ЖОСПАР
КІРІСПЕ 3
I РЫНОК ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ РЫНОКТАҒЫ МОНОПОЛИЯ ТАБИҒАТЫ
1.1 Рынок құрылымының сипаттама белгілері 5
1.2 Монополияның белгілері мен түрлері 10
II МОНОПОЛИСТІҢ НАРЫҚТАҒЫ ӘРЕКЕТТЕРІ МЕН ОНЫҢ МЕРЗIМ БОЙЫНША
2.1 Монополия және нарық жағдайындағы монополия табиғаты 14
2.2 Ұзақ мерзiмдi кезеңегi монополиялы рынок және монополияға
2.3 Қазақстандағы монополиялық жағдай (“Қазақтелеком” ААҚ)
ҚОРЫТЫНДЫ 27
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 29
КІРІСПЕ
Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты экономикамызда микро және
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн
Рынок құрылымы фирмалардың саладағы санына, фирманың көлемiне, тауар
Монополия дегенiмiз белгiлi бiр тауарды немесе қызметтi өндiретiн
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын Монополия; пайда
Экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуiне байланысты бәсеке туралы көп
Бiрақ рыноктық экономикада қандай да болмасын монополиялық әрекеттердi
Осылайша мен курстық жұмысты оындау барысындағы мақсатым мен
I РЫНОК ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ РЫНОКТАҒЫ МОНОПОЛИЯ ТАБИҒАТЫ
1.1 Рынок құрылымының сипаттама белгілері
Нарық құрылымының ерекшелiктерiн сипаттайтын ең басты көрсеткiштердiң бiрi,
Экономикада рынокты анықтайтын, оны зерттейтiн, бағаны белгiлейтiн сұраныс
Рынок құрылымының негiзгi түрлерiн келесi суреттен көруге болады:
Жалғыз Бiрнеше
фирма
Сурет-1 – Рынок құрылымының жiктелуi
Бұл суреттегi жетiлген бәсеке қалыптасу үшiн ондаған фирмалар
Жетiлген бәсеке қалыптасу үшiн ондаған фирмалар әрекет жасап,
Жетiлген бәсекелес нарығы дегенiмiз - төмендегi шарттар орындалатын
Нарықта өнiм ұсынатын тәуелсiз сатушылар саны көп
Iрі фирманың жалпы нарықтық ұсыныстағы сату үлесi
Баға, техология, ықтимал пайда жөнiндегi ақпараттар
Жаңа фирмалардың салаға кiруiне немесе одан шығуына
Бәсекелес фирма нарықтық бағаға әсер ете алмайды,
Суреттен көрiп отырғанымыздай өндiрiлген өнiм тұрақты (Q)
TR = p * Q
Мұндағы: TR – жалпы түсiм;
р – баға;
Q - өнiм көлемi.
Р
Р0 D = MR
Q
Сурет- 2- Бәсекелес фирманың сұраныс қисығы
Бәсекелесу деген сөздiң өзi экономикалық пайданы бөлу және
Жетiлген бәсекелес нарығында тауарды сатушылар және стаып алушылар
Жетiлген бәсекеге қарама-қарсы бәсеке түрi монополия болып табылады.
Сурет-3 – Монополияның экономикадағы ерекшелiктерi
Берiлген тауарды өндiретiн тек бiр ғана жеке фирма
Егер нарықта жеке өндiрушiнiң монополиялық билiгi орнықса, онда
Бұл шектеулер төмендегiдей:
Iрi өндiрiстiң басымдылығы;
Легальды тосқауылдар ( шикiзат қорын, жердi ғылым мен
Бәсекелесудi әдiлетсiз жүргiзу.
Iрi өндiрушiлердiң ұсақ өндiрушiлермен салыстырғанда өте көп артықшылықтары
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер ғана емес, сонымен
Бәсекенi әдiлетсiз түрде жүргiзудiң негiзгi түрi – демпинг
Монополист өзiнiң ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың бағасын бәсекелес
Кейбiр жағдайда әлемдiк тұрғыдан бәсекенiң күшеюi ұлттық экономикада
Мысалы, АҚШ-тың “Microsoft” компаниясы әлемдегi “Windows” жүйесiнiң бiрден-бiр
1.2 Монополияның белгілері мен түрлері
Рынокты монополиялаудың негiзгi себептерiне байланысты қысқаша айтқанда монополияның
Жабық монополия, ол бәскелестен заңды шектеулер көмегiмен қорғлған;
Табиғи монополия, белгiлi бiр көлемдегi өнiмдi бiр фирмада
Ашық монополия, берiлген тауарды өндiретiн тек қана бiр
Бiрақ монополиялы рыноктың жалпы қызмет етуiнiң негiзгi шарты
Өндiрiстiң басты ресурстарын жалғы фирманың иемденуi. Бұл монополияның
Бұған бiр мысал ретiнде АҚШ-тың “Microsft” деген компьюерлiк
Iрi өндiрiстiң басымдығы болуы. Бiр фирманың өзiнiң бiр
Мұндай жағдайда сол фирма рыноктағы монополист фирмаға айналады.
Шығындар
АС2
АС1 Орташа жиынтық
шығын (АС)
Q2
Сурет-4 – Монополист фирманың ауқымнан үнемдеуi
Суреттен көретiнiмiз, орташа шығындар қисығы терiс ылдилы көлбеулiк
3) Жеке өндiрушiге мемлекет тарапынан ерекше құқық беру.
/ 4, 257 бет /.
Бәсекелесудiң әдiлетсiз жүргiзiлуi, оның негiзгi түрi – демпинг
Экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуiне байланысты бәсеке түралы көп
II МОНОПОЛИСТІҢ НАРЫҚТАҒЫ ӘРЕКЕТТЕРІ МЕН ОНЫҢ МЕРЗIМ БОЙЫНША
2.1 Монополия және нарық жағдайындағы монополия табиғаты
Рынок құрылымында жетiлген бәсеке рыногына қарама-қайшы
Мысалы, жетiлген бәсеке мен монополия нақты түрде
Бiздiң өмiрiмiзде жетiлген бәсеке көбiнесе астық,
Ал монополияның толық қамтитын түрi ол сол
Мысалы, елiмiзде монополиялық көрiнiс халыққа қызмет көрсету
Монополиялы рыноктың қалыптасуының ежелгi тәсiлi бұл - басты
Бiрақ мұндай ерекше ресурстар рынокта болғанымен, бiрақ шын
Мысалы, бiрiншiден Оңтүстiк Африка республикасында әлемдегi алмаз өндiрiсiнiң
Екiншiден, Американың “алюминиум компаниясының” нарықта ресурстық монополиялы рыногының
Үшiншiден, көптеген жылдар бойы “Ксерокс” компаниясы әлемде өзiнiң
Сөйтiп қандай монополиялы жағдай болмасын олардың бәсекелес фирмадан
Р
Сұраныс (D)
Q
Сурет- 5 – (а) – Жетiлген бәсекелi рыноктағы
Монополистiң өнiм шығарушы ретiнде бәсекелестiк фирма сияқты өндiрiс
П = TR – TC = p(Q) *
Мұндағы, П – монополист пайдасы;
TR - өндiрушiнiң жалпы түсiмi;
TC – жалпы шығын;
Q - өнiм көлемi;
Р – баға деңгейi.
Яғни, пайданы барынша көбейту шарты “MR = MC”
Мұндағы, MR – шектi түсiм;
MC – шектi шығын.
Бұдан монополистiң пайдасы өндiрiстiң шектi шығындары шектi түсiмге
Ресурс нарығындағы монополист қысқа мерзiмдi жағдайда пайданы
МR = Р (1/Е +1) = МС
Бұдан пайданы мейлiнше көбейт шартын келесi түрде көрсетуге
Р (1/Е +1) = МС
Ал монополиялық қысқа мерзiмдi жағдайда пайдаы барынша
МR = Р (1/Е +1) = МС
Бұдан пайданы мейлiнше көбейт шартын келесi түрде көрсетуге
Р (1/Е +1) = МС
Жалпы жағдайда сұраныстың икемдiлiк коэфициентi Е< 0,
Суреттен көретiнiмiз монополиялық нарық бағасы өндiрiс көлемi
Баға (Р) MC
Р1
Рm В АТС
Р2 А
MR
Q1 Q max Q2 Көлем (Q)
Сурет-6 – Монополистiң пайдасын барынша көбейту
Монополиялық бағаны табу формуласы келесiдей болады.
Р = МС/ 1+1/Ер
Мұндағы, Р - монополиялық баға;
МС – шектi шығындар;
Ер – сұраныстың бағалық икемдiлiгi.
Сондай-ақ монополиялы рыноктағы фирма ылғида экономикалық пайда
2.2 Ұзақ мерзiмдi кезеңегi монополиялы рынок және монополияға
Ұзақ мерзiмдi кезеңде монополиялық жағдайдағы тепе-теңдiкке келетiн
1. Қандай жағдайда жалғыз өндiрушi ұзақ уақыт
2. Егер салада ұзақ мерзiмдi кезеңде тепе-
Ұзақ мерзiмдi монополиялық тепе-теңдiкке жетудiң негiзгi
Ұзақ мерзiмдi кезеңде монополист фирма екi жағдайда
Ұзақ мерзiмде монополист өндiретiн өнiмнiң ұтымды санын
LRMC = MC
Мұндағы: LRMC- ұзақ мерзiм кезiндегi шектi шығын;
MC – шектi түсiм.
Өнiм шығару көлемiн ұлғайту мн ұзақ мерзiмдi
Суреттен көрiп отырғандай LRMC < LRAC
P
MC
LRMC
Pmn AC
LRAC
LRAC min
D
MR
Qm
Сурет-7- Бiр зауытпен жұмыс iстеп тұрған монополист
Бiзге белгiлi табиғи монополияның туындауы бұл бiр салаға
Сондықтан монополияларды мемлекет немесе билiк органдары әр түрлi
Монополиялы рынокты бәсекелестiк рынокқа алмастыру;
Монополия жағдайын реттеу;
Жеке меншiк монополияларды мемлекеттiк кәсiпорындарға айналдыру;
Оларға әсер етпеу.
Осы монополияны реттеу саясаттарының iшiнде мемлекеттiң табиғи монополияны
“Монополия жағдайын реттеу” саясатын мемлекет монополистердiң тауарларына баға
Бағаны шектi шығындар арқылы реттеу жүйесi өзiнiң қызмет
Сондықтан мемлекет бұл мәселенi шешу үшiн монополистiң шеккен
Суреттен көрiп отырғанымыздай монополист фирма мемлкеттiң баға белгiлеуде
Баға
Орта жиынтық шығындар
Реттелген Шектi шығындар
баға деңгейi
Сұраныс
Өнiм көлемi
Сурет-8 – Табиғи монополистiң өнiмiне шектеулi шығын қағидасы
Келесi табиғи монополистi реттеу тәсiлi болып мемлекеттiң жеке
Бiздiң мемлекетiмiзде табиғи монополияларды реутеу саясаттары елiмiз үшiн
2.3 Қазақстандағы монополиялық жағдай (“Қазақтелеком” ААҚ)
Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты экономикамызда микро және
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн
Рынок құрылымы фирмалардың саладағы санына, фирманың көлемiне, тауар
Монополия дегенiмiз белгiлi бiр тауарды немесе қызметтi өндiретiн
ҚР бойынша монополиялық жағдайын “Қазақтелеком” ААҚ мысалға алу
“Қазақтелеком” ААҚ қазiргi таңда байланыс саласында интернет,
Қазақстанда қазiргi таңда экономикалық дамумен байланысты телекомуникация
Мысалы “Қазақтелеком” ААҚ өзiнiң бәсекелестiк ортасын мығымдау
Ал екiншi жағынан “Қазақтелеком” ААҚ аймақаралық және жергiлiктi
Ол монополист ретiнде және телекомуникация саласында ұлттық компания
Сондықтан монополист компания бүгiнгi таңда “ұлттық
2004 жылы “Қазақтелеком” ААҚ 1600 км болатын “Солтүстiк”
Ұлттық компаниямыз “Қазақтелеком” ААҚ халықаралық және аймақаралық бесекелестiкте
Осылайша компанияның таза пайдасының өсуiн келесi суреттен көре
Сурет-9- “Қазақтелеком” ААҚ стратегиялық мақсаты
Анализ көрсеткенiндей, телекомуникация саласында басты табиғи монополия телекоммуникация
2003 жылы“Қазақтелеком” ААҚ Шығыс Қазақстан аймағындағы байланыс
Бұл торап қазiр 14 халықаралық автоматты станцияларды және
Сондай-ақ алдымыздағы 2007 жылға қарай елiмiздiң Алматы қаласында
Экономикалық тұрғысынан келетiн болсақ, “Қазақтелеком” ААҚ ұлттық
Ұлттық компанияның әлемдiк рынокта бәсеке қабiлеттiлiгiн артыру елiмiздiң
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келе, рынок құрылымының қызмет ету механизмiн теориялық
Осы рынок құрылымдары өз кезегiнде өзiнiң қызмет етуiне
Осындай рынок құрылымының бiр түрi монополия болып табылады.
Сонымен, монополия дегенiмiз белгiлi бiр тауарды немесе қызметтi
Экономикалық тұрғысынан келетiн болсақ, “Қазақтелеком” ААҚ ұлттық
Қорытындылай келе, байланыс саласындағы монополия жағдайында келесi iс-шараларды
Телекоммуникация саласында интернет және сымсыз байланыста бәсекенi тиiмдi
Осы салаға белгiлi дәрежеде мемлекеттiк реттеудi iске асыру,
“Қазақтелеком” ААҚ байланыс саласындағы дамуы екi кезеңнен
Әлемдiк рынокта жоғары бәсекеқабiлеттiлiгiнiң артуы үшiн жоғары дәрежелi
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Аубакиров Я. А. Байжұманов Б.Б. /
Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер
Есипова В.Е. Цены и ценообразование. Учебник для вузов.
Хайман Д.Н. Современная микроэкономика: анализ и применение.
Пиндайк Р., Рубинфельд Д. Микроэкономика. – М.:
Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика
Мұхамедиев Б.М. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы:
Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан – 2030. Қазақстан халқына
Кузеков А.С. Управление локальными монополями в сфере информационный
Экономика и права Казахстана, 2004 / №13.
Жайдары Ж.Б. “Этапы достижение конкурентспособности компании (на
Мамутов Б.А. “Управление финансово-экономической деятельностью предприятие (на примере
Доғалова Г.Н. Халықаралық экономика. Алматы, 2000 ж.
Нарықтық экономика дамыған елдер өнеркәсібінде салыстырмалы еңбек құқығы
Мәуленова С.С. Бекмолдин С.Қ. Құдайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория.
Мәдешов Б. Нарықтық экономика теориясына кіріспе, Алматы, 1995ж.
С.Фишер., Р.Дорнбуш, Р.Шмалензи. Экономика. М.,1993 год
П. Самуэльсон "Экономика" том 2
К. Р Макконнелл, Стэнли Брю "Экономикс" том 2
Нарықтық экономика дамыған елдер өнеркәсібінде салыстырмалы еңбек құқығы
3
Фирма саны
Өнiм түрлерi
Монополиялық бәсеке
Шығармашылық әдебиет;
Кино
Жеңiл өнеркәсiп.
Жетiлген бәсеке
- Астық;
- Сүт өнiмдерi.
Олигополия
- Шикi мұнай;
- Теннис добтары
Монополия
- Су құбыры арқылы су тарату;
- Кабелдiк теледидар.
Толық деректер
Тосқауылдың көп болуы
Iрi жалғыз
фирма
Өнiмнiң ерекше болуы
Монополия
Монополиист зияны
Компанияның таза пайдасының өсуi
“Қазақтелеком” ААҚ стратегиялық мақсаты
Қызмет көр- сету аумағын және инова-циялық тех-нологияларды дамыту
Инвистициялық және тарифтiк саясатты оңтайлау.
Қызмет және өзiндiк құнының төмендеуi.
Бәсекелес ортны тиiмдi пайдалану.