Жоспары
Абай Құнанбайұлының өмірмәндік толғаныстары - 3
Адам философиясы, этика мен эстетикасы -
Алла болмысы және оны тану -
Абай философиясындағы адам мұраты - 19
Пайдаланылған әдебиеттер - 25 -
Абай Құнанбайұлының өмірмәндік толғаныстары
Көзі ашық қазақтың жүрегінде мәңгілік орын
Сөз жоқ, Абай философиясының негізгі мәселесі-адам.
Адам, оның өмірі туралы философиялық толғаныстарын
Абайдың адам, өмір туралы толғаныстарын екі
Екінші кезеңі –Абайдың ақыл тоқтатып, өткен
Адам өмірінің мәні мен мақсатын түсіндіруде
Өмірдің мәніне жетемін деген адам қандай
Сезімі ақылын шырмаған адамның есі кетіп,
Адамды аздыратын ақылсыздық қана емес, сыншыл
Жүректе қайрат болмаса,
Ұйықтаған ойды кім түртпек?
Ақылға сәуле қонбаса,
Хайуанша жүріп күнелтпек.
Аспаса ақыл қайраттан,
Тереңге бармас үстірттер.
Қартыңның ойы шар тартқан
Әдеті жеңіп күңгірттер.
Қазақ халқын адамгершілік пен руханилыққа негізделген
Менсінбеуші ем наданды,
Ақылсыз деп қор тұтып,
Түзетпек едім заманды,
Өзімді тым-ақ зор тұтып.
Таппадым көмек өзіме,
Көп наданмен алысып.
Көнбеді ешкім сөзіме,
Әдетіне қарысып.
Жан шошырлық түрінде
Бәрі бірдей еліріп.
Ұстай алмадым бірін де,
Кекиді кейін шегініп.
Мұндай елден бойың тарт,
Мен қажыдым, сен қажы!
Айтып-айтып өтті қарт,
Көнбеді жұрт не ылажы?
Абайдың өлімге деген көзқарасы таңдандырады, адамға
Жайнаған туың жығыылмай,
Жасқанып жаудан тығылмай,
Жасаулы жаудан бұрылмай,
Жас жүрек жомарт құбылмай,
Жақсы өмірің бұзылмай,
Жас қуатың тозылмай,
Жалын жүрек суынбай,
Жан біткеннен түңілмей,
Жағалай жайлау дәулетің,
Жасыл шөбі қуармай,
Жарқырап жатқан өзенің,
Жайдақ тартып суалмай,
Жайдары жүзің жабылмай,
Жайжақтап қашып сабылмай,
Жан бікенге жалынбай,
Жақсы өліпсің, япырмай!
Өлеңді үзбей-жұлмай, толық беріп отырғанымыздың себебі-осы
Ұзақ өмір не берер,
Көрген, білген болмаса?
Жатқан надан не білер,
Көңілге сәуле толмаса?
Адам деген атына лайық, адамгершілігіне кір
Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,
Ол бірақ қайтып келіп, ойнап күлмес.
«Мені» мен «менікінің» айрылғанын
«Өлді» деп ат қойыпты өңкей білмес.
Адам-табиғаттың жемісі, адамның «Менікісі», оның
Саналы адам өзінің «Менін», жанын
Өлді деуге бола ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған,-деуі де сондықтан.
Қазақ үшін әлі күнге дейін Абайдан
Адам философиясы, этика мен эстетикасы
Абайдың арнайы философиялық трактаттар жазбағаны мәдім.
Абайдың рухани әлемі – ерекше бір
«Надандарға бой берме,
Шын сөзбенен өлсеңіз»,-
деп атап көрсетеді Абай. Абайдың ойшыл-дана
«...Сен де бір кірпіш дүниеге,
Кетігін тап та бар қалан !»
дейді. Ақын философиясында адам ақыл-ой мен
...Жүрегіңнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын оны да
Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алыстым кінә қойма!
Абайдың этикалық тұжырымдамасында «еңбек» деп аталатын
Шығыстың өзге ұлы ойшылдары сияқты Абай
Абай әдеміліктің ұлттық түсінігі мен түбірінене
...Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын
Қазақтың келістірер қай баласы?
Абай нақтылы шындықты әсемдіктің тұлғасы ретінде
Абайдың жанына жақын идеялардың бірі-адамды табиғатпен
Абай үшін табиғат әманда нақтылы да
Абай тәрбие адамға әсер етіп, оған
Абай күллі дүние ылғи өзгереді, дамиды
Дүние үлкен көл,
Заман соққан жел
Алдыңғы толқын- ағалар,
Артқы толқын – інілер,
Кезекпенен көрінер,-
деп толғанса, бірауық «Дүниеде ешнәрседе
Абайдың күллі шығармасы мен дүниетанымының өн
Ақынның білімді елге кеңінен таратып, надандықпен
Алла болмысы және оны тану
Қазақ топырағында Абайға шейін Алланы тану
Абай — Алланың насихатшысы емес, оны
танушы ойшыл.
«Алланың өзі де рас, сөзі де
Рас сөз ешуақытта жалған болмас»,—
деп Абай мәселені діни сана ауқымында
«Растың» екінші кырына келсек, онда оның
Абай өлеңінің екі жолында «расты» үш
Растың төртінші қыры. Рас мәңгіліктің өлшемі
Абай өз замандастарын да, кейінгі ұрпақ
Дененің барша куаты,
Өнерге салар бар күшін.
Жүректің акыл суаты
Махаббат қылса тәнірі үшін .
Алланың растығын Абай махаббат аркылы дәлелдемек
оның «махаббатсыз дүние бос» дейтіні де
Сонымен жалған болмайтын рас не дегенде
Алла ішімді айткызбай біледі ойла,
Пендесіне қастық пен кінә қойма.
Распен таласпа мүмин болсаң
Ойла, айттым, адамдық атын жойма!
Үшінші жолдағы «Распенен таласпа...»
Енді «Алланың сөзі де рас...» деген
Ислам дінінде иман келтіріп, мұсылман атану
Абайдың айтуынша, Алла — өзінің әр
Осы мүмкіндіктерді адам қалайша іске асырмақ.
Ал, «кәміл мұсылмандар» осы үшеуінің қайсысының
Абайдың осы ойлары ортодоксиялық ислам шеңберінен
Абай ұғымында Алланы сүю адамның жеке
Абай ұғымында Аллаға жетудің жолы көп.
Абай әлемдегі өзгерісті мойындаған. Онын пікірінше,
Қозғалыстың түбірі «қозғау» десек, онда Абай
Қүллі мақұлықтың, заманның, адамзаттың өзгерісте болуының
Екіншіден, акын өленді кабылдауда бір жұмбақ
«Алла өзгермес, адамзат күнде өзгерер...»
«Кағида шариғаты өзгерсе де,
Алла — Абай ұғымында абсолют мәңгіліктің
Абай өзгеріс туралы неге қадалып айтып
Замана, шаруа, мінез күнде өзгерді,
Оларға кез-кезімен нәби келді .
Өзгеріс тек қуаныш емес, қайғы, адасу,
Адамзат баласына Адам ғаләйһіссәлам бастап кел-ген
Нәбилер кез-кезімен келіп, Алла атынан елшілік
Алла езгермегенмен, оның күнде өзгеріп жатқан
Алла — ақиқат, оны тану керек.
Өмір мен болмыс мәні туралы толғана
«Махаббатпен жаратқан адамзатты»,
Сен де сүй, ол Алланы жаннан
Алла — ислам дінінде кұдай есімі.
Абай бүл тұста махаббатты Адамға емес
Бұл тылсым, Алла құдіреті адамзатты жаратқанда
Осы Алланың бір ғана ажырамас қасиетін
Адам Алланы «мүмкін бар шындық» деген
Адамзат жаратылғаннан
Әлемдегі ешбір діни философия махаббат мәселесіне
«Махаббат философиясында», байқап отырсыз,
«Махаббат философиясы» — араб-парсы, Орта Азия
«Махаббат философиясы» исламның дертке ұшыраған кезінен
Абай махаббат адамның жарамсыз қылықтарынан тазаратын
Махаббат — Алланың қасиеті, сипаты ретінде
Өмірдің мәні махаббатта. Келе-келе адамның Аллаға
Аллада мін жоқ, мін — адамда.
«Алла мінсіз әуелден, пайғамбар
Мумин болсаң, уйреніп сен де ұқсап,
Кұран рас, Алланың сөзі дүр ол,
Тәуиліне жетерлік ғылымның шақ .
Бұл жерде Алланың мінсіз, пайғамбардың хақ
Алла өзі мінсіз болғанымен адам мінді.
Алла пендесіне ерік берген. Оны «қалай
Әрине, Алла мінсіз болса, оның адамдарға
Алла — ақиқат, мінсіз, пайғамбар хақ,
Демек, адамның мінді болуы — Алла
Біз терең түсініксіз, адамның ақылы мен
Тылсымның сыры тек өзіне белгілі.
Тылсым туралы шындықтың бет-пердесі ашылатын заман
Тылсым — мінсіз Алланың сыры.
Абай -- «мұсылмандық», «иман» деген ұғымдарға
«Сен де сүй, ол алланы жаннан
Ойлан-дағы үшеуін таратып бақ,
Басты байла жолына, малың түгіл,—
Осы мәселелерді шешіп, осындай жолға түссең,
Руза, намаз, зекет, хаж — талассыз
Жақсы болсаң, жақсы тұт бәрін тегіс.
Бастапкы үшін бекітпей, соңғы төртті,
Қылғанменен тартымды бермес жеміс.
Абай — сөзсіз діни реформа жасау
Абай философиясындағы адам мұраты
Абай Құнанбаев ұлы ақын, ойшыл ретінде
Оның өлеңдеріндегі, қара сөздеріндегі ақыл-өсиет өзінің
Абай халықтың патриот ұлы ретінде казақтардың
Ақымақ көп, ақылды аз,
Демек көптің сөзі бұл.
Жақыным айтты дей көрме
Надандықпен кім айтса,
Ондай түпсіз
Сізге айтамын, хаупім бұл,-
дейді Абай. Осыны ескерте отырып,
Қазақтың бірінің біріне қаскүнем болғанын, бірінің
Қазақтарды құртатын — билікке таласушылық, бірін-бірі
«Біздің қазақты оңдырмай жүрген,—деп жазады Абай,
Халықты құртатын — осы. Әлде бір
Жылтырағанның бәрі алтын емес. Сырты жылтырап
Адамның өмірлік жолының құндылығы, оның бақытты
«Қазақтың жаманшылыққа үйір бола беретінінің бір
«Осы мен қазақпын. Қазақты жақсы көрем
Абай қазақтардың мінез-құлқындағы осалдықты, кемшілікті керсе
Біздің еңбегімізде сөз етіп отырған тари.хи
Үлы Абайдың айтуына қарағанда, қазақ халқының
Бірлік адамдар бір-біріне
Халықты қандай адам басқаруы керек. Ол
Абайдың қара сөздеріндегі және басқа да
Әділеттілік мұрасы қай дәуірде болса да,
Адамның тұрмысының, тіршілігінің жақсы-жаман болмағы кімге
Бұл сұрақтардың дайын, бірізді жауабы жоқ.
Дүние — үлкен көл,
Заман соққан жел,
Алдыңғы толқын — ағалар,
Артқы толқын — Інілер.
Кезекпенен өлінер,
Баяғыдай көрінер,—
деп жазды Абай. Адам өмірінің проблемаларыи
Қайғысыздан сақ бол,
Қайғылыға жак бол.
Кайратсыз ашу — тұл.
Шәкіртсіз ғалым — тұл,—
деген өсиет айтады ол.
Жоғарыда айтқанымыздай, Абайдың сөзімен келтірсек, өсек,
Пайдакүнемдікті мақсат етіп, соның жолында күресу
Қоршаған ортаға, адамға деген ынта-ықылас жас
Пайдаланылған әдебиеттер
1.«Абайдың дүниетанымы мен философиясы»
2.М.С. Орынбеков, Алматы, 1995ж.
3.«Абай және шығыс» М. Мырзахметұлы, Алматы,
4.«Хакім Абай» Ғ.Есім, Алматы, 1999ж.
5.«ҚазМУ хабаршысы» Философия сериясы, Г.Нұрышева, 1995ж.
- 3 -