МАЗМҰНЫ
Кіріспе. 1
І тарау. Мәселенің тарихнамасы 5
І. 1. Орталық Азия жеріндегі түркілердің ғұрыптық ескерткіштері,
І. 2. Жерлеу ескерткіштерінің географиялық орналасуы. 12
Қазақстан территориясында жерлеу ескерткіштерінің зерттелу тарихы. 15
ІІ тарау. Жайсан даласындағы мәдени-ғұрыптық ескерткіштер кешенінің
Географиялық және топографиялық орналасуы. 23
Пайдаланылған әдебиеттер және сілтемелер тізімі. 29
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі: Көне түріктер дәуірі немесе түріктердің заманы
Көне түркі дәуірінде тек қана ашина түріктердің құдіретті
Қазақ жеріндегі түркі дәуірінің археологиялық ескерткіштерін зерттеу жұмыстары,
Түркі дәуірінің ескерткіштері Қазақстанның әр түкпірінде кездеседі. Әсіресе
Жұмыстың мақсаты және міндеті: 2001-2003жылдары А.Досымбаева басқарған Ә.Х.
Зерттелу деңгейі: Тас мүсіндерді ,олар орналасқан ғұрыптық конструкцияларды,
Зерттеу әдісі: Жайсан даласындығы жаңадан ашылып зерттеліп жатқан
Ғұрыптық ескерткіштердің географиялық орналасуындағы ерекшеліктеріде байқалады.
Сонымен қатар Жайсан далсындағы көне түркі ескеркіштерінің тарихи-мәдени
Кезеңделуі: Жайсан1 кешенінде Момбай-сазы ескрткішінен табылған жебе ұшының
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Кіріспеде
Жайсан даласындағы ескерткіштер жаңадан ашылып зерттеліп жатқандықтан ,алдағы
І тарау. Мәселенің тарихнамасы
І. 1. Орталық Азия жеріндегі түркілердің ғұрыптық ескерткіштері,
Көне түркі тас мүсіндері археологиялық маңызы зор ескерткіш,
1881 жылы Адрианов А.В.өзінің Алтай және Саян территориясына
Мүсіндерді зерттеуде М.П.Грязнов пен Е.Р. Шнейдердің оңтүстік
Кеңес үкіметі кезіңде тас мүсіндер жайында алғашқы мәліметтер
1785 жылы Лаврентий Феденев және Никита Шангина екеуі
Өлкенің археологиялық зерттелу тарихнамасында Г.И.Спасский ерекше орын
1953 жылы А.Д.Грач басқарған топ Тываның батыс өлкелеріндегі
Одан кейінгі тас мүсіндерді іздестіру 1955 жылы жалғасын
А.Д.Грач өз еңбегінде жарияланған тас мүсіндерді негізгі
Автордың пікірі бойынша Орталық Азия және Оңтүстік Сібір
Тас мүсіндерде кімдер бейнеленген деген мәселеде А.Д.Грачтың еңбегінде
Сондай-ақ автор өз еңбегінде мүсіндердегі бейнеленген заттарға қарап
Алтай жеріндегі тас мүсіндер қойылған қорған, оршаулар жайында
1745 жылы Петр Шелегин басқарған кешенді экцпедиция жұмыс
1826 жылы Дерпт университетінің профессоры, атақты табиғат зерттеушісі
Кейінгі кезде тас мүсіндер зерттеушілердің назарын аударды. П.А.Чихачева
XІX ғасырдың 2-ші жартысында Алтай жерінің археологиялық зерттелуінде
Алтайдың жергілікті зерттеушілерінен белгілі өлкетанушылар С.И. Гуляев және
Орталық Азияның белгілі зерттеушісі Г.Н.Потанин (1879ж) Монғолияға барар
1881 жылы А.В, Адрианов саяхат кезінде Чулышман, Яан-Улагана
1897жылы Алтай округіне «қалмақтық» тұрақтарды зерттеуге жіберілген статистикалық
1907 жылы И.Г.Гранэ Бийск қаласынан Көш-Ағаш селосына дейін
В.Д.Кубарев өз еңбегінде Алтай археологиясының тарихнамасына тоқтала келіп,
1924-1925 жылдары Орыс Мемлекеттік музейінің, этнография бөлімінің
1924-1925 жылдары Чулышман өзенінің оңтүстік жағлауындағы Кудыргэ маңынан
Иркут мемлекеттік университетінің доценті П.П.Хорош 1936-1940 жж
Батыс Алтай жерінде ИИМК АН СССР экспедициясы 1935-1937
І. 2. Жерлеу ескерткіштерінің географиялық орналасуы.
Орталық Азия территориясында.
Алтай жері өзінің биік-биік таулары мен өзен, көлдерге
Бұл деректен бізге белгілі болатыны Онгудай және Қос-Ағаш
Автор Алтай жерінен табылған тас мүсіндерді этнографиялық және
І.Урсуль тобы (43 мүсін) Урсуль өзені аңғарында және
ІІ.Катундық тобы (33мүсін). Катун өзенінің жоғарғы және орта
ІІІ.Улаган тобы (20 мүсін).Телец көлі маңында, Башкауыс, Чулышман
ІV.Курай тобы (18 мүсін). Негізінен Курай даласында, Чу
V. Чаганузун тобы (20 мүсін). Чаганузун өзені аңғарында
VІ. Аргут тобы (61 мүсін). Аргут, Көксу және
Бұны толық жекелеген ірі үш кешенге бөліп қарастырады.
Бірінші кешен Аргут өзенінің сол жағалауында орналасқан 60
Тыва территориясындағы тас мүсіндері бар
А.Д.Грач тас мүсіндердің территориялық орналасуын былай деп көрсетеді:
Чао-Холь-3, Улуг-Хемск ауданында-4 тас мүсін. (А.Д.Грач 10-12 бет).
Бұл келтірілген мәліметтен мынадай
Қазақстан территориясында.
Қазақстан аумағында мүсіндер орнатылған қорымдар Ұлытау бөктерінде, Шығыс
Орталық Қазақстандағы тас мүсіндердің топографиялық орналасуында бірталай өзгешелік
Орталық Қазақстандағы тас мүсіндер қашан да болсын таулы
Түркі дәуірінен сақталған тас мүсін белгілерінің ең қызықты
Шығыс Қазақстанда тас мүсіндері бар түркі ескерткіштері Ертістің
Оңтүстікте тас мүсіннің көбірек кездесетін жері Қаратаудың екі
Қазақстан территориясында жерлеу ескерткіштерінің зерттелу тарихы.
Халқы мен елінің бүкіл әлемдік процестегі алар орнын,
Тас мүсіндерге табыну ғұрпы VІІ-XІІ ғасырларда Түркі және
Ал Оңтүстік Қаратау мен Қырғыз Алатауының жоталарында, Шу,
Тас мүсіндер тарихын В.В. Бартольд, И.А. Кастанье, И.В.
Арада бір жыл өткеннен кейін, 1895 жылы бұл
Жергілікті адамдардың жол көрсетуімен Сандықтас асуындағы Қарасайға жеткен
Осы өлкедегі тұрғылықты халықтың тарихи мұраларын айрықша бағаланғап,
Мерке тауынан табылған ескеркіштер жөніндегі И.В.Аничковтың хабарламасымен танысқаннан
В.А.Каллаурдың тарихи ескерткіштерге ден қойып, қызыққаны сонша –
Қазақ жеріндегі көне тас мүсіндерді ғылыми тұрғыда түбегейлі
Ертістің жоғарғы жағалауында орналасқан түркі тайпаларының тас мүсіндерін
Кеңес ғалымы С.С.Черников 1935-1937 және 1947 жылдардағы Шығыс
Ғалымдардың соңғы жылдары арнайы түрде тас мүсіндерді іздестіру
ІІ тарау. Жайсан даласындағы мәдени-ғұрыптық ескерткіштер кешенінің
Ескерткіштерге мінездеме, көлемі, бағыты және құрылымдық негізі.
2001-2003 жылдары А.Досымбаева басқарған Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология институтының
Жамбыл облысы Шу ауданындағы көне түркі ескерткіштерін іздестіру
Жайсан даласындағы барлық ескерткіштер сай бөктерлерінде шығыстан батысқа
Ғұрыптық қоршаулар қорғандардың шығыс жағында орналасуы, ескерткіштер кешенінің
Жайсан даласындағы ескерткіштердің хронолгиялық және мәдени мінездемесін анықтау
Жайсан-1 ескерткіштер кешені 11-қорған, 3-ғұрыптық қоршау және биіктігі
А.Досымбаева басқарған экспедиция қоршау 2-ге зерттеу жүргізді. Қоршау
Мүсін орнатылған қоршаудың оңтүстік секциясынан қазба барысында бағана
Жайсан-1 тобында қорған-1 қазылды, диаметрі 13м, биіктігі 1,5м,
Шұңқыр түбінде әр жерде темір өнімдерінің фрагменттері және
Түркі ескерткіштерін зерттеу жұмыстары Жайсан-3 жеке қорғанынан 1,2
Қазба барысында мүрде шұңқыры білінбеді, үйінді ортасында кішігірім
Қоршау –1 қазылған қорғанның шығысында 20м жерде орналасқан,қоршау
Қоршау 2, планы тік төртбұрыш, көлемі шығыстан батысқа
Жайсан 6 кешені, (сурет 8) 24 қорған және
Ортағасырлық түркі өркениетіні дәуірлері тарихи аренада көптеген шығыстық,
Ғалымдардың көп жылдық археологиялық зерттеулерінің нәтижесі түркі дәуіріне
Көне түркі мәдени тектілігіне едәуір ықпал етуші ендігі
Тарихы мыңдаған жылдарға созылған түркілік тарихи-мәдени кешенінің қалыптасу
Түркілік тарихи-мәдени кешеннің негізгі элементтері ретінде қазірге дейін
Географиялық және топографиялық орналасуы.
Орталық-Азиялық аймақтағы, оның қазақстандық бөлігіндегі ортағасырлық түркілер өркениетінің
Өзен, бұлақтардың жағалауында, сай-саланы жағалай орналасқан, кейде бір-біріне
Топографиялық зерттеу нәтижесінде, түркілік зираттардың көбінесе жердің ең
Жайсан даласындағы көне түркілердің ғұрыптық ескрткіштері негізінен сай
Қазақстанның оңтүстігінде тас мүсіннің көбірек кездесетін жері
Ә.Х.Марғұланның еңбектерінде Ортлық Қазақстан аумғындағы түркі ескерткіштерінің топографиялық
Ескетркіштердің мәдени және кезеңдік негіздері.
Траихы мыңдаған жылдарға созылған түркілік тарихи мәдени кешенінің
Түркілік тарихи-мәдени кешеннің негізгі элементтері ретінде қазірге дейін
Жайсан даласындағы түркі ескерткіштеріне А.Досымбаеваның басқаруымен жүргізілген археологиялық
Жайсан 1 қоршау 2 және Жайсан 10, бірінші
Мысалы: аттың жүрегінде және малдың асқазанында кездесетін бақытты
Түркі тілдес тайпалардың арасында ерекше джада тасын пайдаланатын
О.В.Обельченко Зарафшанда зертелінген ежелгі халықтардың қорғандарының материалдары бойынша
Жетісу өңіріндегі ерте орта ғасырлық түркі ескерткіштерінде әйел
Жайсан 14 ғұрыптық кешенінде ер адамның мүсінінің жанынада
Негізі Жайсан даласындағы ғұрыптық кешендердің Мерке ғибадатханасымен
Г.А.Федоров-Давыдов Оңтүстік орыс даласындағы көптеген тас мүсіндерге зерттеу
Г.А.Федоров-Давыдов мүсіндердің генезисі туралы былай топшылайды, олар алғашқы
Ә.Х.Марғұлан Орталық Қазақстан аумағындағы түркі ескерткіштерін жан-жақты зерттеген.
Сыртқы құрылысы бойынша тас мүсіндер екі түрде кедеседі:бір
Л.С.Гераськовада Шығыс Европа жеріндегі тас мүсіндері бар ескерткіштерге
Ортағасырлық түрікткрдің керемет ескерткіштерінің бірі-тасқа қашалып салынған петроглифтер
Әскери аттың әбзелдері: ер-тоқым, үзеңгі, құйысқан, өмілдірік, ауыздық,
Түріктердің материалдық және рухани мәдени ескерткіштерінің барлығында дерлік
Пайдаланылған әдебиеттер және сілтемелер тізімі.
1. Адрианов А. В. К археологии Западного Алтая.-ИАК,
2.Аничков И.В. Поездка к “каменным бабамң около Мерке
3.Байбосынов К. Тас мүсіндер тарихымыздың тамыры. //Егемен Қазақстан.
4.Войтов.В.В. Древнетюркский пантеон и модель мироздания в культово
5.Гераськова Л.С. Скульптура средневековых кочевников восточной Европы .Киев
6.Грач.А.Д. Древнетюркские изваяния Тувы. М., 1961.
7.Гумилев Л.Н. Древние Тюрки. М., 1994.
8.Досымбаева А.М. Мемориальные памятники тюрков Жетісу по материалом
9.Досымбаева А.М. Мерке- сакральная земля тюрков Жетісу. “Сенімң,
10. Досымбаева А.М. Отчет о полевых исследованиях 2001г.
11. Досымбаева А.М. Тюркские памятники Чуйской долины. //Батыс-Түрік
12.Досымбаева А.М. Түркілік тарихи-мәдени кешендер. // Қазақ тарихы.
13. Евтюхова Л.А. Каменные изваяния Южной Сибири и
14. Елеукенова Г.Ш. Очерк истории средневековой скульптуры Казахстана.
15. Каллаур В.А. Каменные бабы в Аулие-Атинском уезде
16.Кубарев В.Д. Древнетюркские изваяния Алтая. –Новосибирск “Наукаң 1984.
17. Кубарев В.Д. Древнии тюркские поминальный комплекс на
18. Малов С.Е. Шаманские камень “Ядаң у Тюрков
19. Марғұлан Ә.Х. Шығармалар. Т 3-4. Алматы. 2003.
20. Махаева А.Ш. Көне түріктердің рухани мәдениеті. Алматы.
21. Обельченко О.В. Насыпи курганов в долине Зарафшана
22.Паллас П.С. Путешествие по разным местам Россиского государства,
23. Савинов Д.Г. Государство и культурогенез на территори
24. Чариков А.А. Каменные скульптуры средневековых кочевников Прииртышья.
25. Шер Я.А. Каменные изваяние Семиречья. Изд-во. “Наукаң
26. Федоров-Давыдов Г.А. Кочевники Восточной Европы под властью