МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ 2
I ҚАЗАҚ – ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ 11
1.1 Қазақ – орыс қарым – қатынастарының тарихнамасы. 11
1.2 Қазақ – орыс қарым – қатынастарының бағыттары 21
II ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ЖӘНЕ МӘСКЕУ МЕМЛЕКЕТІ 36
2.1 Елшіліктер 36
2.1 Елшіліктер.
2.2 Қарым – қатынастардың нығайюы.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Әр түрлі саяси оқиғаларды басынан кешірген қазақ халқының тарихында
Кез – келген мемлекет пайда болып, қалыптасқаннан кейін –
Осындай көрші елдермен байланыстарының ішінде батыстағы Ресеймен қарым –
ХҮ ғасырдың екінші жартысында Қазақ хандығы тарих сахнасына көтеріліп,
Қазақ – орыс қарым – қатынастары екі елдің билеушілеріне
Тақырыптың өзектілігі.
ХҮІ – ХҮІІ ғ.ғ. аралығындағы Қазақ хандығының көрші мемлекеттерімен,
Сондықтан да Қазақ хандығының орыс елімен қарым – қатынастарын
Сондай – ақ, бұл тақырып Кеңес дәуірінде бір жақты
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақ – орыс қарым – қатынастарының тарихи төңкеріске дейінде,
Қазақстан тарихы ғылымында тұңғыш этнограф ғалым Шоқан Уәлиханов Сібір
Ортағасырлардағы қазақ тарихын шығыс деректеріне сүйене отырып зерттеу ең
ХҮІ – ХҮІІ ғасырлардағы Қазақ хандығының сыртқы қарым –
Академик В.Бартольд өзінің еңбектерінде Қазақ хандығы мен Орта Азия
Сонымен қатар, бұл мәселе тарихшы М.П. Вяткиннің, И.Я. Златкиннің,
Зерттеуші В.А. Моисеев „Джунгарское ханство и казахи ХҮІІ –
Тарихшы В.Я. Басиннің 1971 жылы жарық көрген „Россия и
Қазақ – орыс қарым – қатынастарының құжаттар жинағына енбеген,
Қазақ жерлерін отарлау сонау ХҮІ ғасырдың соңында әскери казактардан
Сондай – ақ Т.И. Сұлтановтың /14/, М.Х. Әбусеитовалардың /15/
ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ – орыс қарым – қатынастары, елшіліктер
Қорыта келетін болсақ, біз әр кезеңдегі тарихшылардың ірі еңбектеріндегі
Деректік қоры.
ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлар аралығында ұзақ та ауыр, күрделі
ХҮІ – ХҮІІ ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихынан құнды мәліметтерді
Соңғы орта ғасырлардағы Қазақстан тарихын зерттеуде орыс құжаттары мен
Сонымен қатар Сібір жылнамаларының дерек ретіндегі маңызы жоғары. Өйткені,
ХҮІ – ХҮІІ ғасырларда дипломаттардың, саудагерлердің, миссионерлердің (Сигизмунд Герберштейн,
Ресей патшалығы бұрыннан – ақ өздерінің саясатында көздеген мақсатына
Зерттеу объектісі.
Жалпы алғанда, Қазақ хандығының тарихында ХҮІ ғасырдың алғашқы ширегіндегі
Бітіру жұмысымның мақсаты.
Бұл жұмысты зерттеу барысында, ХҮІ – ХҮІІ ғасырлардағы Қазақ
Бітіру жұмысымның міндеттері:
Бірінші, Қазақ – орыс қарым – қатынастарының жалпы зерттеушілер
Екінші, Қазақ хандығы мен Мәскеу мемлекеті арасындағы ХҮІ –
Хронологиялық шеңбері.
Бітіру жұмысының хронологиясы ХҮІ ғасыр – ХҮІІ ғасыр аралығын
Бітіру жұмысының құрылымы.
Бітіру жұмысының құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден,
I ҚАЗАҚ – ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ
1.1 Қазақ – орыс қарым – қатынастарының тарихнамасы.
Қаза – орыс байланыстарының тамыры тереңде жатыр. Бірақта ол
Қазақ елінен шыққан ғұлама тарихшы – ХҮІІ ғ. Басында
Қадырғалидың „Шежірелер жинағы” мазмұны, құрылымы жағынан алып қарағанда, шартты
Ресей патшасы Борис Годуновқа арнау;
„Джами ат - тауарих” атты Рашид ад – диннің
Ұрыс ханның Ораз – Мұхаммед сұлтанға дейінгі Шыңғыс әулетінің
Жалайырдың еңбегінің негізгі желісі – Ораз Мұхаммед. Ондағы сұлтан
Мұндағы Ораз Мұхаммед орыс елінде хан болған қазақ сұлтаны.
Қазақ – орыс қарым – қатынастары Қазан төңкерісіне дейін
1 кезең. Қазан төңкерісіне дейінгі тарихнамасы.
Қазан төңкерісіне дейін қазақ – орыс қарым – қатынастарын
ХІХ ғасырда өмір сүрген қазақтың тұңғыш ғалымы Ш.Ш.Уәлихановтың қазақ
Қазақ тарихын шығыс деректерінің негізінде зерттеп, өзіндік ой –
Қазақтың этникалық тарихын жан – жақты зерттеуге үлес қосқан
Сонымен қатар, тікелей қазақ – орыс қарым – қатынастарын
Бұл тақыпқа қатысы бар С.У. Ремезов, М.М. Щербатов, М.В.
Неміс халқының менталитетіне тән мұқияттылық пен дәлдікке негізделген аса
Ал орыстың танымалы тарихшысы Н.М. Карамзин орыс және сібір
2 кезеңге Кеңес өкіметі тұсында жазылған зерттеулерді жатқызамыз.
Бұл ретте біз ең алдымен Академик В.В. Бартольдтың еңбектерін
Зерттеуші А.П. Чуюшников өз еңбегінде Қазақ хандығы, оның көрші
1594 – 1595 жылдардағы екі ел арасындағы елшіліктер туралы
А.П. Чулошниковтың еңбегін сынаған М. Тынышпаев та қазақ –
Тарихшы А. Миллер 1942 жылдың өзінде – ақ қазақ
Ресейлік тарихшы Бутлер Г.Ф. 1945 жылы өзінің диссертациясын қорғайды.
Қазақ – орыс қарым – қатынастары В.Б. Корбиннің 1946
Қазақ – орыс қатынастары „Айқап” журналында бар екенін, оның
Тұңғыш рет қазақ – орыс қатынастарының өзінің зерттеуінде Р.Б.
Қазақ – орыс қатынастарын ХҮІ ғасырдан - ХҮІІІ
Тарихшы А. Сабырханов та қазақ – орыс қатынастарын зерттеуде
Сонымен қатар, Ж.Қ. Қасымбаев та кезінде Кеңес үкіметінің шырмауында
3 кезең. Тәуелсіздік алған тұста жазылған еңбектер.
Тәуелсіздік алғаннан кейін өз тарихымызда қайта күшейтуге, ешқандай идеологиясыз,
Мәселен, зерттеуші А. Исин архив деректерінің негізінде жазады.
ХҮІ ғасырдағы Қазақ хандығының тарихы бүгінгі таңда толықтай зерттеліп
Аталған ғасыр үдесінде Қазақ хандығы Ресеймен, Ноғай Ордасымен, Хажы
Ол: „Қасым хан орасан күшті мемлекетке айналған Мәскеумен, Ресеймен
ХҮІ ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап Қазақ хандығы қол жеткен
Сонымен қатар, Мұхтар Мағауин өзінің „Аласапыран” романын тарихи құжаттар
Зерттеушінің пікірінше: „Тәуекел – бахадұр хан заманы туралы сақталған
Сондай – ақ елшіліктердің (1594 – 1595 ж.ж.) мақсаты
Елшіліктің негізінен ең басты екі мәселе төңірегінде келіссөз жүргізгені
Әуелгі келіссөздер нақты нәтиже бермейді, ерте көктемде Ресей өкіметі
Екінші елшілікке қатысты құжаттар сақталмаған. Алайда, іс мәнісі, оның
Бірақ елшілік мүлде нәтижесіз аяқталды деуге болмас еді. Тәуекел
Т.И. Сұлтанов өз еңбегінде Хақназар, Тәуекел, Тәуке хандар тұсында
Қазақ – орыс қатынастарын тарихшы Д.Б. Ескенбаев сонау ІІІ
Ал тарихшы М. Әбдіров қазақ – орыс байланыстарын казактық
Артықбаев Ж.О. „Қоғам және этнос” еңбегінде ХҮІІІ ғ. Қазақ
Зерттеуші Ф.М. Шамденова Сібір жылнамаларының негізінде Қазақ хандығының саяси,
Тәуке хан мен оның заманындағы Қазақ хандығының ішкі және
Шығыс деректері мен архив материалдарының негізінде қазақ хандарының дипломатиясын,
Сондай – ақ, тарихшы Ж.Е. Жаппасов қазақ – орыс
Қазақ – орыс қатынастары көптеген зерттеушілердің назарында жүрген мәселе
1.2 Қазақ – орыс қарым – қатынастарының бағыттары
ХҮІ ғасырдың басында Қазақ хандығы күшейіп – нығайды, сондықтан
Қазақ хандығымен дипломатиялық байланыс орнатқан алғашқы мемлекеттердің бірі ұлы
Зерттеуші А.Исиннің тың архив деректерінің мәліметі бойынша жасаған тұжырымында,
Т.Ж. Шойынбаев: „ХҮІ ғасырда экономикалық және саяси байланыс басталады”,
ХҮІ ғасырдың 50-ші жылдары ғана Қазақ мемлекетінің халықаралық қатынастарындағы
Москва архивінде бұрын тарихшылардың назарына ілікпеген аса маңызды деректердің
Сауданың қызығына беріліп, байыған үстіне байи беруді мақсат тұтқан,
Ж.Қ. Қасымбаев: „Орыс мемлекеті ХҮІ ғ. өзінде көрші Қазақстанға
ХҮІ – ХҮІІ ғ.ғ. Россия мемлекеті қазақ даласы арқылы
Ресей Патша өкіметі Қазақстанмен, Орта Азия мен Сібір жағы
Олтын Орда құлағаннан кейін Россияның Шығыс елдерімен саудасы қызу
Сібір жылнамаларында „Жайық пен Дария өзендері Хуанская (яғни Каспий)
Россия шығыстағы саясатын жаңа жағдайда жүргізгісі келді. Сондықтан Қазақ
ХҮ – ХҮІ ғ.ғ. шығыс Азия мен сауда құлдыраса,
ХҮІ – ХҮІІ ғ.ғ. және одан кейін де Қазақстанның
Түркістан жолы. Түркістаннан Қаратау асуы арқылы Карнакқа, Созаққа және
Сауран жолы. Саураннан Сығанаққа, Үзгендікке, Сарысу мен Орталық Қазақстанға
Россияның Қазақстанмен тұрақты байланысы Қазан мен Астрахан хандықтарын жаулап
Россия Патша өкіметі Қазақстан арқылы сауда жолдарына қызыққаны сөзсіз.
Пермнің оңтүстігінде Стогановтардың ватчиналары болатын, көршілері Татарлар, Башқұрттар, мансылар,
Орыс мемлекетінің Сібір хандығымен күресі Қазакқстан, Орта Азия, Қытаймен
Шығыс тауарларының Сібірге келуінің маңызын түсінген орыс өкіметі тауар
ХҮІ ғасырдың екінші жартысында, Қазан (1552 жыл) мен Астраханды
Хақназар хан тұсында Қазақ хандығы Москвамен сауда байланыстарын орнатып,
Орта Азиядағы саяси жағдай қазақтарды күшті де сенімді одақтас
ХҮІ ғасырдың екіншіжартысында ағайында Стогановтардың Орта Азияда ірі сауда
70-ші жылдардың аяғында – ақ Ресеймен қатынас жолға қойылды
ХҮІ ғ. 90 жылдарында да бұл құбылыс болды. Мысалы
Поляк – швед интервенциясы кезінде Россия Сібірге Оралдан ешқандай
Қазақ – орыс дипломатиялық қатынасының дамуы керуен сауласының өркендеуіне
Сауда керуендері әдетте Тобылға күз айларында келетін, Қыс, көктем,
1669 ж. кейін Европалық Россияның орыс емес саудагерлері Тобылға
Орта Азия қару – жарақ саудасын жүргізу әдеттегі мәнге
Сібір жылнамалары да Қараша мырзаның „қалашығында” және басқа елді
Бұқарлықтар Москва кемелеріне отырып, товарларымен Тобылға барады. Басқыншылық жасамасын
ХҮІІІ ғасырда Тобылдан „Ертіс өзенімен жоғары Қалмақ, өткеліне дейін
Жүздеген жыл өтсе де, 1697 жылғы осы маршруттың мәліметтер
Тіпті Көшім жеңілген күннің өзінде оған 1596 ж. жазда
Қазақ хандығының территориясы арқылы Россиядан Орта Азия мен Сібірге
Тағы да бір жол Орта Азия хандықтарына Қазақ хандығы
Талас Алатауы арқылы Ташкентке де жол жатты. Бұл жолдармен
ХҮІ ғ. Соңғы ширегінде Сібірге қарайғы жол Түра өзені
ХҮІ ғ. Аяғынан бастап Тобыл мен Ертістің төменгі жағын
ХҮІІ ғ. Тобылдан Қазақстан мен Орта Азтяға қарай үш
1697 ж. Қазақстанға қарай „Орда жолы” слободалармен Тобыл өзенімен
1689 жылдың аяғында Тұманшы батыр бастаған елшілік жіберілді. Ол
Қазақ үстем таптары Орта Азиямен сауда қатынасын дамытуға да
1686 – 1690 жж. Тәуке хан Сібірге бес елшілік
Орыс өкіметінің өзі де Қазақ хандығымен өзара қарым –
Сонымен ХҮІІ ғасырда сауда – экономикалық байланысты кеңейту мәселесі
Қазақстардың да Тобылға саудамен келгені сөзсіз. Оны Строганов жылнамасы
Сонымен Тобыл қаласының географиялық орналасу жағдайы да сауда жолына
ХҮІІ ғ. 20 жж. Россияның шығыс елдерімен байланысының нығайғаны
Шығыс көпестері орыс көпестерінің мықты бәсекелестері болды. Орыс көпестері
Саудаға байланысты Сібір жылнамаларында айтылатын тағы бір мәселе керуендердің
Сондықтан сауда керуендерінің күзеттері, қорғайтын адамдары болды. Түз әкелетін
Қазақ – орыс қатынастарының бағыттары тек сауда – экономикалық
Қазақ хандығының сыртқы саяси жағдайы Қасым ханның тұсында (1511
Қазан мен Астрахань хандықтарын жаулап алғаннан кейін Россия мен
ХҮІ ғасырдың 70-ші жылдарында Россиямен Сібір хандығының өзара қатынастары
Қазақ ханы Тәуекел де (1586 – 1598 жж.) Москва
Москва үкіметінің сұлтан Ораз Мұхаммедке артқан үміті ақталды. 1594
Қорыта келгенде, Қазақ – орыс қатынастары ХҮІ ғасырдың басында
Орыс мемлекетіның Қазақстанмен берік байланыс жасауы Орта Азия және
II ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ЖӘНЕ МӘСКЕУ МЕМЛЕКЕТІ
2.1 Елшіліктер
Қазақ хандарының ХҮІ – ХҮІІ ғасырлардағы сыртқы саясатында халықаралық
Қазақ – орыс қарым - қатынастары ХҮІ ғасырдың басында,
Қазақстан мен Россия арасындағы ең алғашқы саяси байланыстар дәл
Россия Орта Азия және шығыс мемлекеттерімен сауда – саттық
Қазақ хандығының Ноғай ордасымен қарым – қатынастары туралы, осы
Орыс мемлекетінің Қазақстанның сыртқы саяси жағдайына соншалықты назар аударуының
біріншіден, сауда жүргізетін керуен жолдарының тыныштығын көздес;
екіншіден, Қазан хандығының Сибирь хандығымен наразылығын пайдаланып, оларды бір-біріне
Бұл ретте орыс үкіметінің ойынша, Қазақ хандығымен әскери одақ
Қазақстан мен Россия арасындағы елшілік қатынастар ХҮІ ғасырдың екінші
Кейбір авторлардың айтуынша Хақназар Башқұрстанның оңтүстік - шығыс аудандарына
1573 - жылы орыс патшасы Иван Грозный қазақ
Жоғарыда Орта Азия хандықтары және Шығыс мемлекеттерімен сауда
Орыс мемлекетінің Қазақстанмен берік байланыс жасауы - Орта Азия
Бірақ осы сауда және саяси қарым - қатынастардың одан
Қазақ ханы Тәуекел де (1586 - 1598) Москва үкіметімен
Москва үкіметінің сұлтаны Оразмұхаммедке артқан үміті ақталады. 1594
Москва мемлекеті қазақ ханы Тәуекелдің Россия қол астына қарау
Тәуекелдің елшілері сол Москвада жүрген кезінде, онда Иран шахының
Келесі жылы, яғни 1595 - жылы 14 - мартта
біріншіден - орыс елшілігінің басшысы В. Степанов барлық келісілетін
екіншіден - орыс елшілігіне ешқандай қысым көрсетілмей, өз миссиясын
Сонымен, 1595 - жылы 28 - март күні патша
Әдеттегідей, елшілікке берілген нұсқау егжей - тегжейлі болатын. Мұнда
Орыс елшісі В. Степановтың Тәуекел ханмен жүргізген келіссөздері, негізінен,
Ал, Тәуекелдің немере інісі Оразмұхаммед сұлтанды елге қайтаруды өтінген
Қазақ ханымен келіссөздер жүргізуден басқа орыс елшісі В.
Әрі ұзақ, әрі қиын жолдармен сапар шеккен орыс елшілері,
Бұл елшілік келіссөздер нәтижесінде Қазақ хандығы мен орыс мемлекетінің
Осы елшілікке байланысты материалдармен танысу Қазақ хандығы мен Орыс
Әрине, бұл жол Қазақ хандығы мен Россияны байланыстырып
Орыс елшісі В. Степановпен бірге Тәуекел хан өз баласы
1594 - жылы Орыс мемлекеті Қазақстан арқылы
Бұл ретте Қазақстан мен Россияның саяси - экономикалық және
Бұл қатынастардың әлсіреуіне, екінші жағынан, торғауыт қалмақтардың батысқа қарай
Торғауыт - қалмақтардың осы жерлерді иемденуінің нәтижесінде Россия мен
Дегенмен, осындай қиын - қыстау кедергілерге қарамастан 17 -
Россия үкіметінің қазақ хандығымен саяси одақ құру және сауда
Біріншіден, сол кезде Сибирьдегі орыс қорғаныс қамалдарына шабуылдар жасап
Екіншіден, сұлтан Аблай қоластындағы жерлерде орыс көпестерінің емін -
Бірақ, Бұқар ханы Имамқұлдың Қазақ хандығына жасаған шабуылының
Солай болғанмен де Россия үкіметі Қазақ хандығының саяси, халықаралық
Мұны „Үлкен сурет кітабында” („Книга Большему чертежу”) келтірілген мәліметтерден
Сонымен, „Үлкен сурет кітабында” Қазақтар және Орта Азия тұрғындары
Архив қазыналарынан осы уақытқа дейін Қазақстан мен Россия ортасындағы
Патша үкіметі Орта Азия қалаларымен Сибирь ортасындағы керуен жолдарды
Тәуке хан Россия мен елшілік қатынастарды нығайта беру мақсатымен
Біз бұл орыс елшілерінің Тәукемен нендей мәселелер жөнінде келіссөздер
Шапошников пен Надиров Бұқарда екі айдай уақыт болып, Түркістанға
Қазақ елшілері 1670 жылдың октябрінде Тобольскіге келіп, одан әрі
Осы қатынастардың табиғи жалғасы болып саналатын ХҮІІ ғасырдың 90
Жоғарыда айтылғандай, Қазақстан Тәуке ханның (1680 - 1718) тұсында
Жоңғариямен күрес Қазақ хандығының Россиямен жақындасуын тездетті. ХҮІІ ғасырдың
Сауда – саттық қатынастарын бұдан былай да үзбей, жалғастыра
Елші Қолтубай Аталықовқа Тәуке ханның екінші тапсырмасы – ХҮІІ
Қазақ елшісінің сөзіне қарағанда, Тәуке хан өз сұлтандары мен
Орыс елшілігін Федор Скибин мен Матвей Трошиндер басқарған. Олар
Жоғарыда айтылған елшіліктің Қазақстан мен Россия арасында болған дипломатиялық
Осы мәліметтерді тағы бір орыс елшісі Василий Кобияковта растайды.
Василий Кобяков қазақстардың бидай, арпа және тары өсірумен айналысатыны
Сонымен, Қазақстанда болған орыс елдшілерінің тарихын зерттеуде тек олардың
В. Кобяковтың деректері Қазақ хандығы мен Орта Азия хандықтарының
ХҮІІІ ғасырдың бастапқы кезіне дейін болған қазақ – орыс
Қазақстанды географиялық зерттеу ісінде орыс елшілерінің атқарған қызметі айтарлықтай.
ХҮІІ ғасырдың аяғына дейін болған Қазақ – орыс елшілік
Біріншіден, Қазақстан мен Россия арасындағы тарихи қатынастар ілгеріден баталып,
Екіншіден, ХҮІІ ғасырдағы елшілік қатынастар Қазақстан мен Россияның саяси,