Мазмұны
Кіріспе
1 – Тарау. Геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми-теориялық
негіздері . . . . . . . .
1.1. Физико-географиялық комплекстердің даму заңдылықтары мен
себептері. . . . . . . . .
1.2. Геоэкологиялық аудандастырудың принциптері . . . . .
1.3.Геоэкологиялық аудандастьрудың таксономиялық бірліктері. . . . . .
1.4 Аудандастырудың әдістері. . . . . . .
11 –Тарау. Жамбыл облысының табиғаты мен геоэкологиялық
аудандастырылуы. . . . . . . . .
11.1. Геологиялық құрылысы мен жер бедері . . .
11.2 Климаты мен ішкі сулары. . . . .
11.3. Табиғат зоналары мен ландшафтылық структуарсы. . .. .
11.4. Жамбыл облысының геоэкологиялық аудандастырылуы. . . . .
Қорытынды
Әдебиеттері.
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі. Қазақстан Республикасының экономи- касының келешектегі дамуы ғылыми-зерттеу
Ғаламдық масштабта экологиялық жағдайлардың дағдарысты сипат алып отыруына байланысты
Қазақстанның жеке аймақтарының табиғаты, бізді қоршаған жалпы табиғат
Кез-келген территорияның ішкі физико-географиялық жағдайы қандай әртүрлі болса, оның
Жамбыл облысы түгелдей дерлік зональды шөл ландшафтылық зонасының алабында
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми-методологиялық негіздерімен
- геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми принциптері мен әдісте- рімен танысу;
- аудандастырудың таксономиялық бірліктерін анықтау;
- жергілікті жердің табиғат жағдайы мен қорларына қысқаша шолу
- Жамбыл облысы территориясының геоэкологиялық аудандастыру жүйесін тұжырымдау.
Зерттеудің нысанасы: Жамбыл облысының территориясы.
Зерттеудің пәні: Жамбыл облысының территориясының табиғатына экологиялық баға бере
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеу дәстүрлі географиялық зерттеу әдістері
Диплом жұмысын қорғаудың негізгі қағидалары. Қорғауға төмендегі жағдайлар шығарылады:
- Жамбыл облысы территориясының ландшафтылық структурасына анализ қорытындысы;
- Жамбыл облысының геоэкологиялық аудандастыру схемасы мен жүйесі.
Жұмыстың практикалық маңызы: Зерттеу барысында алынған ғылыми тұжырымдар территорияның
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: Диплом жұмысы 65 бетте
Кіріспеде дипломдық жұмыстың актуальдылығы, мақсаты мен міндеттері және жұмыстың
Екінші тарауда Жамбыл облысының табиғат жағдайына (компоненттеріне) және табиғат
1 – Тарау. Геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Физико-географиялық комплекстер дамуының заңдылықтары
мен себептері
Геоэкологиялық аудандастыру проблемасына ХХ – ғасырдың соңғы 20 –
Геоэкологиялық аудандастыру дегеніміз – кез-келген территорияның экологиялық жағдайына физико-географиялық
Физико-географиялық аудандастыру дегеніміз,- территорияның алабындағы обьективті дамып отырған физико-географиялық
Физико-географиялық аудандастыру-табиғаттағы географиялық индвидуумдарды анықтау, топтастырумен бөлу (Калесник, 1965).
Жер бетіндегі тарихи дамудың нәтижесін -географиялық аймақтарды ажырату (Исаченко,1985).
Жоғарыда келтірілген ғылыми анықтамаларға тоқталсақ, барлық ғалымдар табиғаттағы табиғи
- табиғи – территориялық комплекстердің заттық құрамын анықтауға;
- табиғат компоненттердің зерттелетін жердің геоэкологиялық жағдайының қалыптасуындағы
- табиғаттағы обьективті өмір сүріп отырған геоэкологиялық комплекстерді анықтауға;
- геоэкологиялық аудандастырудың картасын құрастыруға;
- табиғи-территориялық комплекстердің классификациясын ұсынуға;
- геоэкомплекстердің экологиялық жағдайын экологиялық экспертиза жасауға негіз болады.
Осы ғылыми міндеттерді шешу аудандастырудың бірнеше әдіс-тәсілдерін пайдалануды қажет
Геоэкологиялық аудандастыру дегеннен басқа «табиғи аудандастыру» деген ұғым бар.
Табиғаттағы зат және энергия алмасу мен информациялық алмасулар арқасында
1.Географиялық қабықтың біртұтастылық заңдылығы табиғаттағы құбылыстар мен процестердің өзара
2.Табиғатқа және оны құраушы компоненттерге зат пен энергияның тұйық
3. Ритмикалық немесе ырғақтылық заңдылығы. Табиғатта және физико-географиялық комплекстерде
4. Зональдылық заңдылығы. Ол біріншіден күн сәулесінің жер бетіне
тылары бірін бірі зональды түрде алмасады. Бұл заңдылықты ашқан
5. Азональды заңдылық С.В.Калесник бойынша (1970) табиғат комплекстерінің бойлық
6. Географиялық қабықтың полярлық ассиметриялылығы. Бұл заңдылықты орыс ғалымы
Осы ассиметриялық құбылыс тек Жердің тұтас бетіне ғана тән
7. Табиғат комплекстерінің әртүрлі кезеңде дамуы (ассинхронды
дамуы). Бұл дамуы С.В.Калесник «дамудың гетерохронды заңдылығы» деп атауды
Сонымен кез-келген жер бетінің табиғат комлекстерін зерттегенде жалпы географиялық
Геоэкологиялық аудандастырудың принциптері.
Жер бетіндегі геоэкологиялық аудандастырудың бірден-бір методологиялық және ғылыми негізі
Региональды табиғи территориялық комплекстер жалпы географиялық заңдылықтар негізінде дамиды.
1. Зональды принципі негізінде Қазақстанның (Л.С.Берг, В.Н.Чупахин, Б.А.Федорович) территориясы
Табиғи-территориялық комплектсердің зональды орналасуы мен өзгерістері Жердің шар формалы
Зональды принцип бойынша жер бетінде ендік бағытында дамыған табиғат
2.Азональды принцип бойынша жер беті аудандарға бөлінгенде геология-геоморфологиялық жағдай
Табиғаттың бойлық бойынша әртүрлі болуына материктердің жағаларындағы мұхит пен
Соңғы кездері бұл заңдылықты географтар «провинциалдылық » заңдылығы деп
Ф.Н.Мильков мен Н.А.Гвоздецкий азональды деген ұғымды табиғат комплексінің азональды
Қазақстанның физико-географиялық аудандастыру картасында провинциялар азональды фактор негізінде ажыратылады.
3. Зональды-азональды принцип (зональды-провинциальды). Геоэкологиялық аудандастыру тек қана зональды
Жер шарының күрделі құрылысы комплекстердің идеальды зоналар болып қалыптасуын
Табиғи-территориальды комплекстерді тек қана азональды факторлар арқылы ажыратуғада болмайды.
Сонымен жер бетінде физико-географиялық комплекстерді зональды не азональды заңдылықтар
Д.Л.Арманд, А.Г.Исаченко және В.А.Прокаев аудандастырғанда екі принципті қатар қолданып,
Зональды-азональды принциптерді аудандастыруда қатар ескеру принципінің мәні – табиғатта
Сарыарқа (Қазақтың ұсақ шоқылы аймағы) өз алдына геология-геоморфологиялық
Сонымен табиғат зоналары деген бірлік физико-географиялық аймақтың ішінде анықталатын
Биік таулы облыстарда табиғат зоналарының дамуы биіктік белдеулік заңдылығына
4. Генетикалық принципті орыс ғалымдары Н.А.Солнцев пен
Ғалым табиғат комплексінің жаратылысын ескере отырып, ендік бағытындағы зональдылықты
Генетикалық принципті табиғат комплексінің даму тарихын зерделеген -де ғана
Н.А.Солнцев комплекстердің жаратылы дегенде территорияның геология-геоморфологиялық немесе литогенді іргетастың
Біраз ғалымдар аудандастыру барысында генезис пен бірге оның жасын
Территорияның генетикалық классификациясы біздің ойымызша, геоморфологияда жан-жақты ескерілген. Жер
Бірақ территорияның геология-геоморфологиялық құрылысы мен литогенді негізін ескеру, табиғат
Н.А.Солнцев табиғат комплекстерінің пайда болу мерзімін анықтағанда мысалы Орыс
Құрлықтың қалыптасуы кезеңі – табиғат комплекстерінің дамуындағы маңызды кезең.
Табиғат комплекстерінің жасын көп жағдайда оларды бірімен бірін салыстырғанда
Жалпы алғанда табиғат комплексінің жасын анықтау деген мәселе ғылымда
5. Комплекстілік принцип. Жер бетін геоэкологиялық аудандастыру барысында тек
Комплекстілік принципі геоэкологиялық аудандастыру барысында зональды, азональды факторлар мен
Комплекстілік принципі алғаш рет бұрынғы КСРО-ның аудандастырылу схемасында қолданылды
Геоэкологиялық аймақ (физико-географиялық аймақ-страна) деп бөлінетін таксономиялық бірлік төмендегі
- геология-тектоникалық құрылысы біртекті, яғни бір геоструктураның үстінде дамиды;
- орографиялық біртұтастығы бар территория;
- бойлық-климаттық ерекшеліктері ортақ территория.
Геоэкологиялық зона аймақтың алабында ажыратылады, Мысалы Орыс жазығының алабындағы
Геоэкологиялық провинция зонаның ішінде геология-геоморфологиялық ортақ қасиеттері бар территорияда
Территорияның шаруашылық игерілуі региональды бірліктердің сапалық сипаты берілгенде ескеріледі.
Комплекстілі принцип негізінде ажыратылған бірліктер территорияның таксономиялық бірліктерін обьективті
Геоэкологиялық аудандастыру барысында зерттеушілер әлі де болса зональды, азональды
Сонымен, геоэколгиялық аудандастыру принциптеріне жасаған анализ:
А) аудандастыру барысында зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне қарай –
Б) Қазіргі таңда табиғи-территориялық комплекстердің дамуындағы табиғи заңдылықтарды ескеретін
В) геоэкологиялық удандастыру барысында территорияның жаратылысын, геологиялық уақыт ішіндегі
1.3. Геоэкологиялық аудандастырудың таксономиялық бірліктері.
Табиғат Жер планетасы болып дамығаны бері үнемі күрделі даму
Таксономиялық бірліктердің жүйесі аудандастырудың негізгі бірліктері болады. Соның негізінде
«1) тарихи дамуымен байланысты комплекстердің кеңістіктегі орнын анықтайтын заңдылықтарға
Белгілі таксономиялық бірліктер табиғаттың зональды және азональды заңдылықтарына сәйкес
Бірінші топқа зональды және азональды белгілері арқылы анықталған аудандастыруыдң
1 кесте
А.А.Григорьев,
1967 В.А.Сочава,
1966 Ф.Н.Мильков,
1969,1989 Ю.П.Пармурзин,
1979
Белдеу (Пояс)
Сектор или провинция
Зона
Облыс,
-
-
-
Округ
аудан
Ландшафт
- Белдеу (Пояс)
Облыс
Зона
Провинция
-
-
-
Округ
Район
Урочища тобы
урочища
Белдеу ( Пояс)
Аймақ (Страна)
Зона
Провинция
Полоса
-
-
-
аудан
-
- Белдеу (Пояс)
Аймақ (Страна)
Зона
Провинция
Подзона
Облыс
Полоса
-
аудан
ландшафт
Жоғарыдағы таксономиялық бірліктердің жүйесін салыстырсақ, климаттық факторларды ескруден зональды
Біраз ғалымдар географиялық белдеуді аудандастыруды таксономиялық бірлігі ретінде қабылдамай
Таксономиялық бірліктердің екінші тобында аудандастырудың ең жоғарғы дәрежелі бірлігі
2 кесте
КСРО-ның аудандастырылуы,1977 И.С.Щукин,1959 Солтүстік Қазақстанның аудандастырылуы,1979
Зона
Аймақ
-
провинция
Округ
Аудан
- Зона
Аймақ
-
облыс
-
аудна не округ
- Зона
Аймақ
Подзона
Облыс
-
аудан (район)
подрайон
Бұл аудандастыру жүйесінде бірінші орынға зональды фактор қойылған, ғалымдардың
Аудандастырудың таксономиялық бірліктерінің үшінші тобына зональды-азональды принциптер негізінде жасалған
кесте
Н.А.Гвоздецкий,
1968, 1979 Н.И.Михайлов,1972 КСРО-ның физ.-географ.аудандаст.
1968 В.А.Николаев,
1986
-
-
-
аймақ
зона, тауларда облыс
провинция
подзона
округ
аудан
микрорайон Құрылық, мұхит
Материк
Аймақ
Зона
Облыс
Провинция
-
-
-
аудан
ландшафт
урочище
фация -
-
аймақ
зона
тауда облыс
провинция
-
-
- -
-
пймақ
зона
провинция
-
облыс
-
аудан
Н.А.Гвоздецкий мен И.И.Михайловтың теориялық жүйелерінің классификациялық белгілерінде айырмашылықтар бар.
Жоғарыда келтірілген таксономиялық бірліктер бір қатарлы, белгілі бір территорияның
Аудандастыру жүйесінің келесі тобы екі не үш қатарлы таксономиялық
кесте
Г е о г р а ф и я
Белдеу
Зона
Подзона
Полоса
Подполоса
Материк
Провинция
Подпровинция
Облыс
Подоблыс
Аудан
Подрайон
Уроуище
Подурочище
Фация
Подфация
Участок
Д.Л.Армандтың аудандастыру жүйесінде зональды фактормен азональды фактор арқасында бөлінген
Геоэкологиялық аудандастырудың әртүрлі схемаларындағы таксоно- миялық бірліктерге жасалған сараптамадан
Әртүрлі дәрежедегі таксономиялық бірліктердің мазмұнын түсіну үшін олардың анықтамасымен
«Физико-географиялық аймақ өте үлкен күрделі орографиялық бірлікке сай келеді,
«Физико-географиялық зоналар (ендік бағытындағы)» - белгілібір ландшафтың зональды типі
Физико-географиялық таулы облыс – таулы жердің таксономиялық бірлігі, ол
Физико-географиялық провинция – таксономиялық бірліктердің ортаңғы дәрежеде ажыратылған бірлігі.
Сонымен геоэкологиялық аудандастырудың таксономиялық бірліктеріне жасалған сараптама төмендегідей қорытындылар
1.Аудандастырудағы таксономиялық бірліктердің жүйесі – табиғаттағы обьективті өмір сүретін
2.Геоэкологиялық аудандастыруда бірнеше таксономиялық бірліктер жүйесі қолданады:
а) ең жоғарғы бірлік – географиялық белдеу, зональды фактор
б) азональды фактор негізінде ажыратылған – аймақ бірлігі территорияның
3. Бұрынғы КСРО-ның және оның жеке аймақтарының геоэкологиялық аудандастырылуында
4. геоэкологиялық аудандастырудың жоғарғы дәрежелі таксономиялық бірліктеріне қатысты ғалымдар
5. Аудандастырудағы таксономиялық бірліктердің жүйесі зерттеудің масштабына байланысты қабылданады.
6. Геоэкологиялық аудандастыруда табиғат зонасы деген таксономиялық бірліктің орнына
1.4. Геоэкологиялық аудандастырудың әдістері.
Физико-географиялық аудандастыруда басты мәселе оны «жоғарыдан төмен» немесе «төменнен
бастау керек дегенді айтады, себебі, географиялық сфера – жер
Н.А.Солнцев ландшафт дегеніміз негізгі территориялық бірлік, сондықтан аудандастыруды оны
Көпшілік ғалымдар аудандастыруды әуелі «жоғарыдан төмен», яғни ірі табиғи-территориялық
Қазіргі физико-географиялық аудандастырудың көптеген схемалары үлкен территорияларға арналған, «жоғарыдан
Физико-географиялық аудандастырудың осы күнге дейін шешілмей келе жатқан күрделі
шафт. Оны типологиялық белгілеріне қарай классификациялайды мысалы, урочище түрінен
А.Г.Исаченко физико-географиялық аудандастыруды ландшафтқа дейін жүргізу керек дегенді
Региональды масштабта физико-географиялық аудандастыру жүргізіл-
ген сәтте зерттеудің масштабына қарамастан, әртүрлі әдістер қолданылады.
Оларға: 1) жетекші фактор арқылы региональды табиғи-территориялық комплекстерді анықтау;
1.Жеткеші фактор арқылы табиғат комплексін анықтауда климат не жер
Н.А.Солнцев региональды табиғи комплекстердің жаратылысында жетекші фактор ретінде территорияның
Аудандастыру барысында жетекші фактор ретінде тек геолого-геоморфологиялық жағдайды ескерген
Біраз ғалымдар, аудандастырудағы жетекші факторды жоққа шығара отырып, әртүрлі
Табиғи территориялық комплектсреді жеткші фактор ретінде анықтау, әрине аудандастыруыдң
2. Табиғат компонентерінің өзара байланыстылығын ескеру әдісі. Бұл әдісті
Н.Г.Исаченко пікірінше, зоналар, провинциялар, аудандар табиғатта барлық компонентердің өзара
- табиғи территориялық комплекстің пайда бола бастаған кезеңін анықтау;
- территорияның қазіргі тектоникалық құрлысы, тау жыныстарының литологиялық құрамы;
- комплекс қалыптасуындағы климаттың жағдайы (оның зональды және биогеографиялық
Физико-географиялық ауадндастыру схемаларында әртүрлі тақырыптық аудандастыру карталарын пайдалануды ұсынады.
Табиғат компоненттерінің өзара байланыстылығын ескеру – кез келген
Территорияның табиғи комплекстерін анықтап, картаға түсіргенде кеңінен қолданылатын әдіс.
Табиғи комплекстердің қалыптасуы мен даралуында жер бедерінің үлкен әсері
Табиғи комплекстің дамуына климаттың үлкен ықпалы бар. Бірақ біртекті
Табиғи ландшафтының дамуында судың маңызы зор. Жергілікті жерде судың
Табиғаттағы физико-географиялық комплекстерді анықтағанда, территорияның топырақ-өсімдік жамылғысыны есекрген жөн.
Кейбір өсімдіктер мен көміліп қалған топырақ жамылғысы өткен геологиялық
лады топырақ дамиды, жер беті ағысы бәсеңдейді.
Топырақ жамылғысы жоқ не жұқа жерде эрозиялық шайылу басым,
Физико-географиялық комплекстерді анықтағанда адамның шаруашылық әрекеттерін ескеру қажет. Мысалы
3. Соңғы кездері физико-географиялық аудандастыру барысында ландшафтылық карталар кеңінен
Орталық Қазақстанның масштабы 1:500 000 болатын ландшафтылық картасы құрастырылды.
4. Салыстырмалы-географиялық әдіс. Бұл географиядағы ең бір ертеден қолданып
Көп жағдайда салыстыру әдісін жәй сипаттау деп қабылдайды. Бірақ
5. Геофизикалық әдіс. Бұл әдіс «ландшафт геофизикасы» деген жаңа
И.П.Герасимов пен Д.Л.Арманда табиғат комплекстернің жылу және
ылғал режимдерін зерттеуге үлкен мән береді. Геофизикалық әдіс арқылы
Осы әдіс арқылы ірі территориялардың, әсіресе табиғат зоналарының радиациялық
6. Геохимиялық әдіс алдыңғымен салыстырғанда кеңірек қолданылады. Осы әдістің
Әрбір табиғи комплекс химиялық элементтерден тұрады. Оның жалпы саны
Геофизикалық және геохимиляық әдістер комплекстердің заттық құрамын анықтауға, химиялық
7. Палеогеографиялық әдіс табиғи территориялық комплекстердің геологиялық уақыт ішінде
Радиоактивті анализ арқылы топырақтың абсолютті жасын анықтайды. Топырақтың түзілісі
Палеогеографиялық, геофизикалық және геохимиялық әдістер картографиялық және салыстырмалы географиялық
Бұл әдістерді тікелей физико-географиялық аудандастыруда қолдану мүмкін болмағанмен, бірақ
8. Математикалық әдіс. Физико-географиялық аудандастыру барысында сандық мәліметтерді өңдеу
Т.Д.Александрова статистикалық әдіс арқылы бірнеше міндеттерді шешуге болатыны көрсетті:
А.Д.Арманда табиғат комплекстерінің моделін жасауда. Фитомассаның құнарлылығын анықтады.
А.А.Григорьев пен М.И.будыко зональды табиғат комплекстерінің қалыптасуында жылу мен
Мұндағы, - ккал*см.кв. жылына есебімен түскен радиациялық баланс;
Қорытынды:
1.Геоэкологиялық аудандастыруды әртүрлі бағыттарда атап айтқанда «жоғарыдан төмен» және
2. Аудандастыру барысында әртүрлі әдістер қолданылады. а) жетекші фактор;
3.Геофизикалық және геохимиялық әдістер табиғат комплекстерінің заттық құрамын анықтауға
4. Геоэкологиялық аудандастыруда математикалық және ЭВМ, компьютерлік технологияны пайдалану
2 -Тарау. Жамбыл облысының табиғаты мен геоэкологиялық
аудандастырылуы
Геоэкологиялық аудандастыру мәселесінде территорияның барлық табиғи компоненттерінің ескерілуі тиіс
2.1. Геологиялық құрылысы мен жер бедері
Облыс территориясының жер бедері мен қойнауындағы минеральды шикізат көздерінің
Палеозой эрасына дейінгі докембрийлік тау жыныстары таулардың ядросын құрап
Территорияның жер қыртысының жаппай көтерілуі сулардың соңына қарай басталған,
Девонның басында облыс территориясы, теңізден босайды. Территория континентальды
Төменгі тас көмірдің соңында территорияны теңіз қайта басады. Теңіздің
Орта карбонда территорияда г е р ц и н
Мезозой эрасында Жамбыл облысы жерінде, республиканың қалған аймақтары сияқты,
Олигоценде теңіз тартылады, оның тау жыныстары негізінен көлдік және
Кайнозой эрасының палеоген дәуірінің соңы мен неогеннің басында территорияда
Неотектоника қарқыны биік таулардың бәрінде бірдей емес. Мысалы, Қаратауда,
Тау жоталарының алдындағы тау бөктерлері, беткейлерден ысырылып жиналған, континентальды
Сонымен, Жамбыл облысының геологиялық ұзақ даму тарихы
Ж е р б е д е р
Қаратау, Қырғыз Алатауы мен Шу-Іле таулы жоталары, түгелдей дерлік,
Оңтүстікке қарай бойласақ, Жамбыл облысының жеріне солтүстік – шығыс
Билікөл қазан-шұңқырынан оңтүстік – шығысында Үлкен Бұрылтау жотасы (1138
Талас өзені аңғарының шығысынан Қырғыз Алатауы (4099 м) басталады.
Қырғыз Алатауының беткейлеріндегі рельеф формаларын биіктігіне қарай үш белдеуге
Орташа биікті тау беткейлерінде эрозиялық рельеф формалары басым. Бұл
Таулардың төменгі белдеуінде эрозиялық тілімденуі азаяды. Тілімдену тереңдігі орташа
Тау етегінде беткейлерден ысырылып жиналған конустардан тұратын бөктерлер дамыған.
Тау алды бөктерлерімен құмды Мойынқұм шөлінің аралығында аллювиальды -
Шу өзенінің арнасы кең табанды, морфологиясы айқын, бірінің үстінен
Облыстың оңтүстігіндегі Кіндіктас жотасы Жалайыр - Найман текто- никалық
Кіндіктас солтүстік-шығысында Шоқпар ойпаты (200 м) арқылы Шу-Іле тауларына
Қыратты-бұйратты тау сілемдері ертедегі денудациялық жазықтардың қатпарлануынан пайда болған.
Шу-Іле таулары солтүстікке қарай біртіндеп аласарып, тасты шөл Бетпақдалаға
Бетпақдаланың батысындағы жазықты ойпатты алапта әртүрлі шамадағы дефляциялық ойыстар
Бетпақдала ежелден қазақ даласында қалыптасқан солтүстіктегі Есіл маңындағы жаз
Шу аңғарын бойлап солтүстікке қарай, құмды шөл Мойынқұм басталады
Мойынқұм оңтүстік-шығысқа қарай біртіндеп көтеріледі, бұйратты құм жалдардың салыстырмалы
Талас өзенінің батысына қарай Қаратаумен екі арада аккумулятивті Боздала
Жамбыл облысы территориясының жер бедерінің экологиялық салда- рына қорытынды
- Облыс жерінің жер бедері күрделі, оның 90 пайызын
- Биік таулы бөлігі денудация алабы болса, жазық Шу-Талас
Облыс жеріндегі таулардың барлығы да қайта жаңғырып көтерілген жақпарлы-қатпарлы
Рельеф облысымыздың жеріндегі табиғи-территориялық комплекстерінің дамуында жетекші фактор болып
2.2 Климаты мен ішкі сулары.
Климат пен ауа райының ерекшеліктері. Кез-келген территорияның геоэкологиялық жағдайына
Жамбыл облысының климатына күн сәулесінің мол түсуімен, құрғақшы- лығымен,
Солтүстіктегі және орталықтағы шөлді жазықтар аса құрғақ. Жазы ыстық,
Жамбыл облысының климатын салыстырмалы түрде екі кезеңге: мамырдың ортасынан
Радиациялық жағдайлар. Облыс территориясына күн сәулесінің жарқырап түсіп тұруы
Облыс территориясяна түсетін жылудың мөлшері, ауа райының бұлтты- лығына
Жылдың суық мерзімінде, циклондық әрекеттің күшеюіне байланысты, бұлттылық артады
Күн сәулесінің түсүі, көп жағдайда төсеніш сипатына да байланысты
Жыл ішінде ы л ғ а л бірдей
Атмосфералық ж а у ы н – ш а
(богарлы) егіншіліктің дамуына мүмкіндік береді. Қырғыз Алатауында 500-600 мм.
Облыс жерінде қ а р ж а м
Климаттың құрғақ, ыстық болуына байланысты облыстағы шөлдерде
б у л а н у м ү
Облыс жеріндегі ж е л д і ң
Жылдың жылы мерзімінде, Сібір антициклоны кері шегінеді, облыс территориясы
Солтүстіктен, солтүстік-батыс пен батыстан келетін ауа массалары, жазда аз
Жамбыл облысы климатының континентальдылығы, жыл мезгілдерінің айқын, бірінен кейін
Қыс әдетте қарашаның соңында қалыптасады: температура теріс, 0 градустан
Арктикалық ауа массаларың келуі ауа температурасын -250, кей
Ауа температурасы мейлінше төмен - облыстық солтүстіг мен орталығында.
Мысалы, Бұрылбайталда, қаңтардың температурасы -12,50, Ойықта –9,60, Отарда
Тұрақты қар жамылғысы, тау бөктерінде қарашаның соңына қарай орнықса,
5 кесте
Жамбыл облысының климаттық көрсеткіштері
(Жамбыл облысының агроклиматтық ресурстары, 1983)
Климат
Көрсеткіштері
Пункттер Ұзақтығы, күндер саны +100С артық темпе
ратура жиынты
ғы Ауа температурасы, градус есебімен
Қар жамылғысы-
ның жату мерзімі Аязсыз күндер +10 С
Маусы
мның
орташа
температура-
сы Қаңтар-
дың орташа
температурасы
Абс.
мак-
симум t0С Абс.
мни-мум
t0С Жыл ішінде-
гі Жылы мерзім-
дегі Ылғал-
дану
коэфи-
центі
1 2
Ақбақай
Көктерек
Тараз 100
80
60 180
190
200 170
190
180 3400
3800
3600
26
26
22 - 13
- 10
- 6
44
- 41 250
200
350-400
100
120
200 0,15
0,20
0,30
Қар жамылғысы наурыз айының алғашқы жартысында-ақ ериді.
Көктем Жамбыл облысында тез өте шығады. Ауа температурасы
Көктемдегі нөсер жаңбырлардың зиянды жақтары да бар: ол өсімдік-
тердің гүлдеп, тозаңдануына кедергі жасайды.
Сәуірдің соңына қарай жазықта, ал тауда мамырдың соңына қарай
Жазда, жауын кейде нөсерлетуі де мүмкін. Жаздағы құрғақ,
Күз ауа райының тұрақтылығына қарамастан, біртіндеп келеді. Қыркүйекте, күндіз
Қазан айында ауа райы құбылмалы бола береді, циклон жиі
Өзендері мен көлдері. Өлкенің ішкі суларына өзендерді,
Облыстың таулы аймағы мен жазық даласында, климат жағдайы екі
Жамбыл облысының жер беттік сулары негізгі үш өзеннен
Өзендердің қ о р е к т е н
Аралас қоректенетін өзендерде су тасқыны сәуірде және шілде-тамызда байқалады.
Қаратау мен Шу-Іле тауларынан басталатын шағын өзендер қар мен
Таулы өзендер жылдам ағады, сондықтан эрозиялық әрекеті күшті, арнасында
Өлке территориясындағы ұсақ өзендерден Қарақыстақ, Аспара, Меркі, Бүркітті, Шабақты,
Облыс өзендерінің ағысы жыл ішінде әркелкі бөлінеді, жылдық
Жазық шөлді бөлігі, өлкенің, жер беттік суларға өте кедей,
Жалпы, Жамбыл облысы, Қазақстанның басқа облыстарымен салыстырғанда су
Өзендердің экологиялық маңызы өте зор. Өзен аңғарларының бойында
Облыс көлдерінің көпшілігі өзендердің аңғарында орналасқан, оларды
Жамбыл облысындағы көлдердің жалпы саны 1133, бірақ барлық көлдердің
Көлдер өзен сулары, ерігін қар және грунт суларымен қоректенеді.
Жамбыл облысындағы ірі көлдің бірі – Б и л
Жер асты сулары жаратылысына қарай, таулы жердегі жарықшақты, жазық
Таулы аудандарда, берік тау жыныстардың арасында тектоникалық жарықтары мол.
Таулардың етегінде, тау бөктерлерін құрал тұрған төрттіктің борпылдақ
Тау алдындағы жазықтарда а р т е з
Жер асты суларына Мойынқұм шөлі өте бай. У.М.Ахметсафин мәліметі
Мойынқұмда грунт суларының тұздылығы төмен (300-400мг/л). Грунт суларының тұздылығының
Қорытындылай келгенде, Жамбыл облысындағы жер асты суларының жергілікті жерде
Жамбыл облысының ішкі суларының құрамдас бөлігі Қырғыз Алатауының басындағы
.
І.5. Топырақ жамылығысы, ерекшеліктері мен экологиясы.
Жамбыл облысының топырағы әралуан. Топырақ жамылғысының қалыптасуы, ендік бағытындағы
Облыстың жазық аймағында шөлді зона дамығандықтан, топырақ жамылғысының типтері,
Шөлдердегі топырақ жасалатын тау жыныстары - аллювиальды, теңіздік, пролювиальды
Проллювиальды және проллювиальды-аллювиальды жыныстары тау беткейлеріндегі атмосфералық жауын-шашын сулары
Эолды жыныстар Мойынқұм құмды шөлін құрайды. Құмдар желдің
Бетпақдаланың топырақ жамылғысы шөгінді және метаморфтық тау жыныстарының үгітілүінен
Шөлдің аналық тау жыныстары қайсысы болмасын, карбонатты және тұзды
Облыс жерінің өзендерінің сағасында, сондай-ақ Бетпақдала мен Мойынқұмның депрессиялық
Көктемде, тақырлар еріген қар суларына толады да лай жиналып,
Тақырлар су өткізбейді, ылғалданғанда, ісінеді, құрғағанда қайтадан қатады, кебірге
Сұр – қоңыр топырақ Бетпақдалада кең тараған. Оның ерекшелігі
Мойынқұм шөлінің өсімдікпен бекіген бөліктерінде, борпылдақ қ ұ м
Құмды сұр топырақ, құмды төбелер
Шу мен Таластың жайылмасы мен террасаларында, қара
Суармалы оазистерде, қара шірігі 1-2 % болатын, с
Қырғыз Алатауы, Қаратау мен Шу-Іле тауларында биіктік белдеулікке байланысты
Таулардың етегіндегі бұлақтарымен өзендердің маңында
Сонымен Жамбыл облысынынң жазық аударында топырақ жамылғысының қалыптасуы зональды
Жазық аудандағы негізгі зональды топырақтың типі - сұр топырақ,
Қырғыз Алатауында топырақтың белдеулік спектрі әралуан. Шөлдің сұр топырағынан
Облыста топырақтың эрозияға ұшырауы адамның шаруашылық әрекетінен қарқынды
1.6. Өсімдік жамылғысы, ерекшеліктері мен экологиясы.
Жамбыл облысының өсімдік жамылғысын, ерекшелігіне қарай, шөлді
Жамбыл облысындағы жазғы гидротермикалық құрғақшылық режимі- не
Эфермелі өсімдіктердің вегетациялық периоды қысқа, олар топырақ-
Жамбыл облысы өсімдік жамылғысының екінші бір
Тұзды, сортаңды топырақты алқаптарда галофиттер – тұзды
Шөлдің өсімдіктері өте сирек, олар ешбір жерде тұтас жамылғы
Облыстың солтүстігінде, Бетпақдалада жусанды және сортаңды шөлдер дамиды. Солтүстік
Шу өзені аңғарында гидрофильді - сулы ортаға бейім
Сексеуіл даласында қара сексеуіл өседі, бірақ соңғы жылдары аяуссыз
Мойынқум шөлі жер асты суларына бай болғандықтан, Қазақстанның басқа
Оңтүстіктегі тау алды бөктері мен таулардың беткейлерінде /сурет
Қырғыз Алатауының ең биік жонында альпілік белдеу өтеді.
Шу – Іле таулары да эндемикалық және реликт түрлерінің
Өсімдік жамылғысына сараптама берілгенде орман шаруашылығына тоқталмау мүмкін емес.
- сексеуілдер – 1156 мың га,
- бұталар – 31,8 мың га,
- орман танаптары – 9,1 мың га,
- таулы ормандар – 38,9 мың га.
Таулы ормандар ішінде : арша – 4,9 мың гектар,
Өлкедегі орманның кәсіптік маңызы жоқ, қорғалуы тиіс 1-топтағы ормандарға
Облыстағы орман шаруашылығындағы қалыптасқан жағдай сын көтермейді. 1993-2003 жылдар
Сонымен Жамбыл облысы территориясындағы өсімдіктер жамылғасына
- Жазық аудандардағы өсімдік жамылғысы зональды
- Шөлдің өсімдігі оның аналық тау жыныстарының генетикалық типіне
- Тауларда өсімдікдер биіктік белдеулік заңдылығына
- Тауларда өсімдікдер биіктік белдеулік заңдылығына
- Облыс жерінде өсімдіктердің алуан түрлілігі жазықтан биік тауларға
- Жамбыл облысында республиканың Қызыл кітабының тізіміне енген
11.3. Табиғат зоналары мен ландшафтылық структурасы.
Облыстың жерінде қалыптасып отырған геоэкологиялық жағдай, тіке - лей
Шөлдің табиғат ландшафтылары, Арктиканың мұзды-нивальды немесе тундра ландшафтысы сияқты
Жамбыл облысының табиғи ландшафт жүйесі «Қазақстанның ланд-
14 кесте
Жамбыл облысындағы табиғи ландшафттардың жүйесі
(Қазақстанның ландшафт картасы,1979)
Ландшафт
типтері
класы,
подкласы
Ауданы, мың шаршы шақырым
Нивальды Шалғынды Орманды Дала Шөлейтті Шөлді
Жазықтар:
-Салыстырмалы тө- мен түскен жазықтар
- Көтеріңкі биік
жазықтар
- Ұсақ шоқылар
Таулар:
- Тау алды (бөктері)
- Аласа таулар
-Орта биіктікті таулар
- Биік таулар
- Тау аралық ойыстар
15,1*
303
1214
198
1875
6577
1176
1102
11670
63040
31073
6102
17330
2050
Барлығы: 15,1* 1517 198 11238 11670 119585
Ескерту: Қырғыз Алатауының басындағы мұздықтың ауданы 15,1 шаршы шақырым
Картаға жасалған алғашқы шолу, өлкеміздің жазық аймағында зональды бір
Өлкедегі ландшафт құрылымы тек ендік бағытында ғана емес, биіктігі
С а л ы с т ы р м
Шу өзені аңғары бойындағы табиғи ландшафт, әрине, құмды шөлден
Талас өзені аңғарының оң жағында Михайловкадан Ақжар көліне дейінгі
Аллювиальды жазықтардың табиғи-территориялық комплекстері шаруашылық әрекеттен құрғақшылық
К ө т е р і ң к і
Ұ с а қ ш о қ ы
Т а у л ы л а н
Қырғыз Алатауы өлкеге солтүстік экспозиясымен кіретіні белгілі. Осы беткейдің
- Н и в а л ь д ы
- Биік таудың (2700-3000 м) басына көтерілген пенепленді жазықтардың
- Орта биіктікті (2200-2600 м) бөлігінде қара топырақты шалғынды
- Аласа таулы (1100-2200 м) бөлігінде, таудың каштан топырағында
- Тау алды бөктеріндегі ш ө л е й
Қаратау мен Шу-Іле таулары абсолюттік биіктігі жағынан аласа тауларға
Қаратаудың жоталарында бес түрлі табиғи-территориялық комплекстер алмасады:
- тау алды аллювиальды – пролювиальды жазығында, лесті, қиыршық-
- төбелі-қырқалы тау бөктерінде сазды, құмды және құмсазды сұр
- төбелі-қырқалы аласа таулы белдеуінде, вулканогенді-шөгінді және гранитте қалыптасқан
- құм-сазбен туфты порфириттен тұратын аласа тауларда дамыған
- алевролит, ізбестас пен құмсазда дамыған, таудың каштан топырағында
Қаратауды оңтүстікте Талас Алатауынан бөліп тұрған т
а ң ғ а р д а (900-1300
Шу-Іле Алатауында аласа таулы шөлейтті (21) және тау алды
Жамбыл облысында ауданы жағынан жазықтағы шөлді ландшафт түрлерінен кейін
2.4.Жамбыл облысы территориясын геоэкологиялық аудандастыру
Жамбыл облысына қатысты физико-географиялық аудандастыру жұмыстарына шолу.
Геоэкологиялық аудандастырудың мақсаты жер бетіндегі кез-келген физико-географиялық аймақ, табиғат
Физико-географиялық аудандастыру – кез-келген территорияда обьективті табиғи заңдылықтармен және
Физико-географиялық аудандастыру жер бетіндегі территориялардың табиғатының дамуы мен оның
Жамбыл облысының териториясы физико-географиялық тұрғыдан аудандыстырылып дара зерттелмеген сондықтан,
Қазақстан жерінің алғашқы аудандастыру жүйесін Л.С.Берг «Түркістан мен Сібірдің
ХХ ғасырдың 50-80-ші жылдарының ішінде республиканың физико-географиялық аудандастырылуының бірнеше
1964 жылы В.М.Чупахин Қазақстанның физико-географиялық аудандастыру схемасын ұсынады. Республика
1985 жылы жарық көрген Н.Н.Гвоздецкий редакциясымен басылып шыққан бұрынғы
Физико-географиялық аймақ (страна) болып, территорияның геотектоникалық құрлысына қарай дамыған
Ландшафтылық зоналар физико-географиялық аймақтың ішінде бөлінеді. Зоналар жер
Провинциялар зоналардың алабында геология-геоморфологиялық ерекшеліктеріне және климаттық жағдайының ортақ
Қазақстанда табиғатының ішкі айырмашылықтарын ескере отырып берілген аудандастыру жүйесінде
Республиканың таулары Қазақстандық Жоңғар және Тянь-Шань таулы облыстары
Тянь-Шань таулы облысында республика жерінде Шу, Іле, Қаратау, Талас-Қырғыз,
Осы физико-географиялық аудандастыру схемасына талдау жасасақ, Жамбыл облысындағы табиғи-территориялық
Орта Азияның жазық физико-географиялық аймағы:
- Бетпақдала провинциясы
- Шу, Мойынқұм провинциясы
- Солтүстік Тянь-Шань тауы алдындағы провинция.
Тянь-Шань таулы облысы:
- Қаратау провинциясы
- Талас, Қырғыз провинциясы
- Шу, Іле провинциясы.
Жамбыл облысының солтүстігі Бетпақдалада орналасқандықтан, осы провинцияға қатысты соңғы
Жамбыл облысының территориясына Бетпақдала шөлінің, шындығында Балқаш көлі мен
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап әлемдік практикада физико-географиялық аудандастыру
Қазақстан Ұлттық Академиясының География Институтының ғалымдары Г.В.Гельдыева, Т.И.Будникова, И.Б.Скоринцева
Қазақстанда алғаш рет В.А.Чигаркин, жоғарыда айтылғандай, экологиялық экспертиза жасау
Геоэкологиялық аудандастыру схемасына байланысты Жамбыл облысында Туран физико-географиялық аймақ
16 кесте
Жамбыл облысының геоэкологиялық аудандастырылуы
(В.А.Чигаркин, 1995)
Физико-географиялық аймақ, зона Физико-география-
лық провинция Геоэкологиялық
Анклавтар Экологиялық жағдайдың интегральды көрсеткіші (балл есебімен)
1 11 111 1У
В. Аймақ -
Туран
жазығы
1У. Шөл
зонасы
З. Тянь- Шань
таулы аймағы
У1. Солтүстік Тянь – Шань
облысы
Бетпақдала
Мойынқұм
Шу-Іле таулары
Қырғыз жотасы
Қаратау
-
1. Билікөл
2. Шу аңғары
3.Тараз урба-
өнеркәсіпті
4.Жаңатас-Қара- тау тау-кенді
+
+ +
+
+
+
+
Ескерту. Экологиялық жағдайды сипаттаушы көрсеткіштер: 1 – апатты,
Мойынқұм шөлді провинциясында Билікөл көлді жазықты және Шу аңғары
Тянь-Шань таулы облысында - Шу-Іле, Қырғыз жотасы және
Шу-Іле провинциясындағы экологиялық жағдайды бұзатын табиғи және антропогендік факторлар
Қырғыз жотасы провинциясында Тараз урба-өнеркәсіпті анклавы бөлінеді. Оның дамуына
Қаратау провинциясының экологиялық жағдайы, табиғи құбылыстардан – жер бедерінің
Қазақстан территориясының зиянды заттармен ластануының географиясын зерттей отырып, А.В.Чигаркин
Геомолисмологиялық анклавтардың экологиялық жағдайларымен Жамбыл облысы мысалында танысып көрелік
Жан – жақты экологиялық экспертиза жасау арқылы В.А.Чигаркин әрбір
Жамбыл облысы
ластануының аймақтық ерекшеліктері
(А.В.Чигаркин,2004)
№ Геоэкологиялық аймақтар,
провинциялар, геомолисмоло- гиялық анклавтар Экологиялық дағдарыс деңгейі,
Д. Тұран жазығы аймағы
29.Мойынқұм провинциясы
48 29а. Жазықты-көлді
Билікөл,
егіншілікті анклавы Деңгейі шиеленісті: ИЗВ – 0,71 (Асаның суы
Көлге және өндіріс орындарының тазартқыштарына үнемі бақылау орнату керек.
49 29б. Шу аңғары, мал шаруашылықты, егіншілікті анклавы Деңгейі
З. Тянь – Шань таулы аймағы
45. Қырғыз жотасының провинциясы
69 46а. Тараз урба-өнеркәсіпті
анклавы Деңгейі дағдарысты: ИЗА – 7,8(көміртегі тотығы, азтоттың қос
Химия, энергетика өндіріс орындары, өнідіріс қалдықтары. Мәселес: Тала пен
46. Қаратау таулы облысы
70 46 б. Жаңатас – Қаратау тау – кен
Бұзылған жерлерді рекультивациялау, көгалдандыру шараларын жүзеге асыру.
Геомолисмологиялық аудандастыру жүйесіне қарасақ, олардың алдыңғы геоэкологиялық аудандастыру схемасындағы
Сонда Бетпақдала шөлді провинциясы Жамбыл облысына кірмейтін болғаны. Шындығында
Екіншіден, Солтүстік Тянь-Шань таулы облысында алғашқы аудандастыру жүйесі бойынша
Қазақстанның геоэкологиялық аудандастыру схемасы
Орта Азияның жазық физико - географиялық аймағында (Тұран жазығы)
Тянь-Шань таулы облысына үш физико-географиялық провинция –Қаратау, Талас
Геомолисмологиялық аудандастыру жүйесіне қарасақ, олардың алдыңғы геоэкологиялық аудандастыру схемасындағы
Сонда Бетпақдала шөлді провинциясы Жамбыл облысына кірмейтін болғаны. Шындығында
Екіншіден, Солтүстік Тянь-Шань таулы облысында алғашқы аудандастыру жүйесі бойынша
Қазақстанның геоэкологиялық аудандастыру схемасы Н.А.Гвоздец- кий
Орта Азияның жазық физико - географиялық аймағында (Тұран жазығы)
Тянь-Шань таулы облысына үш физико-географиялық провинция –Қаратау, Талас
У.А.Калменованың Бетпақдала шөліне қатысты жоғарыдағы зерттеулерін екерсек, онда геокологиялық
Сонымен, физико – географиялық және геоэкологиялық аудандастыру схемаларына жасалған
Жамбыл облысының ұзақ ғасырлар ішіндегі ауыл шаруашылығы мен кейінгі
Осы уақытқа дейінгі геоэкологиялық зерттеулердің республика деңгейінде жүргізіліп, облыс
Геоэкологиялық аудандастыру схемасы Н.Н.Гвоздецкий, В.А.Нико- лаевтың (1986) және
Жамбыл облысының геоэкологиялық ішкі айырмашылықтары – физико-географиялық аймақ (страна)
Осы уақытқа дейінгі геоэкологиялық зерттеулердің республика деңгейінде жүргізіліп, облыс
Геоэкологиялық аудандастыру схемасы Н.Н.Гвоздецкий, В.А.Нико- лаевтың (1986) және
Жамбыл облысының геоэкологиялық ішкі айырмашылықтары – физико-географиялық аймақ (страна)
- табиғат қорлары мен экономикасы;
- табиғи экологиялық факторлары;
- қазіргі экологиялық хал-ахуалы;
- ерекше қорғалатын территориялары;
- сирек жануарлары мен өсімдіктері.
Геоэкологиялық провинциялардың аумағында қалыптасқан жағдайларға анализ бергенде облыстың ғылыми
кесте
Жамбыл облысының геоэкологиялық аудандастырылуы
Физико-географиялық бірліктер
Геоэкологиялық провинциялар
Аймақ (страна) Зона
А. Сарыарқа
Ә.Тұран жазығы (Орта Азия жазығы)
Б.Тянь-Шань таулы аймағы
Шөл
Шөл
Биіктік белдеулік
зоналары
I.Солтүстік Тянь-Шань
1.Шығыс Бетпақдала шөлді (мал шаруа- шылықты)
2.Шу-Мойынқұм шөлді (мал шаруашылықты,тау-кенді)
3.Солтүстік Тянь-Шань тау алды жазық (ауыл-шаруашылықты, урба-өнеркәсіп- ті)
4.Қаратау (мал шаруашылықты, тау–
-кен өндірісті, рекреациялық).
5.Қырғыз Алатауы (мал шаруашы лықты-рекреациялық).
6.Шу-Іле таулы (мал шаруашылықты, егіншілікті).
Сонымен Жамбыл облысының территориясы 3 физико-географиялық аймақтың – Сарыарқаның
С а р ы а р қ а
1. Шығыс Бетпақдала шөлді, мал шаруашылықты провинциясы. Сарыарқаның шөлді
Климаты шұғыл континентальды, жыл бойына ауасы өте құрғақ, тәуліктік
Шөл ішкі суларға өте кедей, көктемде қар ерігенде суға
Бетпақдаланың батысы мен шығысының жер бедері мен тау жыныстарының
Провинцияның ландшафтылық структурасы күрделі. Территорияның 50 пайыздан астам бөлігін
Балқаш көліне қарай Бетпақдаланың абсолютті биіктігі кемиді, ұсақ шоқылы
Бетпадаланың оңтүстігінде, Тасүйек-Оба төбесіне дейінгі аралықта Сарой аңғары орналасқан.
Шығыста, Сарой аңғары, түгелдей дерлік аллювиальды қиыршық таспен құмсаздан
Топырағы сұр-қоңыр, өсімдік жамылғысы сирек, сұр жусанды- бүйіргінді,
Қ а з і р г і э
Қазіргі экологиялық жағдайы салыстырмалы қалыпты. Антропогенді шөлбасу ошақтарының
Ақбақай тау кен комбинатының маңындағы тау жыныстарының үйінді- лерінде
Е р е к ш е қ о
а) бары - Андасай мемлекеттік зоологиялық заказнигі.
б) перспективалық ерекше қорғалатын территориялар: Бетпақдала мемлекеттік
С и р е к ө с і
- өсімдіктерден: Шренк спериантусы, колпаков қызғалдағы, курчавка вальковатолистая,
- сүтқоректілерден: қарақұйрық, арқар, шұбар күзен, ;
- құстардан: жылан бүркіт,су бүркіт, жұртшы, бүркіт,сақалта,
Т ұ р а н ж а з
Жер бедерінің жазықтығына қарамастан мұнда биіктіктердің айырмаш- ылығы 600-700
Жамбыл облысының жеріне Тұран жазығы Батыс Бетпақдала сазды шөлінің
Батыс Бетпақдала провинциясы физико-географиялық аудандастырудың структуралы-морфологиялық көрсеткіші (бірінші
2. Мойынқұм – Шу мал шаруашылықты, өнеркәсіпті провинциясы.
Провинция құрамында Шу аңғары бірге қарастырылады. Себебі, провинцияның іргетасы
Құмды шөлдің морфоскульптуралық эолды бедері бағытын өзгертіп соғып
Құмды бұйратты - төбелердің астында жер асты сулары
Шу аңғары, жайылма үстіндегі жас терассалар жүйесімен және екі
Мойынқұм шөлінің, жоғарғы бор дәуірінде жиналған тау жыныстарын
Климатындағы ерекшеліктеріне тоқталсақ, шөлдің аумағында жауын-шашыны, жыл мезгілдері ішінде
Мойынқұм провинциясында, құмды шөлді ландшафт пен Шудың аңғарлы ландшафтысы
Тұщы-сулы грунт суларының жер бетіне шығып жатқан көлді –батпақты
Шу аңғарындағы өзен терассаларында ылғалдану режиміне қарай ланшафтының әртүрлі
Жалпы Мойынқұм шаруашылық тұрғысынан алғанда Жамбыл облысының экономикасы үшін
Провинцияның сексеуілді алқаптарына Бетпақдаладан ақ бөкендер мен қара құйрықтар
Бұл Қазақстан ғана емес жалпы Евразиядағы Гоби шөлінен кейінгі
Мойынқұм провинциясының табиғат жағдайы мен байлығы, ауыл шаруашылығы мен
Балқаш көлінің жағалауында Ащы көл мен Тұзды көлде ас
Соңғы кездері ашылған Мойынқұмның бірден бір байлығы Амангельді газ
Құрылысқа қажет ақ және сұрмрамор Еспе стансасына жақын
Мойынқұм шөлі өте құнды табиғи жайылым болса, оның шуроттары
Шу аңғарының құнарлы аллювиальды топырағы мен су көзі астық
Провинция аумағындағы суландырудың негізгі көзі - Шу өзені, Тасөткел
Провинцияның экономикасында Шу станциясы арқылы өтетін халықаралық маңызы бар
Қ а з і р г і э
Провинцияның негізгі экологиялық мәселесі, ақ бөкендер санының мейлінше қысқаруы.
Ақ бөкендерінің саны, қорғау қатаң қолға алынса, артатыны белгілі.
Провинцияның экологиялық жағадайының бірден-бір көрсеткіші ішкі су- лардың тазалығы.
Мойынқұм провинциясының табиғаты мен шаруашылығына жасалған экологиялық экспертиза
Е р е к ш е қ
а) бары: провинцияға дені Бетпақдалада орналасқан Андасай заказнигінің оңтүстігі
б) перспективалы ерекше қорғаланатын территориялар.
Мойынқұм шөлінде ақ бөкендерді қорғау мақсатында табиғи қорық ұйымдастыруды
С и р е к ж а
- сүт қоректілер: қара құйрық, ақ бөкендер, шұбар күзен,
- бауырмен жорғалаушылар: сары жылан;
- құстар: жалбағай, су бүркіт, қара бауыр бұлдырық, ақ
- өсімдіктер: түйесіңір, Крашенниников канкриниелласы, Шренк тобылғы түсі, Регель
3.Солтүстік Тянь-Шань тау алды жазық (ауыл шаруашылықты, урбо-өнеркәсіпті) геоэкологиялық
Солтүстік Тянь-Шань тау алды провинциясы Қаратаудың солтүстік-шығыс беткейлері
Тау алды иілісінде орналасқандықтан, провинцияда жер сілкіну процесстері жиі
Провинцияның климаты көршілес шөлдің климатына ұқсас, дегенмен таудың жақындығы
Жамбыл облысындағы топырақ жамылғысы құнарлы, ішкі су қорларына өте
Тау етегінен көтерілген сайын, беткейлерге жауын-шашын 400мм-ге артуына байланысты,
Өзен аңғарларының төменгі террасаларында шалғынды - сұр топырақты, және
Т а б и ғ а т
Провинцияның негізгі байлығы құнарлы ауыл шаруашылық жерлері, оның
Табиғат жағдайы мейлінше қолайлы болғандықтан, провинцияда халықта жиі қоныстанған.
2002 жылғы мәлімет бойынша, Талас суының ластану индексі 1,43-тен
Аса өзені негізінен еріген қар суларымен қоректенеді, сондықтан оның
Провинцияның су ресурстарын тиімді пайдалануы, мелиоративтік жүйелердің техникалық жағдайына
Провинцияда қалыптасқан мелиоративтік жүйелердің қалыпты жұмыс істеуі, агроландшафтылардың экологиялық
Провинция жерінде өнеркәсіптік маңызы бар Сарысу ауданында тұздың кені
Е р е к ш е қ о
- бары: Тараз қаласындағы « Көне Тараз
- перспективалы территориялар: Ақыртас археологиялық музейі.
С и ре к ө с і м
- аң-құстары: ала жер тесер, дуадақ, шұбар күзен,
- өсімдіктері: Корольков бәйшешегі, Регель қызғалдағы, Кушакевич шыңқылдағы,
Б. Тянь-Шань таулы геоэкологиялық аймағы.
Жамбыл облысына Тянь-Шань таулы аймағының Солтүстік Тянь -
4. Ш у – І л е т
Таудың беткейлері жайдақ, жотасы тегістелген беттерден (пенепленді жазық) тұрады.
Климаты Солтүстік Тянь-Шанның басқада аласа жоталары сияқты құрғақшылықты. Ылғалдану
Провинцияның өзендері маусымды ағатын қарасулар, тұрақты ағысы бар өзендері
Провинцияның табиғат ландшафтысының биіктік белдеулері таулардың биіктігіне қарай дамыған:
- тау етегінен 600-800 м-ге дейінгі аралықта
- аласа таулы биіктікте, яғни 800 –
- орта биіктікті белдеуде, яғни 1200-1500м аралығында
Шөлді және шөлейтті табиғи-территориялық комплекстердің топырағы сұр, ал өсімдігі
Шу-Іле провинциясының шөл, шөлейт және дала табиғи геосистемалары
Т а б и ғ а т қ
Шу-Іле таулы провинциясының табиғат қорларының ішіндегі маңыздысы жер қойнауындағы
Доломиттің қоры Шоқпар стансасына жақын жерде анықталса, түсті саздың
Провинция отын-энергетика қорларына бай, мұнда қазақстандық уранның 3/1
Рудалы кендерден Кіндіктас тауының солтүстік-батыс беткейлерінде, Шу ауданында Шатыркөл
Шу-Іле таулы провинциясының ауыл шаруашылықта маңызы зор. Тау беткейлеріндегі
Қ а з і р г і э
Шу-Іле провинциясының экологиялық жағдайын қанағаттанарлық дегенмен, минеральды шикізат
Провинцияның экологиялық жағдайына уран кен орындары теріс ықпалын
Е р е к ш е қ о
а) Қазіргі кезде ұйымдастырылғаны жоқ.
б) Келешекте ұйымдастырылатын нысандар – Шу - Іле
в) таудың оңтүстікбатыс беткейлерінде сирек кездесетін өсімдіктерді қорғау мақсатында
С и р е к к е з
- сүт қоректілері: су жайрасы, арқар;
- құстары: қара ләйлек, жорға дуадақ, ақ бас тырна,
- бауырымен жорғалаушылар: сары жылан.
- өсімдіктері: Регель, Грейг, Колпаков және Альберт қызғалдақтары, наголоватка
5. Қаратау геоэкологиялық провинциясы
Жамбыл облысының батысында Қаратау жотасында дамыған. Тау жотасының
Протерозой мен төменгі палеозой (кембрий, ордовик) құмсазды – сланецті
Қаратау жотасы ассиметриялы. Солтүстікшығысқа қарай Мойынқұм шөліне, тау беткейлері
Девон мен төменгі карбон әктасы мен доломитінде карсталы құбылыстар
Қаратау жотасының климаты құрғақ, ылғалы аз. Ылғалдану коэфицинті 0,10-0,20
Өзендері, провинцияның солтүстік батысында еріген қар суларымен, оңтүстік –
Тау жоталарының биіктігіне қарай, беткейлерінде табиғи
Шөлді, шөлейтті тау бөктеріндегі таудың сұр топырағында сұр жусан,
Табиғат ресуртары мен экономикасы.
Қаратаудың бірден-бір республикалық маңызы бар пайдалы қазбалары фосфорит кендері.
Ақсай кен орыны Қаратау тау - кен химия
Тесіктас кен орыны Шолақтаудың солтүстік- батысында 20км қашықтықта орналасқан.
Кіші Қаратаудағы ірі кен орындарынан Жанатас, Көксу, Көкжан,
Кіші Қаратауда фосфориттен басқа: тас көмір, мирабилит, құрылыс материалдарының
Қаратау провинциясының тағы бір маңызды байлығы - кішігірім өзендерінің
Қ а з і р г і э
Қаратау провинциясында экологиялық жағдай тікелей пайдалы қазбаларды өндіріп
Қаратау қаласында Тараз қаласындағыдай ауа бассейніне бақылау шаралары
Е р е к ш е қ
а) бары: Берікқара мемлекеттік комплекстілі заказнигі.
б) перспективалы ерекше қорғалатын территориялар: Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы.
С и р е к ж а
- сүт қоректілер: қаратау қойы – арқар,
- Құстар: қара ләйлек, бүркіт, болобан, ақ
- Бауырымен жорғалаушылар: краснополосый полоз, сары жылан,
- Өсімдіктер: берікқара көктерегі, Недзвецкий алмасы,
6. Қырғыз Алатауы геоэкологиялық провинциясы.
Қырғыз Алатауы (3876м) Солтүстік Тянь-Шаньның тауының теріскейдегі сілемі.
Қырғыз Алатауының биік шыңдарында аса тілімденген тау жоталары мен
Провинцияның жазы қоңыр салқын, қысы жылы болып сипатталады.
Провинцияның солтүстігіндегі ең суық айы қаңтардың орташа температурасы 5.1о,
Өзендері аралас, мұз бен еріген қар суларымен қоректенеді. Өзендер
Табиғи ланшафттысы Солтүстік Тянь-Шаньның биіктік белдеулік заңдылығына байланысты дамыған
Қырғыз Алатауының тау етегінде шөл шөлейтпен алмасады, 1100-1200
Қырғыз Алатауында қар сызығы 3600 м биіктікпен өтеді. Тау
Т а б и ғ а т
Таудың Жамбыл облысына қараған теріскей солтүстік беткейлеріндегі
Таулы - жайылым зонасы Қырғыз
Қырғыз Алатауының бірден-бір байлығы биік
Провинцияның орман қоры шектеулі, бірақ
Таудағы әртүрлі жастағы интрузиялы тау
Таудың Меркі жағындағы радонды шипалы бұлақтың
Қ а з і р г і
Провинция аймағында экологиялық жағдай қанағаттанарлық. Сейсмикалық
Қырғыз Алатауы геоэкологиялық провинциясында экологиялық шиеленісті
Е р е к ш е қ о
а) бары – Қарақұндыз мемлекеттік ботаникалық заказнигі.
б) перспективалы нысаналар – «Ме рк е
С и р е к ө с
Сүтқоректілер: қызыл қасқыр, ергежейлі бүркіт, әсем шымшық, тянь-шань
Құстар : түркістанның ақ ләйлегі, жылан бүркіт, бүркіт,
өсімдіктері: зинаида қызғалдағы, абелия щитковидная, сиверс жабайы алмасы,
Қорытынды
Жамбыл облысының геоэкологиялық аудандастыру тақырыбына арналған. Зерттеу жұмысы төмендегідей
1. Аудандастыру барысында зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне қарай –
2. Қазіргі таңда табиғи-территориялық комплекстердің дамуындағы табиғи заңдылықтарды ескеретін
3. Геоэкологиялық аудандастыруда бірнеше таксономиялық бірліктер жүйесі қолданады:
а) ең жоғарғы бірлік – географиялық белдеу, зональды фактор
б) азональды фактор негізінде ажыратылған – аймақ бірлігі территорияның
Аудандастырудағы таксономиялық бірліктердің жүйесі зерттеудің масштабына байланысты қабылданады. Олар
4. Геоэкологиялық аудандастыруда табиғат зонасы деген таксономиялық бірліктің орнына
5. Геоэкологиялық аудандастыруды әртүрлі бағыттарда атап айтқанда «жоғарыдан төмен»
6. Аудандастыру барысында әртүрлі әдістер - жетекші компонент не
7. Геоэкологиялық аудандастыру схемаларында Н.А.Гвоздецкийдің және В.А.Николаевтың комплекстілі принцип
8. Геомолисмологиялық аудандастыру жүйесіне (Чигаркин,2002) қарасақ, олардың алдыңғы геоэкологиялық
Екіншіден, Солтүстік Тянь-Шань таулы облысында алғашқы аудандастыру жүйесі бойынша
9. Қазақстанның геоэкологиялық аудандастыру схемасы Н.А.Гвоздецкий
Орта Азияның жазық физико-географиялық аймағында (Тұран жазығы) Солтүстік Тянь-Шань
Тянь-Шань таулы облысына үш физико-географиялық провинция –Қаратау, Талас
10. У.А.Калменованың Бетпақдала шөліне қатысты жоғарыдағы зерттеулерін екерсек, онда
Осы уақытқа дейінгі геоэкологиялық зерттеулердің республика деңгейінде жүргізіліп
Геоэкологиялық аудандастыру схемасы Н.Н.Гвоздецкий,
Сонымен, физико–географиялық және геоэкологиялық аудандастыру схемаларына жасалған анализді қорытындыласақ,
Сарыарқа геоэкологиялық аймағының құрамында Шығыс Бетпақдала провинциясы, Тұран жазығы
11. Геоэкологиялық провинциялар бойынша жасалған экологиялық экспертиза экологиялық
Әдебиеттер