Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу петроглифтерінің зерттелуі
Жоспар:
Кіріспе
І.Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы петроглифтер туралы зерттеудің қалыптасуы мен
ІІ.Аймақтағы петроглифтер тарихнамасы
2.1Оңтүстік Қазақстандағы петроглифтер туралы еңбектер
2.2Жетісу петроглифтерінің зерттелуі
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы петроглифтердің зерттелуі
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері өзіміздің төл тарихымызды
Тастағы таңбалар аса құнды және қызықты тарихи ескерткіштер қатарына
Қазақстан териториясында тастағы таңбалар көптеп кездеседі. Оның ішінде біз
Осыған орай тастағы таңбалар туралы бүгінгі күнге дейін жүргізілген
Бүгінге дейін тастағы таңбалар туралы біраз зерттеу жұмыстары жүргізіліп,
3
байланысты қайсысынан қажетті ақпарат ала алатындығы туралы толық білмеуі
Біз көтеріп отырған мәселенің өзектілігі оның ғылыми жаңалығымен байланысты.
Зерттеу жұмысының мақсаты.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы петроглифтер туралы зерттеу жұмыстарын жинақтап,
Жұмыстың шешуі тиіс міндеттері:
1.Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы петроглифтерді зерттеу ісінің қалыптасуы мен
2.Аймақтардағы петроглифтердің орналасқан орындары бойынша зерттеу жұмыстарын көрсету
3.Петроглифтердің мерзімін анықтауға байланысты тұжырымдарды талдау
4.Оңтүстік Қазақстандағы тастағы таңбаларға жүргізілген зерттеулерге тоқталу
5.Жетісудағы петроглифтерді зерттеу жұмыстарды талдап қарастыру
Мәселенің зерттелуі. Мәселенің бүгінгі күнге дейін зерттелуіне келер болсақ,
4
ғасырдан бергі уақыт ішіндегі зертеулер туралы мағлұмат ала алмаймыз.
Жоғарыда аталған М.К.Қадырбаев пен А.Н.Марьяшевтің еңбегі туралы Т.Д.Костина, В.Г.Савельева
Жетісудағы тастағы таңбаларға қатысты жүргізілген зерттеулерге қатысты шолу түрінде
Көріп отырғанымыздай мәселенің зерттелуі толық емес және жан-жақты қамтылмаған.
Мәселенің деректік негізі. Зерттеу жұмысының деректеріне келер болсақ, біз
Деректердің екінші түріне тастағы таңбалар туралы ғалымдардың зерттеу еңбектері
Тақырыптың теориялық-методологиялық негізі. Жұмыста петроглифтер туралы зерттеу жұмыстарын жүргізген
5
келтіріп, қандай мәселелерге көңіл бөлу керек екендігін де қатысты
Біз жұмысымызда бірқатар зерттеу әдістерін пайдалануға тырысамыз. Оларға жалпы
Жұмыстың хронологиялық және территориялық шегін анықтап алайық. Хронологиялық жағынан
Территориялық жағына тоқталатын болсақ тақырыпта көрсетілгендей біз Оңтүстік Қазақстан
Жұмыстың зерттеу обьектісі ХІХ-ғ. осы уақытқа дейін тастағы таңбалар
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыстың жаңалығы жоғарыда тақырыптың өзектілігін анықтау
6
Сонымен біз жұмысымызда Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы тастағы таңбалар
Біздің бұл тақырыпты таңдауымыз нақты обьективті жағдайдан шығып отыр.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
7
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы тастағы таңбалар туралы зерттеудің қалыптасуы
Оңтүстік Қазақстандағы тастағы таңбалардың зерттелуі Қазақстанның Солтүстік және Шығыс
Алғашқы және көптеген ақпараттар Жетісудан келіп отырды. Жетісу ежелден
Бұдан кейін Жетісудағы петроглифтер туралы ақпарат қалдырған шығыстанушы, ориенталист,
1884 ж. А.М. Никольский мен Г.В. Фишер Іле өзені
Оңтүстік Қазақстанның тастағы таңбалары туралы құнды ақпараттарды археология әуесқойларының
Алайда Бесарық шатқалындағы тастағы таңбалар туралы мәліметтер толыққанды емес.
8
авторлар пікірінше М.А. Кирхгоф мәліметтері төменгі топқа қатысты болса
Жалпы алғанда революцияға дейінгі кезеңде петроглифтер туралы зерттеулер мәліметтері
Кеңес өкіметі тұсында петроглифтерді зерттеуге неғұрлым ғылыми тұрғыдан келу
1957 ж. А.Г. Максимова экспедициясы Шу-Іле тауларының Оңтүстік-Батыс бөлігінде
Қазақстандағы петроглифтердің орналасуы бойынша анағұрлым кең мағлұмат еңбектер
Т.Н. Сенигова мақаласында тастағы таңбалардың 8 тобын сипаттап жазады,
9
районах Казахстана и датируются VІ - І V.в.в. до
Жалпы Оңтүстік Қазақстанның петроглифтерін көршілес аймақтардағы немесе республикалардағы петроглифтермен,
Тастағы таңбаларды зерттеуге тарихи-археологиялық тұрғыдан гөрі тарихи-жануарлық тұрғыдан келу
1969 ж. Оңтүстік – Қазақстандық археологиялық экспедицияның қарату отрядының
10
накопленных сведений по другим местонахождением этого района, сопоставлении их
Монографияда тастағы таңбаларды аса құнды деректердің бір түрі ретінде
Қаратау петроглифтерін зерттеу жұмыстарына Ж.Құрманқұлов, Ч.Бакунина, Л.Дробышева, Л.Концова, В.
Отряд жұмысының арқасында Қаратау петроглифтері ғылыми айналымға енгізілді. (2.13-б.)
1985 ж. Максимова А.Г., Ермолаева А.С., Марьяшев А.Н. «Наскальные
Кітапта тастағы таңбаларды кезеңдеудің әдістерін қолдану туралы пікір айтылып,
Осыған орай авторлар Тамғалыдағы тастағы таңбаларды қола дәуіріндегі, сақ
Тастағы таңбаларды зерттеу еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары өз
Бұл кезеңде тағы да Марьяшев А.Н., Мариновский П.И., Рогожинский
11
А.В., Самашев З.С., Максимова А.Г. есімдерін атауға болады. Осы
Археологиялық экспедициялар барысында тастағы таңбалар әлі күнге дейін зерттеліп
Бұған дейін жазылған еңбектердің ішінде атап өтуді қажет ететіндердің
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы тастағы таңбаларды зерттеуге бірқатар шетелдік
Тастағы таңбалар, олардың маңыздылығы, рөлі туралы өзіндік пікір айтқан
Ол 2005 ж. Алматыда жарық көрген «Наскальные изображения Южного
Жоғарыда «Мәдени мұра» бағдарламасының қабылдануына орай бірқатар жұмыстар атқарылуда
«Ешкіөлмес тауларындағы петроглифтер» кітабының авторлары тастағы таңбаларды зерттеу барысында
12
қатарлас орналасқан басқа
қарастырып отырған. «Петроглифтердің уақытын белгілеу үшін және оларды осы
Тастағы таңбалардың мерзімін анықтап, кезеңдерге бөлудің әдістерін пайдалана отырып,
«Петроглифы в горах Кульжабасы» еңбегінде Құлжабасы тауындағы бірқатар петроглифтер
Тастағы таңбалар жай бір салына салған сурет емес. Ол
Мәселенің осындай күнделігіне байланысты зерттеуші ғалымдар тастағы таңбаларды зерттеуде
Мариковский М.И. «Наскальные рисунки занимают особое место в археологии.
Тастағы таңбаларды құнды дерек екендігін Кадырбаев А.Н., Марьяшев А.Н.,да
13
Бір қатар ғалымдар тастағы таңбалар дегеніміз не деген сұраққа
разделить на две группы. Одна из них выполнена в
Тастағы таңбалардың жалпы ерекшеліктеріне, орналасуына байланысты оларды зерттеу әдістері
Тастағы таңбаларды зерттеудегі ең бір күрделі мәселе олардың мерзімін
«Древние художники почти всегда выбирали для своих гравировок камни,
Тастағы таңбаларды зерттеуге аналогиялық стильдерге қарап отырып, яғни жануарларды
14
салыстыра отырып зерттеудің бірқатар нәтижелерге қол жеткізуі әбден мүмкін.
Формозов А.А. «Пока что у нас популярны преимущественно две
Тастағы таңбалардың мерзімін анықтаумен қатар, оларды оқу, мазмұнын, сюжетін
Тастағы таңбаларды белгілі бір ақпаратты жеткізуші ретінде қарастырып, оны
Р.Салоның тағы бір пікірі петроглифтердің орналасу заңдылықтарын көрсетуі болып
Петроглифтерді зерттеу барысында кейбір ғалымдар оларды тіркеу, суретке түсіру,
15
бейнесін беру қиынырақ болды. Қазіргі техника дамыған уақытта зерттеушілер
«Гармония, профессиональная перерисовка гравировок умеющими рисовать, наиболее успешный метод
Сонымен көріп отырғанымыздай тастағы таңбаларды зерттеу сонау ХІХғ. ортасында
Тастағы таңбаларды зерттеу ісі әлі күнге дейін зерттелуде. Себебі
16
Оңтүстік Қазақстандағы петроглифтер туралы еңбектер
Оңтүстік Қазақстан адамдар алғаш қоныстанып өмір сүрген аймақ. Қаратау
Оңтүстік қазақстандағы петроглифтерді зерттеуші-ғалымдар бірқатар мәселелер айналасында жұмыс істеген.
Негізінен «Наскальные изображения хребта Каратау» еңбегі Оңтүстік қазақстандағы тастағы
Бұл кітапта Қаратау жотасында 1969ж. басталған археологиялық экспедиция барысында
Жұмыста тастағы таңбалар орналасқан 11 орын бойынша мәліметтер келтірілген.
17
қарастыруға мүмкіндік
зерттеулер жүргізген. Жалпы зерттеу барысында 2300 тас плиталар тіркелген
Тастағы таңбаларды зерттеудің өзіндік әдіс-тәсілдері бар. Олар негізінен басқа
Оңтүстік Қазақстандағы тастағы таңбаларды зертеу мен мерзімін анықтауда ғылыми
Оңтүстік қазақстандағы петроглифтерді зерттеумен айналысып жүрген Ренато Салоның еңбегінде
Тастағы таңбаларды зерттеудегі ең күрделі мәселелердің бірі оларды мерзімдеу.
М.К.Қадырбаве пен А.Н.Марьяшев патина дәрежесіне толық сеніммен қарауға болмайды
18
сыртқы факторлар әсеріне тәуелді болады (1. 11). Авторлар таңбаларды
Ренато сало Оңтүстік Қазақстан (Жетісуды қосқанда) петроглифтерін жеті кезеңге
19
эксклюзивными для этого периода» (10. 55). Бірақ бұлай мерзімдеу
дәуірін алмағанда ғылымда толық негізделмеген. Этнографиялық кезең деген атаудың
М.К.Қадырбаев пен А.Н.Марьяшев Қаратау жотасындағы петроглифтердің екінші кезеңін бұғы
Бұғы бейнесі сақ өнерініде ең көп кездесетін бейнелердің бірі
Кейінгі дәуірге жатқызылатын петроглифтер қатарында аттылар, ешкі, жылқы бейнесі
Т.Н.Сенигова өз мақаласында Бабаты тауындағы петроглифтерді сипаттап, өз мерзімдеуін
20
да толық қабылдамайды. Бұл пікіріне дәлел ретінде «В 1960г.
Илийской археологической экспедицией Большого Бесшатырского кургана №3, датированного по
Т.Н.Сенигова келтірген бейнелер ішінде де жоғарыда А.Н.Марьяшев көрсеткендей сақ
Қаратау жотасындағы петроглифтердің үшінші кезеңін А.Н.Марьяшев пен М .К.Қадырбаев
Тастағы таңбалардың сюжеті тек қана олардың мерзімін анықтау емес,
21
Петроглифтер адамдардың тұрмысымен қоса оларрдың дүниетанымы туралы біраз қорытындылар
Тастағы таңбалар оларды жасаған адамдар өмірінде белгілі бір рөл
«В древних петроглифах степного круга в большей или меньшей
22
ритуалдық бейнелерге қатысты келтірген пікірлерін ғылыми дәлелдеуге ұмтылмайды.
Петроглифтердің мифологиялық мазмұнына қатысты жоғарыдағы айтылған ойларға қайта оралсақ.
түсіндірулер беруге ұмтылатын зерттеушілер көп емес.
Бұл жерде бірінші кезекте тағы да М.К.Қадырбаев пен А.Н.Марьяшевтің
Күнге табынушылықтың тағы бір белгісі ретінде арбалардың бейнелері қарастырылады.
Қаратау жотасындағы петроглифтерде келтірілген тағы бір культ-өсіп-өні культі. Оны
23
жоғарыдағы секілді Қазақстан ғана үшін емес, бүкіл әлемдегі алғашқы
Діни сенімдердің пайда болуына дейін адамдарда табиғат күштеріне, кейбір
көптеп кездестіреміз. Бұл, әсіресе, археологиялық зерттеулер нәтижесінде анықталып
Тауешкі мен бұғының, әсіресе, сақтар дәуірінде негізгі бейнеленген жануарлар
Тастағы таңбалардың бәрін таза культтік бағытта салынған деп те
Жоғарыда аталғандарда байқайтынымыз петроглифтердің мазмұнын түсіндіріп, талдауға талпыныс жасаған
24
нақты ғылыми тұрғыдан түсіндіруге аса көп көңіл бөлмейді. Мысалы,
Мариковский П.И. петроглифтерде бейнеленген жануарлардың түрін анықтауға, олардың ішінде
Ренато Сало өз еңбегінде тастағы таңбаларды қандай да бір
беруші ретінде қарастырып, оған семантикалық талдау жасау қажет деп
Тастағы таңбаларда ежелгі адамдардың алғашқы наным-сенімдері, табиғат күштері туралы
Петроглифтерді зерттеуші ғалымдар олардың ішінде тек культтік не болмаса
25
Тастағы таңбаларды зерттеуші кеңестік ғалым А.А.Формозов: «Можно условно наметить
Петроглифтерді салуда анағұрлым кең қолданылған әдістер қашау,
ойып салу болған. «Излюбленной манерой изображения Каратауских граверов по
Ежелгі сурет салушылар тас бетіндегі патинаны оңтайлы қолданып отырған.
Петроглифтерді салу әдісінің біршама түрін Ренато Сало да атап
Тастың физикалық қасиетіне қарай оларға бұзылу тән. Таңбаны салу
26
бөлініп кетіп жатады. таңбаллардың бұзылуына әкеліп отырған себептердің қатарында
Осыған орай оларды сақтау ісі де бүгінгі таңда өзекті
атқарылып жатыр. Алайда бұл жұмысты тек бір ғна орынмен
Сонымен сөзімізді қорыта келе айтарымыз Оңтүстік Қазақстандағы тастағы таңбалар
Дегенмен де теориялық жағынан таңбалардды зерттеу ісінің біршама алға
27
Жетісу петроглифтерінің зерттелуі
Ежелден атам қазақ «жер жанаты - Жетісу» деп айтып
Жетісудағы тастағы таңбалар ХІХ-ғ басында-ақ көзге түскен. Оларды алғашқылардың
Одан кейін Жетісудағы петроглифтерді суретке түсырып, сипаттауға үлес қосқан
Дегенмен де бұл алғашқы жазбалар көбіне сипаттаушылық мағынадаа болып,
Жетісуда петроглифтер анағұрлым көп шоғырланған ірі орындар бар, олар:
Тамғалытастың ашылуы мен зерттелуі ғалым А.Г.Максимованың есімімен байланысты. Ол
28
зерттеулер тоқтап қалады. Бұл мәселеге ғалымдар тек 70-жылдары оралады.
Тамғалыдағы зерттеулердің негізгі мақсаты петроглифтер орналасқан жаңа аймақтарды тауып
Бұдан бергі кезеңде петроглифтерді зерттеудің бір ерекшелігі оның петроглифтерді
Осылайша 1994жылға Тамғалы кешенін және оның территориясының шегін анықтау
1998ж. Тамғалы кешенінің ескерткіштерін сақтау міндетімен тығыз байланысты зерттеу
29
Ескеткіштердің мерзімін анықтау мен түсіндіруге байланысты мәселелерді төменіректе қарастырамыз.
Енді жоғарыда аталып кеткендердің ішінде екіншісі Құлжабасы тауындағы ескерткіштер.
2002ж.Құлжабасы тауындағы петроглифтер орналасқан орын арнайы зерттеле бастайды, бұл
Жалпы Құлжабасы кешені мәдени ландшафт ретінде зерттеледі. Сондықтан да
Тастағы таңбалардың құндылығы жағынан ешбір кем түспейтін тағы бір
Көптеген жылға жұмыстар барысында негізінен петроглифтерді құжаттау жүргізіледі. Сонымен
30
орналасқан аса ірі орындар қатарына жатқызылады.(Марьяшев 16-б.).
Бұл жердегі тастағы таңбалар таңдамалы түрде есепке алынып, оларды
Қазіргі таңда жоғарыда аталып өткен үш аймақ бойынша «Мәдени
Жетісу жерінде тарихи ескерткіштер көп. Солардың ішінде ерекше орын
Тастағы таңбаларды зерттеуде біздің бірінші назар аударатынымыз оларды мерзімдеу
Құлжабасы тауындағы петроглифтерді «Петроглифы в горах Кульджабасы» еңбегінің авторлары
31
б.з.д. ІІ мыңжылдықтарға келеді. Сондықтан да Құлжабасыдағы бұқа
Құлжабасы тауындағы петроглифтерді нақты мерзімдерге бөліп көрсетуге тырсқан Ренато
Құлжабасы тауындағы Саймалы-Таштағымен ұқсас бейнелер қатарына антропоморфтық бейнелер де
Бұл тұжырымдарына нақты дәлел келтіру үшін зерттеушілер петроглифтерге жақын
32
Жоғарыда аталып кеткен рена салоның тұжырымына келек, әрине петроглифтердің
Сақ дәуірне қатысты петроглифтерді анықтауда біздің бірінші кезекте сүйенетіміз
Құлжабасы тауындағы петроглифтерді зерттеушілер ең ерте деп санаса, одан
Петроглифтерді мерзімдеуде А.Г.Максимова А.Н.Бернштамның Саймалы-Таштағы таңбаларды мерзімдеу үшін қолданған
Таңбалыдағы тастағы таңбалардың мерзімін анықтау үшін зертеудің бірқатар әдістерін
33
с аналогичными по сюжетам и стилю находящимися из археологических
А.Е.Рогожинский Таңбалыдағы петроглифтерді орта қола, кейінгі қола жәе өтпелі
Тамғалыда да қола дәуіріне жатқызылатын негізгі бейнелер арба, жабайы
Сақ дәіріне жататын бейнелерге негізінен бұғының бейнесі жатады. Тамғалыда
А.Е.Рогожинский Тамғалыдағы петроглифтерді ерте темір дәуіріне жатқыза отырып, оларды
А.Г.Максимова бейнелерді ерте пласт (б.з.д.VІІІ-ІVғ.) және анағұрлым кейінгі (б.з.д.
Түркілік кезеңдегі таңбаларды анықтау анағұрлым жеңілірек болып табылады. Бұндағы
Тамғалының аса құнды ескерткіш ретіндегі ерекшелігі оның табыну орны
34
Саймалы-Ташта, Ешкіөлместе кездеседі.
Сонымен Тамғалыдағы петроглифтердің мерзімін анықтаудағы негізгі әдіс бұл сюжеттерді
Тастағы таңбалардың мерзімін анықтауда қатар орналасқан ескерткіштерді пайдалану Ешкіөлместегі
Қола дәуіріне жатқызылған бейнлер ішінде тағы да сол қос
«Ешкіөлмес тауындағы петроглифтер» кітабының авторлары петроглифтерді үш кезеңге бөліп
Ешкіөлмес тауындағы петроглифтерді кейінгі уақытта зерттеушілер «жүргізілген байқаулар мен
35
кейініректегі-б.з.д. ХІІ-ІХғ.ғ. петроглифтерін топтап бөлуге мүмкіндік береді.
Сақ заманына жататын петроглифтерді анықтау неғұрлым оңайырақ. Бұл жерде
Орта ғасырларға жататын бейнелер ішінде басқа аймақтарда айтылғандай жауынгер
Жалпы алғанда ешкіөлместе де, Таңбалыда да, Құлжабасыда да егізгі
Петроглифтердің мерзімделуінен кейін олардың ежелдегі атқарған роліне, яғни олардың
Таңбалытаста күнбасты бейнелер көптеп кездеседі. Ежелгі дәуір тарихында күн
Құлжабасы тауындағы зерттеушілер бұл жерде халықтың шаруашылығынан хабар беретін
Сонымен Жетісу жерінде петроглифтер шоғырланған орындар көптеп кездеседі. Алайда
36
петроглифтерді зерттеу жұмысына қосылып жатқан үлкен үлес деп қарау
37
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу ежелгі және одан бертіндегі замандарда
Петроглифтер адамдардың тас бетінде қаллдырып кеткен жай бір өнер
Петроглифтердің дәл мерзімін анықтау бүгінгі таңда ғылымда толық мүмкін
Қазіргі таңда көптеген ғалымдардың негізгі ұсынып отырған әдісі сюжеттік
Сюжеттік салыстыруларға келетін болсақ тастағы бейнелердің біразінің белгілі бір
38
көптеген аналогтар кездеседі.
Петроглифтерді зерттеудегі тағы бір көңіл аударатын мәселе олардың мазмұнын
Жалпы қорыта келгенде айтарымыз Қазақстандағы петроглифтерді зерттеу ісін ХХ-ғ.
Дегенмен бүгінгі таңдағы жарық көрген бірқатар еңбектерге қарамастан петроглифтерді
Осындай мәселелер ғылымда аз да болса өз шешімін тауып
39
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Уәлиханов Ш.Ш. Шығармалар жинағы. 1972ж. Т.5
2..Кадырбаев М.К,.Марьяшев А.Н. Наскальные изображения хребта Каратау. А. 1977г.
3. Максимова А.Г., Ермолаева А.С., Марьяшев А.Н. Наскальные
4. Сенигова Т.Н. Наскальные изображения у поселения Актобе. В
5. Байпаков К.М.Петроглифы в горах Кульжабасы. А.2004г.
6.Ешкіөлмес тауларындағы петроглифтер. Мәдени мұра: археология ескерткіштері. А.2005ж.
7. Мариковский П.И. Камни рассказывают. А.1999г.
8. Мариковский П.И. В стране каменных курганов и насальных
9. Мариковский П.И. Рисунки на скалах южных и центральных
10. Ренато С.Наскальные изображения Южного Казахстана. А.2005г.
11.Қазақстан тарихы. А. 2000. Т1.
12. Самашев З.С. Петроглифы Казахстана. А.2006г.
13. Бернштам А.Н.Наскальные изображения Саймалы-Таш. СЭ, 1952, №2
14. Формозов А.А. Наскальные изображения и их изучение. М.1987ж.
15. Шер Я.А.Каменные изваяния Семиречья. М-Л. 1966г.
16. Медоев А.Г.Гравюры на скалах Сары-Арки. А.1979г.
17. Пантусов Н.Н. Тамгалы тас. А.Позднеев Обьяснение надписей и
18.Памятники наскального искусства Центральной Азии. Сборник. А.2004г.
19. Алпысбаев Х.А.Новые наскальные изображения Бостандыкского района. «ТрудыИИАЭ АН
20..Марьяшев М.К Каратауские колесницы.-В книге.: Археологические исследования в казахстане.
21. Марьяшев А.Н., Горячев А.А. Наскальные изображения Семиречья. А.
22.Марьяшев А.Н., Рогожинский А.Е. Наскальные изображения в горах Ешкиольмес.
23.Рогожинский А.е. археологический комплекс эпохи бронзы урочища Тамгалы. А.1994г.
24.Максимова А.Г. Наскальные изображения ущелья Тамгалы.-Вестник Ан КазССР. 1958г.№9
25.История и археология Семиречья. А.1999г.
26.Костина Т.Д., Савельева В.М. археологические исследования в Южном Казахстане.
27.Самашев З.С. Наскальные изображения верхнего прииртышья. А.1992г.
40
28.Бернштам А.Н. Памятники старины Таласской долины. А.1971г.
29.Черников С.С. Наскальные изображения верховий Иртыша.СА.1947, №9
30.Марьяшев А.Н. Отчет о полевых исследованиях в Семиречье. 2002
41
41