетті паласов пен кәдімгі сұржылан, сондй-ақ кәдімгі сулы
Балықтары
Көлдерде балықтың 6 түрі – майқап, сібір хариусы, көлталма,
Көлдің басты байлығы ленок балығы немесе ускуч арқан
3 МАРҚАКӨЛ ҚОРЫҒЫН ДАМЫТУ БАРЫСЫНДА ЖҮРГІЗІЛІП ОТЫРҒАН
Қазіргі уақытта қорық әрекеті 2000 – 2010 жылдар аралығында
Қорық мәселелері арасында олардың негізгілерін бөлуге болады:
1 Аң аулаушылықтың үлкен бөлімі бар. Жергілікті халықтың браканьерлігі
2 Өрттер 1997 жылы көлдің жағасына ормансыз
3 Қорық зонасы аймағында қорықтық пен су
4 Балық аулау. Бұл көлде көшпенділер мен оралмандар пайда
5 Қазақстан Республикасының «Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар туралы»
Заңды түзетулерге байланысты, сиерк бағалы экологиялық жүйелер обьектілерді енгізетін
Барлық уақыттарда Марқакөл қазаншұңқырының жағдайларында аң аулау мамық аң,
Мемлекеттік қорық аймағының арнаулы массивтеріне үлкен залал келтірген жамылғының
Урунхайка ауылының халқы жылдам өседі және жұмыссзыдық пен
Қорықтардың бөлінген учаскелерінде саңыраулар, жидектер мен дәрілік өсімдіктердің жиыны
Қазіргі уақытта көп жергілікті тұрғындар тек ғана өзінің қажетін
ШҚО биологиялық әр түрлілікті сақтау бойынша толық масштабы жоба
Қорықтың жұмысын тиімді ұйымдастыру үшін экологиялық рекреациондық жолдармен,
ҚОРЫТЫНДЫ
Марқакөл қорығы құрылғаннан бергі 30 жылда бірегей табиғат бірлестігін
Осы бітіру жұмысымды қорта келгенде мынадай нәтижелерге қол жеткізуге
1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығындағы өсімдіктер жамылғысының және жойылып
2 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығындағы сиреп кеткен құстардың, балықтардың,
3 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығындағы биосфераның тепетеңдігін сақтаудағы маңыздылығын
4 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы оңтүстің Алтайдың ландшафтысының антропогендік
5 Қазақстаның Қызыл кітабына енгізілген фауна мен флорасының қамқоршысы.
6 Оңтүстік Алтайдың адамды көркі мен көз сүріндіретін
7 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы оңтүстік Алтайдың ландшафтын,
Марқакөл табиғи қорығының табиғат қорғау ісіндегі ролін талдай
Марқакөл табиғи қорығы табиғат қорғауда өте маңызды рөл атқарып
1 Экологиялық саяхат мәдениетін дамытып, адамдарды табиғаттың әсем
2 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының болашақтағы табиғат қорғау
3 Экологиялық паспортталған аяң жолдар, спорттық, туристік, альпинистік ұйымдар
4 Қорықтың ЮНЕСКО-ның шешімімен бүкіл әлемдік табиғи атамұра тізіміне
5 Қорық территориясы маңындағы тұрғындарың жан саныны өскендіктен сол
52