Мазмұны
Кіріспе
Эмоциялар мен сезімдер.
1.1 Эмоция мен сезім туралы түсінік.
1.2 Күрделі эмоциялар.
1.3 Жоғары сезімдер.
Ерік.
2.1 Ерік туралы жалпы ұғым.
2.2 Ерік сапалары.
2.3 Ерік амалдардың кезеңдері.
Эмоциялар мен сезімдердің дамуы. Еріктің дамуы және оны
3.1 Эмоциялар мен сезімдердің дамуы.
3.2 Еріктің дамуы және оны тәрбиелеу.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Психология ғылымының қазіргі таңдағы мақсат – міндеттеріне баса
Адамның ойы және еркінімен қатар сезім де адамды
Дағдылы (немесе жиі қайталайтын) психикалық жағдайға қарай көбінесе
“Ерік” – орыс тіліндегі “воля” сөзінің дәл аудармасы.
Соңғы жылдары ұлт психологиясының төңірегінде түрлі ғылыми жиындар
1. Эмоциялар мен сезімдер.
1.1 Эмоция мен сезім туралы түсінік.
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адам қажеттеріне сәйкес
Сезімдер - өте күрделі психикалық процестердің бірі. Сезімдер
Сезімдерді эмоциядан дұрыс айыра білмеушілік, бұл екеуінің мәнін
Сезімдер мен эмоциялардың бірнеше сапалық ерекшеліктері бар. Олардың
Эмоциялар Сезімдер
1.Эмоция адамның түрлі органикалық қажеттеріне туып отыратын қысқа
2.Эмоция мәнерлі қозғалыстар (адамның сырт пішінінен байқалатын ым-ишаралар)
тұрғысынан көрсете алады.
3.Эмоциялардың қызметін лимби жүйесі мен (ми бағанасының үлкен
басқарып отырады. Мәселен, осы жүйке орталықтарына зақым келсе,
4.Эмоциялар жануарларда да кездеседі. Жануарлар эмоциясы биологиялық сипаттағы
2.Сезімдерде мәнерлі қозғалыстар жөнді байқалмайды. Тұрақты, терең әсерлі
3.Сезім ми қабығының жұмысынан, атап айтқанда динамикалық стереотиптердің
4.Адамдардың эмоциялары мен сезімдері қоғамдық – тарихи сипатта
Эмоция мен сезім ұғымдарының арасындағы айырмашылықтарды жоғары
Сезімдердің екінші ерекшелігі – олардың актив (қажырлы) және
Эмоциялардың үшінші бір ерекшелігі – жігерлену және кернеуден
Шамадан тыс күшті тітіркендіргіштер адамда көбінесе қолайсыз эмоциялар
Сезімнің жоғарыда айтылған ерекшеліктерінің барлығы да нақтылы әрекет
Сезімдер мен эмоциялардың адамның практикалық әрекетінде алатын орны
Сезімнің қораш, солғын, селсоқ, болуы іске кедергі келтіреді.
Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бір тобы
Осы айтылған эмоциялардың барлығына ортақ бір басты ерекшелік:
1.2 Күрделі эмоциялар.
Күрделі эмоциялардың бірі–көңіл. Кейпіне қарап адамдарды шат, жайдары,
Орынсыз жан таласып, кейде бекер,
Жұламын итмұрынды қолым жетер…
Сонан соң әлем кетіп, жерге құлап,
Еңіреп егіл – тегіл, жаттым сұлап.
Кеміріп жердің дымқыл топырағын,
Шықтай қып жерге төктім жасты – ай бұлақ.
Аффект кезінде адамның “есі шығып” кетпейді. Дені сау
Дені сау адамдардың аффектісінен психикасы ауруға шалдыққан адамдардың
Құмарлық – адамның ойы мен әрекетінің негізгі бағытына
Е, менің әкем үшін ақша дос та емес,
Бас иетін қожасы, өзі қызмет етеді,
Еткенде қандай десеңші!
Алжирдід нағыз құлындай,
Шынжырлаулы төбеттей!
Иттің суық жатағында тұрады.
Қорегі оның қара су мен кепкен нан,
Көз ілмейді тұр бойы, жүгіреді арсылдап,
Ал алтыны жатыр сандықтарда мызғымай.
1.3 Жоғары сезімдер.
Жоғары сезімдер адамға ғана тән. Осы топқа адамгершілік,
Адамгершілік немесе имандылық сезімдердің мазмұны да, құрылымы да
Жоғары сезімдердің екінші бір түрі–эстетикалық сезімдер. Эстетикалық сезім
Осы үзіндіде ақын жақсы ән мен тәтті күйдің
Эстетикалық сезімдердің мазмұнын да қоғамдық - әлеумет жағдайлар
Жоғары сезімдердің бұдан басқа бір түрі–интеллектік сезімдер. Интеллектік
Сезімнің осы түрлері оқу процесінде, ғылыми-зерттеу жұмыстарында, адамға
Мұғалімнің басты міндеттерінің бірі–оқушылар санасында интеллектік сезімдерді қалыптастыру
Адамдардың сезім саласында айырмашылықтары түрліше болып келеді. Жанұя
Психология сезім саласындағы мұндай шексіз жеке ерекшеліктерді тере
2. Ерік.
2.1 Ерік туралы жалпы ұғым.
Адамды әрекетке бағыттайтын, мақсат қоюға талаптандыратын бір
Адамды әрекетке итермелейтін негізгі мотив – оның түрлі
“Қайрат дегеніміз өмір жолында кездесетін екі талай кездерде
Ерік қоғамдық еңбек процесінде пайда болып, қалыптасқан. Тек
Сөйтіп, ерік қимылдарын өзінен өзі пайда болмайтын, керісінше,
Орыс ғалымдары И.М. Сеченов пен И.П. Павлов ерік
Еріктің физиологиялық механизмі де ми қабығының рефлекстік табиғатына
И.П. Павлов “…еріктік қозғалыстың механизмі жоғары нерв қызметінің
Ерікті қозғалыстарды орындау дегеніміз – еріктің ең қарапайым
Еріктің мағынасы кең. Мұның бірінші жалпы мағынасы адамның
2.2 Ерік сапалары.
Адамның ерік-жігер қасиеттері сан қилы. Бұлардың іс -
Біріншіден, еріктің күшіне (тоқтамға келгіштік, кедергілерді жеңе алу,
Тоқтамға келгіштік
Тоқтамға келгіштік дегеніміз адамның небір қиын – қыстау
Адамның өз әрекетін дұрыс түсінуі, істеген ісін аздыкөпті
Табандылық
Табанды адам алған бетінен қайтпай, көздеген мақсатына қайткен
тамаша жырланған. Бұл мысалдан табандылық, тек тепсе темір
Мектеп оқушыларын табандылыққа тәрбиелеуде мұғалім мына шараларды жүзеге
Баланы жас кезінен қолына алған ісін ылғи да
Оқушы дербес әрекет жасауға, өз бетімен қиыншылықтармен күресе
Баланы коллективтегі ортақ мүдде үшін күресе білуге баулу,
Ұстамдылық
Ұстамдылық дегеніміз адамның оқыс қимыл–қозғалыстан, орынсыз сөйлеуден, басқа
Осындай қасиеттер адамның түрлі қиыншылықтарды жеңе білуге машықтануы,
Жастар шыдамдылық пен ұстамдылықтың, өзін-өзі меңгере алудың тарихта
Күшті ерік адамның осындай ауыртпалықты жеңіп отыруы, өзін
Тәртіптілік пен жинақылық
Тәртіптілік дегеніміз адамның өз қимыл – қозғалысын, ойы
Оқушыларды тәртіптілік пен жинақылыққа тәрбиелеу дегеніміз олардың оқу
Ерлік
Ерлік дегеніміз алға қойған мақсатына шексіз сенген, сол
Осы айтылған ерік сапаларымен әр адам өз басын
Ерекше сабырлылық, ең болмағанда сырттай сабырлы болу.
Сөз бен істе әділ болу.
Қимыл – қозғалыстың ақылға қонымдылығы.
Тоқтамға келе алу.
Өзін жөнінде орынсыз бір сөз де айтпау.
Уақытты мақсатсыз өткізбеу, кездейсоқ іске ұрынбай, тек көңілге
Қажетті, не ұнамды нәрсеге ғана бой ұсыну, көрсе
Әр кеш өзін істеген іске мұқият есеп беріп
Еш уақытта да өткендігі, не қазіргі, не алда
Осы жоспарды ешкімге көрсетпеу.
Балалардың бойына кез келген ерік сапаларын қалыптастыра беруге
Егер бала түрлі кедергілерді, қиыншылықтарды жеңуде барлық күш
Әр түрлі ерік сапалары бір–бірімен байланыспайтын оқшау жатқан
2.3 Ерік амалдардың кезеңдері.
Ерік қимылы адамның даму процесінде біртіндеп жетіліп, қалыптасатын
Адам осылай өзінің келешекте белгілі бағытта істейтін ісінің
Адамның алдындағы мақсаты осылайша айқындалғаннан кейін, әрекеттің орындалу
Мақсатқа жетудің жолдары белгіленіп, жоспар жасалғаннан кейін адамның
Мотивтер күресін Н.В. Гоголь “Үйлену” комедиясында жақсы көрсеткен.
Сөйтіп, мақсат қою, тілек, қалау, мотивтер күресі, тоқтамға
Еріктік амалдың ең негізгі кезеңі–қандай болмасын тоқтамды орындау
3 Эмоциялар мен сезімдердің дамуы. Еріктің дамуы және
3.1 Эмоциялар мен сезімдердің дамуы.
Балалардың қарапайым эмоциялары туған күннен бастап–ақ көрінеді. Бала
Төрт жасқа аяқ басқан бала әкесінің жаңа костюм
Мектепке түсу бала сезімдерінің жүйелі, жоспарлы түрде тәрбиелеудің
Сыныбы жоғарлап, есейген сайын оқушы мұндай қылықтарынан арыла
Бірінші сынып оқушыларының сезімдері, көбінесе, тікелей қажеттеріне байланысты
Мектепте баланың жоғары сезімдері одан әрі дами түседі.
Үшінші, төртінші сынып оқушыларының сезімдері бірте – бірте
Ұжым өмір балаларда борыш, жауапкершілік, ар–ұят сезімдерінің қалыптасуына
Төменгі сынып оқушыларына ұялу сезімдері де онан сайын
“Жақсы”, “жаман” деген сөздердің мәнін айыра бастауы балада
Мектепке түскен баланың ұялу сезімі жаңа мазмұнға түсіп,
Баланы орынсыз ұялта беру де қажет емес. Бұл
Бастауыш сынып оқушыларынан достық, жолдастық сезімдердің нышандарын байқауға
Үшінші, төртінші сынып оқушыларында жолдастық, достық қарым –
Бастауыш мектеп оқушыларының моральдық түсініктері олардың мінез –
Сабақ үстінде сабақтан тыс жерлерде оқушылардың эстетикалық
Баланың эстетикалық сезімдерін дамытуға сурет сабағына берілген сағатты
Эстетикалық сезімдерді дамытуда табиғаттану сабақтарының алатын орны да
Балалардың эстетикалық талғамын тек осы айтылғандар ғана туғызып
Мектеп – бала сезімдерін жүйелі әрі жоспарлы түрде
Бала эмоциялары мен сезімдерін тек құрғақ сөз бен
Сынып мектеп ұжымында берік орын алған салт–дәстүрлер– бала
Бастауыш сыныптарда осы әдіс кең өріс алған жөн.
Сезімдерді тәрбиелеудегі басты жолдардың бірі–балаларды өз эмоцияларын басқара
Оқушылардың жоғары сезімдерін тәрбиелеу ісі оның дүниетанымы мен
Бала сезімін тәрбиелеушілердің де (ата – ана, мұғалім
3.2 Еріктің дамуы және оны тәрбиелеу.
Жаңа туған балада шартсыз рефлекстер түріндегі ырыкты қозғалыстар
Баланың еркін тәрбиелеуді неғұрлым жас кезінен бастау қажет.
Ерік кемістіктері жас балаларда көбірек кездеседі. Соның бірі
Мектеп жасына дейінгі балалардың арасында (әсіресе, бөбектерде) кездесетін
Мектеп жасына дейінгі балаларда қасарыспалық та жиі ұшырайды.
Үлкендердің айтқанына немесе тыйым салғанына қарамастан, өз ойлағанын
Бала туған күнінен бастап мол дүниеге кезігетін болса,
Ерік – жігерді тәрбиелеуде баланың жеке басын жақсы
Ерікті шыңдау имандылық тәрбиесінің басты мәселелерінің бірі. Әрбір
Қорытынды
Жеке адамды адамгершілік сезімдері жақсы сипаттайды. Егер адамгершілік
Қарама-қарсы сезімдер: адамдарды жек көру, тіпті өшпенділік, эмоциялық,
Егер адам өшпенділік сезімді Отанымыздың жауларына, қанаушыларға,
Адам өмірінде өз эмоциясын басқара білудің үлкен маңызы
Ерік туралы жалпы ұғымды анықтауда, еріктік амалды талдауда,
Оқушы уақытының көп бөлігін мектепте өткізетіндіктен, оларды тәрбиелеу
Меңінше, оқушыларды еркін тәрбиелеу – оларды өзін -
Жоғарыда айтылып кеткендей, оқушыларды еркін тәрбиелеу еріктің дамуымен
Пайдаланған әдебиеттер
Жарықбаев Қ. Жантану: Оқулық. Алматы ЖШС “Шұғыла” 2008
Жұмасова К.С Психология. Алматы “Фолиант” баспасы 2006 ж.
Жарықбаев Қ. Психология: арнаулы орта оқу орындары оқушылары
Әдеп және жантану. Хрестоматия. – Алматы, 1996 ж.
Возрастная и педагогическая психология. Под ред. Петровского А.В.
Возрастная и педагогическая психология. Под ред. Гамезо М.В.
Тәжібаев Т. Жалпы психология. – Алматы, 1993 ж.
Рувинский Л.И., Хохлов С.И. Ерік пен мінезді қалай
Курс общей, возрастной и педагогической психологии. Вып. 1-3.
Аймауытұлы Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1995 ж.
Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы. -: Білім, 1993
Крутецкий В.К. Психология. 2 изд. – Москва: Просвещение,
Кузин В.К. Психология. – Москва: Высшая школа, 1982
Темірбеков А., Балаубаев С., Петровский А.В. Педагогикалық жас
Психология – Алматы: Мектеп, 1966 ж.
Психология. 2-басылымнан қазақ тіліне аударылған. – Алматы: Мектеп,
Темірбеков А., Балаубаев С. Психология. – Алматы: Мектеп,
Общая психология. Под ред. А.В. Петровского. 2-изд. –
Веденов А.В. Оқушыларды еркін тәрбиелеу. – Алматы, 1960
Оразбекова А.А. Отбасы психологиясы. – Алматы, 1997 ж.
32