ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Қазақ филологиясы кафедрасы
Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: СӘРСЕН АМАНЖОЛОВ - ӘДЕБИ ТІЛ ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУШІ ҒАЛЫМ
Жоспар
Кіріспе.
С.Аманжоловтың өмірі мен ғылыми мұрасы
С.Аманжолов еңбектеріндегі «Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері»
«Қазақ әдеби тілі синтаксисының қысқаша курсы» еңбегі туралы.
«Қазақ тілі теориясының негіздері» еңбегі жайында.
С.Аманжолов және қазақ әдеби тілінің өзекті мәселелері.
«Қазақ әдеби тілінің тарихы» мақаласы жайында.
«Қазақ тілін нақтылы әдебиет тілі етелік» мақаласы негізінде.
Қорытынды.
Әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Еліміз егемендік алған, бүгінгі таңда тарихымызды қайта қарап, ондағы
Міне бүгінгі бұл мәселе, тәуелсіздік туын, көгімізде желбіреткен халқымыздың
XX ғасырдың I жартысында қазақ халқының тіл мәдениетін жаңа
Қазіргі қазақ тілінің әдеби тілі және оның нормалары қалыптасып,
Бітіру жұмысының мақсат- міндеттері
Жұмысты жазудағы мақсатым-ғалым мұрасын жіті тану,еңбектерінің тікелей түп нұсқасымен
С.Аманжоловтың өмірімен ғылыми мұрасы жайлы мәлімет беру.
Әдеби тіл мәселелеріне қатысты «Қазақ әдеби тілі синтаксисының қысқаша
Әдебиет тілдің өзекті мәселеріне қатысты ғалымның өміршең теорияларын іріктеу.
С.Аманжоловтың қазақ тіл мәселесін зерттеу мен қатар ел тарихымен
С.Аманжоловтың өмір жолын, ғылымдағы жетістіктерін бүгінгі күн тұрғысынан бағамдау;
Ғалымның еңбек жолын XX ғасырдың I жартысындағы тарихи және
Зерттеушінің тарихи еңбектерінің басты сипатын, негізгі ерекшелігін жан-жақты ашып
С.Аманжоловтың тарихи деректер мен фактілерді орынды да шебер пайдалану
Ғалымның қазақ тілі тарихын ұлт тарихы мен сәйкестендіре зерттеген
С.Аманжоловтың қоғамдық-саяси, ұйымдастырушылық-басшылық қызметтерін саралау;
С.Аманжоловтың ғылыми-педагогикалық қызметін көрсету;
Жоғарыдағы мәселелерді басшылыққа ала отырып зерттеуші ғалымның отандық тарихнамада
Ғалымның көп жылдар көлемінде жинақтап, саралаған еңбектері ғылыми зерттеу
Зерттеу нысаны:
Ғалымның әр салада жазған еңбектері, яғни «Қазақ әдеби тілі
Зерттеудің дерек көздері:
С.Аманжолов ғылыми мұрасын зерттегендер; Ақтаев С., Әбдірахманов А., Әбдірәсілов
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы.
Егеменді еліміздің шындық тарихын, сол егемендік жолында күрескен аға
Бітіру жұмысының әдістері:
Бітіру жұмысына қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында
Бітіру жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Бітіру жұмысында келтірілген деректер мен жасалған қорытындылар С.Аманжоловтың толыққанды
Бітіру жұмысының құрылымы:
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен
С.Аманжоловтың өмірі мен ғылыми мұрасы.
Қазақстанның көрнекті ғалымдарының бірі Сәрсен Аманжолов 1901 жылы Шығыс
Сәрсен сол кездегі жас совет үкіметінің жүзеге асырып жатқан
Сәрсен Аманжолов – қазақ филологиясына үлкен еңбек еткен ғалым.
Сталиндік-голощекиндік саясаттың салқыны С.Аманжоловқа да тимей қоймады. Ғалымға қарсы
Осы қуғындау саясатын өз көзімен көрген ғалымға өз ортасы
Кезінде орыстан басқа ұлттар арасында саяси тәрбие жүргізген ғалым
Ел аузындағы аңыз әңгімелерді Сәрсен оқуға түспес бұрын қызмет
Сәрсеннің ғылымға деген талантын Орта Азия мемлекеттік университетінің академиктері
Ұшқыр ойлы, ғылымға табанды Сәрсенің тамаша қабілетін байқаған ұстаздары
С.Аманжолов – алғаш рет ғылыми кандидаттығы дәрежесін алған тілші-қазақ
Қазақ тіл білімінің ірге тасын қалауға ат салысқан ағамыздың
Сәрсен Орта Азия мемлекеттік университетін бітіргеннен кейінгі аспирант, ассистент
С.Аманжолов соғыстан кейінгі жылдарыда қудалаудан шет қалмады. Оның тіл
Сталинизм жылдарының басында социализм идеологиясы өзінің шырқау шыңына жетті.
С.Аманжолұлы өмірінің соңғы кезеңіне дейін өзінің халқы үшін қызмет
Барлық ғұмырын қазақтың ұлт тілінің сақталып, қазақ мектептерінің өз
1.2. Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері (Вопросы диалектологий
Дархандық даласынан, парасаттылық бабаларынан дарыған ғалым, педагог Сәрсен Аманжолұлының
С. Аманжоловтың «Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы мәселелері» атты
І. Қазақ халқының этникалық құрамы туралы деректер мен зерттеулер.
ІІ. Қазақ тіліндей ежелгі тайпаның диалектілері туралы кейбір деректер.
ІІІ. Қазақтың халық тілінің тарихи қалыптасуы.
ІV. Қазақ тіліндегі диалектілердің тарихи зерттелуі.
V. Қазақ тілінің негізгі диалектілері жоғарыдағы аталған еңбек
VІ. Диалектологиялық сөздік.
VІІ. Қосымшалар.
Бұл еңбекке назар аударсақ, профессор С. Аманжолов қазақ тіліндегі
С. Аманжолов қазақ диалектологиясының теориялық мәні бар өзекті мәселелердің
Сөйтіп үш жүздің қалыптасуымен үш жергілікті диалект пайда болған.
Бір ескеретін нәрсе мәселе, жалпы қазақтың жазба әдеби тілі
Сол сияқты өз кезегінде профессор С.Аманжолов оңтүстік диалектісінің
Оңтүстік диалектісінде қазақ әдеби тілімен салыстырғанда қалыптасуында мағынасында қолдануында
Қазақтың халық тілі мен ауыз әдебиет үлгілерінен жиналған материалдарды
оңтүстік диалектісі – Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан обылыстарын және
батыс диалектісі – Батыс Қазақстан, Ақтау, Ақтөбе облыстарын және
солтүстік-шығыс диалектісі – Ақмола, Павлодар, Семей, Шығыс Қазақстан, Көкшетау,
Қазақ тілінің солтүстік-шығыс диалкетісіне тоқталсақ, С. Аманжолов қазақ тілінің
С. Аманжолов солтүстік-шығыс далектісін қазақтың әдеби тілінің негізінде жатқан
Бірақ автор өзінің еңбектерінде оларға кең тоқтап, талдау жасамғанын
С. Аманжолов өз еңбегінде қазақ тілінің жергілікті
1) дыбыстық
2) грамматикалық
3) лексикалық ерекшеліктерге нақты тоқтайды. Соның нәтижесінде қазақ тілін
1.3. «Қазақ әдеби тілі синтаксисының қысқаша курсы» еңбегі туралы.
Профессор С. Аманжоловтың ғылыми мұраларының ішінен қазақ тілі синтаксисі
Сәрсен Аманжолов өзінен бұрынғы зерттеушілердің «сөйлеуді» синтаксистік категорияға
«Ғылыми синтаксистің қысқа курсында» автор синтаксис мәселелерін үлкен 2
Жалпы бөлімде синтаксиске қатысы бар негізгі объектілерге тоқталады. Олар
Арнаулы бөлімде сөйлемнің түрлері, сөйлем мүшелері және құрмалас сөйлем
4) Лепті сөйлем интонациясы және т.б. 5) Өлеңді сөйлем
Синтаксис объектілерінің бірі -сөз тіркесі. Профессор Сәрсен Аманжолов
Профессор С. Аманжоловтың «Ғылыми грамматика» атты еңбегінде хабарлы сөйлемнің
Бұлай болу, 1-ден, хабарлы сөйлем баяндауышының қай сөз табынан
Сәрсен Аманжолов құрмалас сөйлем синтаксисімен де көп шұғылданған ғалым.
Жалғаулықты салаласты: қарсылықты, себеп-салдар, талғаулы, ыңғайластық, болжалды /әлде, бәлкім/,
Профессор Н. Сауранбаев құрмалас сөйлемді іргелес құрмалас, салалас құрмалас,
Профессор М. Балақаев салалас құрмаласты 2 топқа бөледі: іргелес
Доцент С. Жиенбаевтың да салаласты іштей жіктеуі осы сияқты.
Бұл үш ғалым да көсемше формалы /тиянақсыз/ баяндауыш арқылы
Бұл ретте профессор Сәрсен Аманжолов құрмалас сөйлемнің тұлғалық белгілерін
Сонымен қатар, автор сабақтас құрмаластың басты үш белгісін атап
Профессор Сәрсен Аманжолов айрықша интонацияның болатындығына күмән келтірген пікірлерге
Профессор С. Аманжолов құрмалас сөйлемнің «Аралас құрмалас» деген түрін
Қазақ тілі синтаксисіндегі келелі мәселенің бірі – үйірлі мүше.
Доцент, С. Жиенбаев үйірілі мүшені құрмалас сөйлеммен байланысты зерттеп,
Профессор Н. Сауранбаев та құрмалас сөйлем тұрғысынан зерттеп, сабақтас
Т. Қордабаев құрамында бастауыш тұлғалы сөз болса, үйірлі
Профессор Сәрсен Аманжолов 1-ден, үйірлі мүшені жай сөйлем тұрғысынан
Мыс: Атынан әлдеқашан түскен Шәке екі сары ала қаздың
Сөйтіп, Профессор Сәрсен Аманжолов зерттеулерінен синтаксис мәселесіне қатысты біршама
1.4. «Қазақ тілі теориясының негіздері еңбегі» жайында
С. Аманжоловтың ғылыми мақалары мен тың зерттеулерінің бұл жинағы
І. Ана тілі, тіл ғылымы
ІІ. Әдеби тіл, терминология және аударма
ІІІ. Грамматикалық құрылыс, тіл тарихы.
Мұнда тіл теориясы мен тіл саясаты, қазақтың әдеби тілі
Бүгінгі таңда қазақ тіл білімінің аса маңызды мәселелері қатарында
Аталмыш ойдың жалғасы есесінде ғалым С. Аманжоловтың 1940 ж.
«Тіл ғылымы (лингвистика) негізінде адам баласының тілінің жазылуын, өсу-өнуін,
Тіл адамен бірге дамып, өзгеріп, толығып отыратын ерекше құрал
Қорыта келгенде, С. Аманжоловтың ғылыми мұрасы қазақ тіл білімінің
Ғалымның тікелей қатысуымен 1946–шы жылы екі томдық орысша –
С.Аманжолов үкімет басшыларына «Қазақ тілінің республикадағы мемлекеттік тіл ретіндегі
С.Аманжоловтың «ІV жылдық тіл кітабы», «Бөгенбай батыр», «Қазақ совет
Ол сөз таптарының сөйлем мүшесі болу шарттары, сөйлемнің элементтері,
Аманжолов – қазақ тіл ғылымының теориясын қалыптастырған, оны практикамен
2. С.Аманжолов және қазақ әдеби тілінің өзекті мәселелері
Сәрсен Аманжолов - Қазақстан Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі,
ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы қазақ тіл білімінің жаңа сатыға
С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы жайындағы сан салалы зерттеулер мен пікірлерді
2.1. «Қазақ әдеби тілінің тарихы» мақаласы жайында
Сәрсен Аманжолұлы – қазақ әдеби тілінің қалыптасып, даму тарихының
Ғалым ағамыздың 1948 жылы қорғаған «Қазақ диалектологиясының негізгі мәселелері»
Сәрсен Аманжолұлы қазақтың әдеби тілі тарихындағы Абай мен Ыбырай
С.Аманжолов қазақ әдеби тілінің орфографиялық нормасының сақталуына аса мән
Сонымен, тілші-ғалым Сәрсен Аманжолов «әдеби тіл» ұғымына анықтама, түсінік
С. Аманжолов – қазақ әдеби тіл тарихын зерттеуші ғалым.
Профессор С. Аманжолов көпшілікке ғылыми және саяси білім тарату
Профессор С.Аманжоловтың тіл білімі салаларына қатысты ұсынған теориялық көзқарастары
Әдеби тіл тарихын зерттеушілердің міндеті оның функционалды стильдерінің кезең
Әдеби тілдік дәстүрлердің көрініс бере бастаған кездері жөнінде С.Аманжолов:
Әрине, әдеби тіл туралы, оның басталар тұсы , кезеңдері
Қазақ тілі білімінің қалыптасуына ат салысып, оның іргетасын қаласып
Зерттеушілердің артына қалдырған мол мұрасы, нақты тұжырымдары, оның қазақ
ХІХ ғасыр лингвистикасындағы антропоцентрлік парадигмаға ұласатын соны ойларды «жаңа
С.Аманжолов « орыс тілінен енген сөздердің қай уақытта қалай
Қазақ пен моңғол тілдерінің қарым – қатынасына қатысты айтқан
Зерттеулердің жекелеген тақырыптары, нақты нысан етуге тұрарлық жаңа ғылыми
С.Аманжолов арнай зерттеген салаларының бірі – қазақтың әдеби тілі.
С.Аманжолов «әдеби тіл деген нәрсе – сапасы жағынан да,
Ал ескі рулардың тілдері мыңдаған жылдар бойы өздерінің қасиеттерін
Міне, халық қазынасы тілді халық табысы болған сөзді Абайдың
Біз қазақтың әдеби тілінің негізін Ыбырай, Абай салды дегенде,
Халық тілін, халық мәдениетін жоғары сатыға көтеріп, ұлттық формаға
Марксизм –ленинзм ұлт мәдениеттерін мейлінше өркендету үшін, өздерінің барлық
І. Октябрь революциясының бұрынғы және соңғы қазақтың жазба әдебиетінен
ІІ. Қазақтың әдеби тілі өзінің өсу, даму жолында кедергі
ІІІ. Октябрь революциясынан кейін ғана қазақ халқының қолы жеткен
Ендеше, сол жаңа ғылымдардың, техникалардың, мәдениеттің таралуымен бірге келген
Біздің қазақтың әдеби тілі, басқа халықтардың әдеби тілі сияқты
Қазақ халқы – жер жүзіндегі бақытты халықтын бірі. Оның
2.2. «Қазақ тілін нақтылы әдебиет тілі етелік» мақаласы жайында
Алдымен әдебиет тілі деп нені ұғамыз, соған тоқтала кетейік.
Әдебиет тілі деп толық тәртіпке, қалыпқа түскен саясат, өдебиет,
Жазушы, ақын, аударушы, өз ойынан жазатын ғылым қызметкері деген
Кейбіреулер тілге байлықты шет тілдерді білу деп ұғынған. Кейбіреу
Осы әңгімелерге байланысты, бірінші, қазақта диалект (облыс пен облыс,
Сөйтіп, қазақ тіліңде диалект бар: ол ала ауыз, барымташы
Біздіңше, жоқ.
Бірсыпыра жолдас әлі де болса қазақ тілін білмей, сөзін
Әдебиет тілі, жоғарыда айттық, саясат, көркем сөз жазумен бола
Әңгіменің бүл жағына келгенде, біз мақтана алмаймыз. Пән кітаптарын
Қорытынды
Сонымен бітіру жұмысымызды қорытындылайтын болсақ, С.Аманжоловтың қоғамдық ойға тигізген
С.Аманжоловтың ғылыми мұралары сол кездегі қазақ тіл біліміндегі алғашқы
С.Аманжолов сонымен қатар үлкен, ұстаз, шебер оқытушы болды. Бірнеше
С.Аманжоловтың тіл, мәдениет, тарихқа қосқан еңбектерін жеке зерттеп,келер ұрпаққа
Сонымен, қорытындылай келетін болсақ С.Аманжолов соңғы буынға өшпес елеулі
С.Аманжолов – көрнекті қоғам қайраткері, ұйымдастырушы басшы ретінде республикамыздың
Сәрсеннің қазақ әліпбиін орыс графикасына көшіру кезеңінде, қазақ емле
Ғалымның мұралары Қазақстан Ғылым Академиясының А.Байтұрсынов атындағы тіл білімі
Осы ғылыми мұраны ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу бағытында есімін жұртшылыққа кеңінен
Ұлттық ғылымымыздың сан түрлі саласында ерен еңбек етіп, үлкен
Асқар таудың алыстаған сайын асқақтай түсетіні сияқты, уақыт өткен
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Қазақ тілінің солтүстік-шығыс диалектісі (Профессор С.Аманжолов бөлуі бойынша)//Қалиев Ғ.
Қалиев Ғ. Ғұлама ғалым, ұлағатты ұстаз//Әл-Фараби атындағы ҚҰУ хабаршысы.
Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері = Основы теории
Ысмайылов Е. Халқы сүйген ғалым: Қазақ әдебиеті.-1958,31 қантар. Казахстанская
Абдуллина Н.А. Сәрсен Аманжоловтың ғылыми мұрасы және қазақ филологиясының
Мұсабаев Ғ. Көрнекті ғалым: Социалистік Қазақстан – 1958,30 қаңтар.
Аманжолов К. Кенже аға: Сәрсен Аманжолов туралы сыр. Дидар–
Әбжаппаров Ә. Біртуар: Белгілі филолог, қоғам қайраткері С.Аманжолов//Егемен Қазақстан–2003
Игибаев С.К. Историзм в работе С.Аманжолова «Вопросы диалектологии и
Қобыланова Е. Профессор С.Аманжоловтың диалектологиялық материалдарын этно-мәдени құндылық ретінде
Еңсебаева К., Елтринова А. Синтаксис мәселесінің кейбір тұсы.//ВК:Тезисы студ.
«Қазақстан» Ұлттық энциклопедия/ бас ред.Ә.Нысанбаев.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» бас.ред. 1998-720б.
С.Аманжолов және қазақ фольклоры: зерттеулер, фольклор материалдары. Алматы: Ғылым,
С.Аманжолов. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы: оқулық.2-бас.-Алматы: Санат,
Әбдірахманов А. Профессор С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы туралы (Ә.Әбілқаев, Ғ.Қалиев)
Ғалым-ұстаз А.С. Аманжолов.-Алматы:Б.Ж-1994-26б.
Жүніс О. // Ғалым тағылымы // Дидар.-2003, 1 қараша.
Жүніс О. // Ғалым тағылымы// Дидар.-2003, 4 қазан.
К.Еңсебаева. Тіл білімінің негізі: [ С.Аманжоловтың «Қазақ әдеби тілі
О.Сапашұлы. Ғұлама жерлесіміз: (қазақ тіл білімінің негізін салушы С.Аманжолов
С.Шүкірұлы. Тіл ғылымының ірі тұлғасы // Ана тілі.-2003, 12
Ә.А.Өскембай. С.А.Аманжолов өмірі қоғамдық қызметі шығармашылық мұрасы. Алматы: Б.Ж.
Әбдірахманов А., Әбілқаев А., Валиев Г. Профессор С.Аманжоловтың өмірі
Қазақ тілі мен әдебиеті І. 1959 ж.
Қазақ әдебиеті. 23 – желтоқсан 1983 ж.
Аманжолов С., Әбілқаев А., Ұйықпаев И. Қазақ тілі грамматикасы
С.Аманжолов – оқулары 2003 ж., 2 том ШҚМУ Баспасы.
Аманжолова К. Рухани тағылым, Қазақстан мектебі 2002 ж., №
Әбжаппаров Ә. Ғұлама ғалым. С.Аманжоловтың туғанына 100 жыл. С.Аманжоловтың
Шаймерденова Н.Ж. Эпистолярное наследие С.А. Аманжолова. / Н.Ж.Шаймерденова //
Еңсебаева К.К. Сәрсен Аманжолов синтаксис мәселелері жөнінде / К.К.
Аманжолов А.С. Әкеден қалған ғылыми мирас / А.С.Аманжолов //
Оразалин С.Қ. С.Аманжолов – қоғам қайраткері. // С.Аманжоловтың ғылыми
Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары / ШҚМУ. - Өскемен: ШҚМУ
Дүкенбаева З.О. Қазақтың шығармашылық интеллегенциясының тарихы. – Алматы: Ғалым,
Аманжолов С. Үлкен жолдан үзіктер: Атты мақала / С.Аманжолов
Қалиев Ғ. Қазақ диалектологиясының мәселелері: Пед. институт. Сырттан оқушы,
Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы – Алматы, 1998.
Ахметжанова Ф. Ғалым және қазақ терминологиясы. Дидар – 2003
Ғалым С.Аманжоловтың тарихи зерттеулері // Шығыстың аймақтық хабаршысы. -
Аманжолов С. Асылымызды ардақтайық. / Зерде. 1989 ж. №5
Аманжолов С. Ғалым тюрколог. Қазақ әдебиеті 1958. 31 қаңтар.
Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі. Алматы 1949 ж.
Аманжолова К. Рухани тағылым. Қазақстан мектебі 2002 №11-12 56-60
Ахметжанова Ф. Профессор С.Аманжолов. Ана 2003 ж.17 сәуір.
Әбубәкіров А. Ұлы ұстаз – педагог. // Дидар 2003.
Қартаева А.М. С.Аманжоловтың әдебиетке қосқан үлесі. Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының
Иманбаева Ғ.Е. Аманжоловтың ғылыми мұрасы және қазақ тілінің дамуы.
Қоянбекова С.Б. Тіл білімінің ұлы тұлғасы С.Аманжолов. Әл-Фараби
Құрманбаева Ш.Қ. Білгір түркітанушы, филолог қоғам қайраткері. Дидар. 2003
Нұқаев С. Сәрсен аға. // Коммунизм туы. 1990 4
Смағұлова Г.С. С.Аманжолов – қазақ тілі негізін салушылардың бірі,
Хасен З. Ғалым туралы бір дерек. Дидар 2003 –
Оразбаева Ф.Ш. С.Аманжолов және тіл теориясы өзектілігі мен маңызы.
С.Аманжолов оның ғылыми мұрасы және ХХІ ғасырдағы гуманитарлық ғылымдар
С.Аманжолов – оқулары. 2004 ж. І, ІІ, ІІІ бөлім.
С.Аманжолов – оқулары. 2005 ж. ІІ бөлім.
Аманжолов С.А. Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері. Алматы
Аманжолұлы С. Сөз тұлғалары. // Қазақ тілі мен әдебиеті
Туған тілдің жанашыры. Ертіс өңірі 2004. 22-қаңтар -25 бет.
Шаяхметов Б. С.Аманжоловтың туған жылы жөнінде бір дерек. //
Аманжолов С. Қазақ тілінің шығуы. // Ақиқат 1994-№2-13-15 бет.
55