Мазмұны
Кіріспе
І Ақша-несие жүйесі туралы түсінік
1.1 Ұлттық банктің ақша-несие саясаты
1.2. ҚР-дағы ақша жүйесі
ІІ Қазақстанның несие жүйесінің қызыметін талдау
2.1 ҚР-дағы ақша-несие жүйесін жетілдіру жолдары
2.2 ҚР-дағы ақша-несие жүйесінің болашағы
ІІІ. Ақша-несие саясатының негізгі мақсаты инфляцияны тежеу.
3.1.Антиинфляциялық саясат
3.2 Инфляцияға қарсы саясат және Қазақстандағы оның әдістері.
V. Қолданылған
Кіріспе.
Өркениеті мемлекеттердің тәжірибесінде
Ақша-несие қатынастарының даму
Міне, осындай түсінік
Ал, Германияда мен
Англия, Дания, Швеция
ҚазақстанРеспубликасыныңПрезидентінің“Қазақстан Республикасындағы банктер
Жыл өткен сайын ел алдында жаңа меже, жаңа
Ақша-несие, фискальді саясаттарды жүргізуіне жол ашты. Осы банктерге
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
ҚҰБ ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын,
Ақша-несие саясаты — бұл айналыстагы ақша массасын, несие
Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі Ұлттық банк болып
Шаруашылық конъюктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясатының екі типі
1. Рестрикциялық ақша-несие саясаты;
2. Экспанцондық ақша-несие саясаты. Рестрикциялық, ақша-несие саясаты —
Экспанциондық ақша-несие саясаты — несие беру көлемін кеңейтумен,
Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны
Сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу;
• Ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу;
• Мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сатуы
• Банктерге және үкіметке несиелер беру;
• Валюталық нарықта интервенциялау;
• Кейбір жағдайларда, несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі
Қазіргі уақытта жоғарыда аталған құралдардың ішінде іс жүзінде
Ұлттық банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша мынадай ресми
— ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
— ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі;
— РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы
— «овернайт» займдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
— күндізгі займдар бойынша сыйақы мөлшерлемесі. Ресми қайта
Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі — ақша нарығының жалпы
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемелері
«Овернайт» заемдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі — Ұлттық банктің
Күндізгі заемдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері — Ұлттық банктің
Ұлттық банктің ресми сыйақы мөлшерлемелерін төмендегідей 1-кестемен беруге
Кесте-1
Ұлттық банктің ресми сыйақы мөлшерлемелері пайыздар, кезеңнің соңына
№ Сыйақы мөлшерлемесінің түрлері 12.2000 ж. 12.2001 ж.
1.
2.
3.
4. Қайта қаржыландыру
Есептік (дисконттық)
Овернайт займдары бойынша РЕПО операциялары бойынша, оның ішінде:
овернайт
1 жұма
2 жұма 14
12,5
20
-
6,5
5,5 9
8
12
5
5
5,5 7,5
8 9
5,5
5,5
5,5
Ескерту: РЕПО операциялары бойынша мөлшерлемелер 8.12.2000ж. бастап, мерзімдер
Ең төменгі резервтік талаптар.
Ақшалай нарықтағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде, банктерге берілетін несиелер
Резервтік талаптар, ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
Қазаңстан банк жүйесінің бүгінгі даму жағдайында резервтік талаптар,
Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда
Қазіргі уақытта ол төмендеп, 6%-ды құрайды. Банктердің резервтерінің
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы,
АҚШ пен Германияда міндетті резервтік нормалары біршама жоғары
АҚШ-тың банк жүйесінің резервтерінің тағайындалу негізі коммерциялың банктердің
1. Міндетті резервтер;
2. Резервтеудің альтернативтік тәртібі.
Резервтік талаптарды орындайтын банктерге Ұлттың банк орташа айлық
Ашық нарықтағы операциялар.
Ашық нарықтағы операциялар — бұл Ұлттық банктің айналыстағы
Бұл біршама ақша массасын, коммерциялық банктердің өтімділігін және
Ұлттың банк нарықта бағалы қағаздарды сату арқылы оны
Несиелік операциялар.
Несиелеу және қаржыландыру операцияларына соңғы жылдары Ұлттық банктің
Валюталық интервенция.
Ұлттық банктің валюталық интервенциясы деп ұлттық валюталық бағамына
Ұлттың банктің валюталық нарықтағы интервенциясы дербес түрде кез
Біздің тәжірибемізде валюталық интервенция алтын валюта резевтері есебінен
Алтын валюта резерві.
Алтын валюта резерві ұлттың валюта — теңгенің тұрақтылығын
• құйма алтыннан;
• Ұлттық банктің шоттарындағы банкнота және монета түріндегі
• валюталық құндылықтардан;
• шетел валютасындағы жәй және аудармалы вексельдерден;
• шетел үкіметінің немесе халықаралық қаржы ұйымдарының шығарған
• басқа да сыртқы активтерден.
• Алтын валюта резервін ұлғайту және құрылымын өзгерту
• монетарлық алтынды сатып алу;
• резиденттер мен резидент еместерден, ҚР Үкіметінен теңгеге
• депозиттік, салым, шетел валюталарымен дилингтік операциялардан түсетін
• Ұлттық банктің монетарлық алтын, күміс, платина және
• Ұлттық банктің кеңес беру, ақпараттық — баспа
Алтын валюта резервінің азаюы немесе жұмсалуы мынадай жолдармен
• ақша-несие саясатын жүргізу мақсатында ішкі валюталық нарықта
• өнімдердің (қызметтердің, жұмыстардың) импортына төлеу үшін теңгені
• басқа да шетел валютасын сатып алу үшін
• Ұлттық банктің алған несиелері бойынша негізгі соманы
• құрылған провизиялар есебінен (резервтер) зиянды алтын валюта
Ұлттың банк ақша-несие саясатының бағыттарын бір жылға анықтап
Осындай ақша-несие саясаты қана Ұлттық банктің инфляцияны төмендету
Ақша-несие саясаты қаржы нарығының тұрақтылығын сақтауға, сақтандыру нарығының,
2003—2005 жылға арналған ақша-несие саясатының негізгі көрсеткіштерінің болжамы
Кесте-2
2003 — 2005 жылдарға арналған ақша-несие саясатының, негізгі
Көрсеткіштер 2002 (бағалау) 2003 2004 2005
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9. Инфляция
жылына орташа, %
Қайта қаржыландыру
жылдың соңына
Алтын-валюта резерві
млн АҚШ доллары
өзгерістер, %
Ақша базасы
млрд теңге
өзгерістер, %
Ақша массасы
млрд теңге
өзгерістер, %
Банк жүйесіндегі резиденттердің депозиттері
млрд теңге
өзгерістер, %
Экономикаға беретін банктің несиелері
млрд теңге
өзгерістер, %
Халықтың теңгедегі мерзімді депозиттерінің орташа өлшенген мөлшерлемесі, %
Заңды тұлғаларға берілген теңгедегі несиенің орташа өлшенген мөлшерлемесі,
6
7,5
3008
16
207
18,1
707
22,7
544
22.3
439
58,8
13
17,5
4-6
6-7
3355
11,5
237
14,8
865
22,4
671
23,3
571
30,1
11,0
16
4-6
5-6,5
3541
5,5
268
12,9
1008
16,6
788
17.4
718
25,7
9,0
15
3-5
4,5-6
3673
3,7
304
13,9
1168
15 9
910
15,5
866
20,8
7,5
13,5
2-кестеден көріп отырғанымыздай, 2003 — 2005 жылға арналған
Инфляциялық таргеттеу тұсындағы ақша-несие саясатының негізгі құралдарының біріне
2003 жылы Қазақстан Республикасында валюталық режимді либерализациялау, бірінші
Осы жылы Ұлттың банк Процессингтік орталық базасында «Ұлттық
Банк секторы саласында Ұлттық банк тәуекелдері басқару жүйесін
Ұлттық банк 2004 жылы қаржы нарығын реттейтін дербес
2003 — 2005 жылдары Ұлттың банк қаржы есебінің
1.2 Қазақстан Республикасындағы ақша жүйесі.
Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша айналысын ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының ақша жүиесі 1995 жылы 30 наурыздағы
Ақша жүйесі келесі элеметтерден тұрады:
Ақша бірлігінің атауы. Қазақстан Республикасының ақша бірлігі ретінде
Ақша белгілерінің түрлері. Егер 1991 жылы 1 қаңтарына
Эмиссия тәртібі. Қолма-қол ақшаларды шығарып олардың айналысын
Ақша түрлері. Заңды төлем құралы болып табылатын: қағаз
Волюталық бағам дегеніміз – бұл басқа бір елдің
әлемдік тарихта ақша жүйесінің келесі типтері болған:
металдық айналым, мұнда ақшалай тауар ақшаның барлық қызметін
несие және қағаз ақша айналысы, мұнда алтын айырбастамайтын
Металдық айналысқа қатысты аталып өткен екі ақша жүйесі
Биметаллизм – бұл ақша жүйесінде жалпы құндық эквивалет
Монометаллизм – жалпыға эквивалент ролін бір ғана металл
Құн белгілерін алтынға айырбастау сипатына байланысты алтын монометаллизмі
Алтын монета стандарты, оған алтын монетасының айналысы,
Алтын құйма стандарты – Ұлыбритания мен Францияда енгізілген.
Алтын девиз станларты - Германияда, Австралияда, Данияда,
1929 – 1933 ж.ж. дүнйежүзілік экономикалық дағдарыстың нәтижесінде
Алтын айналысынан айырбасталмайтын несиелік ақшалар жүйесі, ақша бірлігі
Айырбастылмайтын несиелік ақшаларға өту ақша жүйесінің іргетастық
Шаруашылық механизмінің құрамдас бөлігі ретіндегі ақша жүйесі қоғамдық
2.1 Қазақстан Республикасындағы ақша-несие жүйесінің болашағы және жетілдіру
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
ҚҰБ ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын,
Ақша-несие саясаты — бұл айналыстагы ақша массасын, несие
Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі Ұлттық банк болып
Шаруашылық конъюктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясатының екі типі
1. Рестрикциялық ақша-несие саясаты;
2. Экспанцондық ақша-несие саясаты. Рестрикциялық, ақша-несие саясаты —
Экспанциондық ақша-несие саясаты — несие беру көлемін кеңейтумен,
Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны
Сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу;
• Ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу;
• Мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сатуы
• Банктерге және үкіметке несиелер беру;
• Валюталық нарықта интервенциялау;
• Кейбір жағдайларда, несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі
Қазіргі уақытта жоғарыда аталған құралдардың ішінде іс жүзінде
Ұлттық банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша мынадай ресми
— ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
— ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі;
— РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы
— «овернайт» займдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
— күндізгі займдар бойынша сыйақы мөлшерлемесі. Ресми қайта
Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі — ақша нарығының жалпы
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемелері
«Овернайт» заемдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі — Ұлттық банктің
Күндізгі заемдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері — Ұлттық банктің
Ұлттық банктің ресми сыйақы мөлшерлемелерін төмендегідей 5-кестемен беруге
5-кесте
Ұлттық банктің ресми сыйақы мөлшерлемелері пайыздар, кезеңнің соңына
№ Сыйақы мөлшерлемесінің түрлері 12.2004 ж. 12.2005 ж.
1.
2.
3.
4. Қайта қаржыландыру
Есептік (дисконттық)
Овернайт займдары бойынша РЕПО операциялары бойынша, оның ішінде:
овернайт
1 жұма
2 жұма 14
12,5
20
-
6,5
5,5 9
8
12
5
5
5,5 7,5
8 9
5,5
5,5
5,5
Ескерту: РЕПО операциялары бойынша мөлшерлемелер 8.12.2000ж. бастап, мерзімдер
Ең төменгі резервтік талаптар.
Ақшалай нарықтағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде, банктерге берілетін несиелер
Резервтік талаптар, ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
2.2 ҚР-дағы ақша-несие жүйесінің болашағы
Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы,
АҚШ пен Германияда міндетті резервтік нормалары біршама жоғары
1. Міндетті резервтер;
2. Резервтеудің альтернативтік тәртібі.
Резервтік талаптарды орындайтын банктерге Ұлттың банк орташа айлық
Ашық нарықтағы операциялар — бұл Ұлттық банктің айналыстағы
Бұл біршама ақша массасын, коммерциялық банктердің өтімділігін және
Ұлттың банк нарықта бағалы қағаздарды сату арқылы оны
Несиелеу және қаржыландыру операцияларына соңғы жылдары Ұлттық банктің
Ұлттық банктің валюталық интервенциясы деп ұлттық валюталық бағамына
Ұлттың банктің валюталық нарықтағы интервенциясы дербес түрде кез
Біздің тәжірибемізде валюталық интервенция алтын валюта резевтері есебінен
Алтын валюта резерві ұлттың валюта — теңгенің тұрақтылығын
• құйма алтыннан;
• Ұлттық банктің шоттарындағы банкнота және монета түріндегі
• валюталық құндылықтардан;
• шетел валютасындағы жәй және аудармалы вексельдерден;
• шетел үкіметінің немесе халықаралық қаржы ұйымдарының шығарған
• басқа да сыртқы активтерден.
• Алтын валюта резервін ұлғайту және құрылымын өзгерту
• монетарлық алтынды сатып алу;
• резиденттер мен резидент еместерден, ҚР Үкіметінен теңгеге
• депозиттік, салым, шетел валюталарымен дилингтік операциялардан түсетін
• Ұлттық банктің монетарлық алтын, күміс, платина және
• Ұлттық банктің кеңес беру, ақпараттық — баспа
Алтын валюта резервінің азаюы немесе жұмсалуы мынадай жолдармен
• ақша-несие саясатын жүргізу мақсатында ішкі валюталық нарықта
• өнімдердің (қызметтердің, жұмыстардың) импортына төлеу үшін теңгені
• басқа да шетел валютасын сатып алу үшін
• Ұлттық банктің алған несиелері бойынша негізгі соманы
• құрылған провизиялар есебінен (резервтер) зиянды алтын валюта
Ұлттың банк ақша-несие саясатының бағыттарын бір жылға анықтап
Осындай ақша-несие саясаты қана Ұлттық банктің инфляцияны төмендету
Ақша-несие саясаты қаржы нарығының тұрақтылығын сақтауға, сақтандыру нарығының,
2003—2005 жылға арналған ақша-несие саясатының негізгі көрсеткіштерінің болжамы
6-кесте
2003 — 2005 жылдарға арналған ақша-несие саясатының, негізгі
Көрсеткіштер 2002 (бағалау) 2003 2004 2005
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9. Инфляция
жылына орташа, %
Қайта қаржыландыру
жылдың соңына
Алтын-валюта резерві
млн АҚШ доллары
өзгерістер, %
Ақша базасы
млрд теңге
өзгерістер, %
Ақша массасы
млрд теңге
өзгерістер, %
Банк жүйесіндегі резиденттердің депозиттері
млрд теңге
өзгерістер, %
Экономикаға беретін банктің несиелері
млрд теңге
өзгерістер, %
Халықтың теңгедегі мерзімді депозиттерінің орташа өлшенген мөлшерлемесі, %
Заңды тұлғаларға берілген теңгедегі несиенің орташа өлшенген мөлшерлемесі,
6
7,5
3008
16
207
18,1
707
22,7
544
22.3
439
58,8
13
17,5
4-6
6-7
3355
11,5
237
14,8
865
22,4
671
23,3
571
30,1
11,0
16
4-6
5-6,5
3541
5,5
268
12,9
1008
16,6
788
17.4
718
25,7
9,0
15
3-5
4,5-6
3673
3,7
304
13,9
1168
15 9
910
15,5
866
20,8
7,5
13,5
6-кестеден керіп отырғанымыздай, 2003 — 2005 жылға арналған
Инфляциялық таргеттеу тұсындағы ақша-несие саясатының негізгі құралдарының біріне
2003 жылы Қазақстан Республикасында валюталық режимді либерализациялау, бірінші
Осы жылы Ұлттың банк Процессингтік орталық базасында «Ұлттық
Банк секторы саласында Ұлттық банк тәуекелдері басқару жүйесін
Ұлттық банк 2004 жылы қаржы нарығын реттейтін дербес
ІІІ. Ақша-несие саясатының негізгі мақсаты инфляцияны тежеу.
3.1.Антиинфляциялық саясат.
Антиинфляциялық саясат-инфляцияны төмендетуге бағытталған мемлекеттік реттеу құралдарының жиынтығы
60-жылдың ортасынан бастап барлық экономикаға ортақ бағаны шай
Бақылау-бағалар мен еңбекақыға белгілі бір мерзімге бірден "қатырып
Қазақстан Республиасы өтпелі экономика кезеңінде антиинфляциялық шаралар монетарлық
3.2 Инфляцияға қарсы саясат және Қазақстандағы оның әдістері.
Құнсызданудың жағымсыз әлеуметтік және экономикалық салдары көптеген
Бұл екі ұшты мәселе әртүлі елдерде ерекші жағдайға
Инфлияцаға қарсы саясатты сипаттағанда,екі әдістемені бөліп айтуға болады.Бірінші
Екінші әдістемені жаңа класикалық бағыттағы экономистер ұсынады.Олар бірінші
Батыс елдерінде жинақталған тәжірбие көрсеткендей,инфлицаға қарсы ұзақ және
Екіншіден,салықтарды арттырып бірақ мемлекеттік шығындарықысқарту арқылы бюджет тапшылығын
Үшіншіден, ақша айналымен реттеу іс-шаралары, нақты айтқанда,әржылдық ақша
Төртіншіден, сыртқы факторлардың әсерін әлсірету.Жеке алғанда бюджек тапшылығын
Инфляцияға қарсы саясатқа байланысты инфляциямен күресу шығындары туралы
Инфляцияны тез ауыздықтау Қазақстанда жүргізіліп жатқан нарықтық реформаны
Үкімет"Стратегия-2030" сәйкес инфляция қарқынын жыл ішінде 5-6% шамасында
Мұндай нәтижеге жету үшін Үкімет:
- Ақшалай-несиелік және бюджеттік саясатты қаталдандырады;
- Ішкі инвестициалық мүмкіндіктерді өрістатуге көмектесетін қаржылық механизмді
- Жинақтаушы ззейнетақы қорларға ақшалай қаржылардың айтарлықтай бөлігін
- Бюджеттік жетіспеушілікті қаржыландыруға құнсызданбайтын көздерді пайдаланады;
- Мемлекеттік құнды қағаздардың айналым мерзімін ұзартады және
Индексациялау-ақшаның құнсыздану нәтижесінде болған зиянның орнын толық немесе
Инфляцияға қарсы саясат ақшалай ұсынымды шектеудің әр түрлі
1. Орталық банктің нақты ақша эмиссиясын қысқарту арқылы
2. Барлық кредит ресурстарын қымбаттату және оларға қол
3. Кредит мультипликаторын қысу және коммерциалық банктердің кредит
4. Сондай мақсаттарда орталық банктің кредиттерін тікелей қысқарту.
Иифляцияға қарсы фискалдық саясат салықтарды көбейту,мемлекеттің шығыстарын қысқарту
Салық саясаты инфляция жағдайында екі өзара байланысты,бірақ қайшылықты
1. Мемлекеттік бюджеттің теңдестігіне жету және тапшылығын жою
2. Экономиканың бастапқы буындарында - өндіріс пен айырбас
Инфляцияға қарсы салық саясаты жанама салық салуды қысқартуда
3. Едәуір салық ауыртпалығы әдеттегідей салық жүйесін күрделендіретін
Сондықтан инфляция кезінде тұтынуға салық салуға акцентпен жеңілдіктеудің
Мемлекеттің шығыстарын қысқарту бұл процесті бюджет сферасына да,
Жалпы мемлекеттік және жергілікті деңгейлердің бюджет шығыстары жайында
Бюджет шығыстарын шектеуге мыналар арқылы жетуге болады:
а) тура әдістермен шектеумен (рестикциялармен), яғни заңнамалық актілер
ә) секвестрлеу әдісімен - барлық шығыстарды әртүрлі факторлармен
б) қолда бар кірістердің деңгейін бақылаумен;
в) мемлекеттік бюджет тапшылығының деңгейін шектеумен. Кез-келген жағдайда
Мыналардың нәтижесінде инфляцияның екінші типін – шығындардың
1. Жалақыны көбейту;
2. Ұйымдық сипаттағы себептер бойынша шаруашылық механизмінің бұзылуына
3. Шикізат және энергетикалық ресурстар иелерінің инфляциялық тосулары,
Өндіріс шығындарымен байланысты болатын инфляцияны жою өзара байланысты
Инфляцияны төмендету проблемаларының бірінші блогы экономикалық тұрақтандырудың бүкіл
Біріншіден, еңбек өнімділігінің уәждемелік ынталандырмаларын, оның тиімді нәтижелеріне
Сауда-делдалдық сфераға қарағанда өндірістік сфераның басымдығын қамтамасыз ету
Инфляцияны жеңіп шығу жөніндегі шаралар жүйесіндегі қажетті элемент
Бәсеке механизмін жасау монополияға қарсы шараларды жүргізумен, меншіктің
Инфляцияға ықпал етудің ең түбегейлі құралы экономиканы мемлекеттік
Жалақыны реттеу бастапқы (қол жеткен) деңгейден еңбек өнімділігінің
Сыртқы экономикалық қызметті қамтып көрсететін төлем балансы тарапынан
Төлем балансының ағымдағы тапшылығын қысқартуға жалпы импортталатын тауарлар
Ұзақ уақыт бойы инфляцияны монетарлық құбылыс деп санай
Егемен еліміздің тәуелсіздігінің төл белгілерінің бірі – ұлттық
2004 жылдың қаңтарынан бастап Ұлттық банктің мақсаты ретінде
Еліміздің орталық банкі ретінде Ұлттық банктің тәуелсіздігін күшейтетін
Қолданылған әдебиеттер.
1. Ғ.С. Сейітқасымов.
2. Мақыш С.
3. Көшенова Б
Алматы: «экономика» 2000
4. Жүсіп .
5. Смағұлов .
6. Жамкин. Ж
Сатмұрзаев. А. «Қарыз өтеу
8. Имрайзиева .
9. Кемел .
10. Мемлекеттік бюджет
11. Мұса . С.
13. Момутова. «Қаржы
14. Қалықов. С.Ж. Ишсинова. С.
15. Мақыш С. Б.
16. Шеденов.Ө.Қ.
17. Бюджет жүйесі туралы.
18. Мельникова В.Д. Ильясов
19. Қазақстан Республикасы
20. Құлпыбаев С. Базитова