МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ...................................................................................................................... 3
І ТАРАУ МАХАМБЕТ ӨТЕМІСҰЛЫНЫҢ ӨСКЕН ОРТАСЫ ...........................7
1.1 Махамбет Өтемісұлының 200-жылдығына арналған деректер.......................10
1.2 Ерлік пен елдіктің өшпес рухы.........................................................................12 ІІ ТАРАУ
2.1 Махамбет-әрі батыр, әрі ақын, жыршы мәдениетінің
2.2 Махамбеттің күй мәдениеті................................................................................27
ҚОРЫТЫНДЫ...........................................................................................................46
ӘДЕБИЕТТЕР ...........................................................................................................47
Кіріспе
Тарихымызға үңілсек, ата-бабамыздың тарихы бір ізбен ілгерілей берген жоқ.
Зерттеудің өзектілігі - Күрескер ақынның шығармалары түгел дерлік пафосқа
Беркініп садақ асынбай,
Біртіндеп жауды қашырмай. Қозы жауырың оқ
Білтеліге доп салмай, Қанды көбік
Қорамсаққа қол салмай. Ерлердің ісі беті
- деп ақын елін жерін қорғау ер азаматтың ең
Зерттеу объектісі – Махамбет пен Исатайдың саз сабағындағы ерлік
Зерттеудің пәні – Саз сабағында патриоттық күйлерін тыңдатып, пайдалану.
Зерттеудің міндеттері – Халық көңілінің тұнығындағы ең асылын-еркіндікті, теңдікті,
Зерттеудің көзқарасы – Қазақтың патриоттық-отансүйгіштік тәрбиесі тереңнен тартқан
Зерттеудің жаңалығы – Бұл жұмыстың жаңалығы: тақырыпты зерттеудегі бағыт
Зерттеудің маңызы – Қазақстан Республикасының мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие
Осыған байланысты мектеп оқушылары арасында жұмысты үйлестіру мақсатында мектеп
Дипломдық жұмыс – Бүгінгі күні мектеп оқушыларына патриоттық, отандық
Бірінші тарауда тақырыптың теориялық жағы қамтылса, екінші тарауда оқушыларға
І.Тарау Махамбет Өтемісұлының өскен ортасы
Махамбет Өтемісұлы 1803 жылы туған, әкесі Өтеміс
Ерте көшіп, кеш қонған
Біз санаулы сәнді орданың бірі
деуіне қарағанда, бұл ауыл Ішкі Ордадағы
Ақынның жас кезінде Жайықтың бергі
Мал баққан момын шаруаның
Махамбеттей өз ортасынан биік, ойға озық,
Кеше біз зынданда жатып құбылдық,
Қамалаған көп дұшпанға қор болдық
Терезеден телміріп,
Ағайын мен туғанды
Бір көруге зар болдық,-
деген жолдары осы тұсты мезгейді.
Махамбет Өтемісұлының 200-жылдығына арналған деректер
“2003-жыл ЮНЕСКО–ның шешімі бойынша Махамбет Өтемісұлының
Бұл тойлар салтанат жасау үшін емес, кешегі кеңес
14 қыркүйекте Елбасы Н.Назарбаев облыс
Махамбет пен Исатайдың екеуінің де аңсаған
1836-37 жылдары Исатай мен Махамбет бастаған халық
Ерлік пен елдіктің өшпес рухы
Сол бір туар Махамбеттің қайда салсақ та
Сондықтан да Махамбет халықпен бірге жасап, бірге
Махамбет күйінің бір бояудан ғана
Дүниеде Махамбеттей адамдардың болғаны өзіңнің
Ұмытылмайды! Кеше ғана Махамбет күйі болған
Қай елде, қай халықта да дана тұлғалар,
1836-1837 жылдардағы көтеріліс халқымыздың
Көтерілістің себептері белгілі, ол - ХІХ ғасырдың
Көтерілістің қалай тұтанып, қалың қауға
Махамбеттің көтеріліске дейінгі өмірінен
«Қарқыны күшті көк семсері шапқан
Ақынның енді бұдан кейінгі кезеңдегі
Хан баласы ақсүйек-
Ежелден табан аңдысқан
Ата дұшпан сен едің ,
Ата жауың мен едім,-
деген сөздері де осының айғағы.
Толарсақтан саз кешіп,
Тоқтамай тартып шығарға
Қас үлектен туған қатепті
Қара нар керек…
Қабырғасын қаусатып,
Бір- біріндеп сөксе де
Қабағын шытпас ер керек.
«Соғыс» деген өлеңінде ақын көтерілістің ең
ІІ. Тарау ХVІІ –ХVІІІ ғ.ғ халық көтерілістерінің өнер
қайраткерлеріне әсері.
Көтеріліс жеңілді, келесі жылы жазда Ақ-бұлақтағы айқаста
Хан баласы ақсүйек-
Байеке – сұлтан сен болып,
Сендей нар қоспақтың баласы
Маған оңаша жерде жолықсаң,
Қайраңнан алған шабақтай
Қия бір соғып ас етсем,
Тамағыма қылқаның кетер демес ем!-
деп салды.
Махамбет халық көңілінің тұнығындағы
Махамбет- әрі батыр, әрі ақын, жыршы мәдениетінің
“Махамбет өзі әрі батыр, әрі жырау,
Махамбет Өтемісұлы шығармаларының академиялық толық
Екінші томына Махамбет шығармаларының
Үшінші томына Махамбет Өтемісұлының шығармалары
Төртінші том Махамбет өтемісұлы туралы құжаттар
Құжаттар мен зерттеулер негізінде махамбет өтемісұлының
Ел ішінде көп бұрын тарап,
Сондықтан, осы басылымдағы толғау, өлеңдер
2.2 Махамбеттің күй мәдениеті
Махамбет Өтемісұлының негізгі шығармаларын бірінші
Махамбет шығармаларының тақырыптық атаулары жөнінде
Ал Ахмет Жұбановтың 1960 жылы Алматыда жарық
Исатай мен Махамбет,
Өкіне ме екен “ өлдім” деп-
деген жолдармен басталатын өлеңін термелеп
Олар: “Қайран Нарын”, “Жұмыр, Қылыш”, “Жорық”, “Исатайдың Ақтабаны
“Қайран Нарын” күйі. Нарынқұм-Махамбеттің туып өскен жері.
Абайламай айрылдым
Ар жақтағы елімнен
Анау нарын деген жерімнен
Тірі кеттім демеймін
Кем болмады өлімнен!
- деп өлеңдете ел шетінде жұртының
“Жұмыр, Қылыш”. 1838 жылы шілде айында
Үшінші бөлім бірінші октаваның
Күйдің шарықтау шегі , үлкен сағада
Күй соңында, екінші бөлім ойнақы, жеңіл қайталанады.
Толарсақтан саз кешіп,
Тоқтамай тартып шығарға
Қос үлектен туған қатерді
Қара нар керек біздің бұл іске
Бұл шығармасын ақын (әрі өлең, әрі күй арқылы) әділеттікті
“Исатайдың Ақтабаны-ай” күйіне 1837 жылғы
…Исатайдың сол күнде
Ақтабан аты астында ,
Дулығасы басында ,
Зығырданды қайнайды
Астына мінгшен Ақтабан
Ақбөкейдей ойнайды…
міне, ақын осылайша қиян- кескі айқасты
1837 жылы 13 желтоқсанда “Жайық асу” күйі Исатай
-Кеше біз зыңданада жатып құбылдық,
Қаламаған көп дұшпанға қор болдық.
Терезеден телміріп, ағайын мен туғанды
Бір көруге зар болдық,- деп толғанады.
“Шіртелі терезе” күйі көтеріліс басталар кездегі бұқара
Алқалайтын жер болса
Азамат басы құралса.
Машурат кеңес сұралса
Машурат берер ел едік
Исатайдан айырылып
Алақайлай келген кеңесте
Дем құрған күн болған.
“Арысымнан айырылдым”. (Қиыл қырғынында Исатай қаза табады.)
“Тарланым”. (Исатайдың баласы Оспанды қасына жерлегендегі
“Өкініш” 1839 жылдың қысында Махамбет жасырынып, Ақ
Махамбеттің күйлері бізге – асқақ ақын, асқаралы
Махамбеттің күйлерін нотаға түсіріп, халыққа танымал
“Қайран, Нарын” деп аталатын лазерлік дискіге Қаршыға
Махамбет !
Бұл есім-өмірдегі қасіреттің синониміне, өнердегі қасиеттің
“Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Еңку- еңку жер шалмай…”
немесе,
“Мұнар да мұнар, мұнар күн,
Бұлттан шыққан шұбар күн,
Буыршын мұзға тайған күн,
Бура атанға шөккен күн…”-
Дей бастасаңыз-ақ болғаны, алдымен мейірімін төгеді,
Ақын болу- бір бар; ал оның үстіне
Сұрақ туады: ел егемендігінің биыл тойланғалы
- Хан емессің, қасқырсың, қара албасты
Мұның несі бар?
Махамбеттанудың негізін салған Қалел Досмұхамедұлы
- Бұлай айтпаса, Махамбет батыр бола ма? Батырдың
Әдебиет тарихын зерттеу мен зерделеу тек
Махамбет - өмірдегі қасіреттің синонимі, өнердегі
“Алты малта ас болмай,
Өзіңнен туған жас бала
Сақалы шығып жат болмай ,
Ат үстінде күн көрмей,
Ашаршылық шөл көрмей
Арып-ашып жол көрмей,
Өзегі талып ет жемей,
Ер төсектен безінбей
Ұлы түске ұрынбай ,
Түн қатып жүріп, түс қашпай,
Тебінгі теріс тағынбай,
Темірқазық жастанбай,
Қу толағай бастанбай,
Ерлердің ісі бітер ме!!!”-
деп барып тоқтайды да, өзіне және өзімен
Бұқарашыл идеяны айқын танытып, қазақ қаулысыныдағы таптық қайшылықтардың
Қорытынды
Қорыта келгенде, Махамбет Өтемісұлы – азаттықты көксеген күрескер,
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Ахмедияров Қ. “Шашақты найза, шалқар күй”. Махамбет
2. Махамбет “Жыр –Семсер”. Жазушы баспасы. Алматы. 1979ж.
3. Арыстанова Ш.С.Досбағанбетова А.Т. “Махамбеттің күй мәдениеті” Шымкент. 2004ж.
4. “Махамбет Өтемісұлы” І-том Алматы. 2003 ж. “Ғылым” ғылыми
5. Қазақ әдебиеті. 10-сынып.
6. Музыкалық таным. 2004 ж. №1.
7. XIX-ғасырдағы қазақ әдебиеті. Алматы. 1977 ж.
8. Қазақ Совет энциклопедиясы. Алматы. Ғылым баспасы. 1977 ж.
9. Шығармашылық IV-томдық академиялық жинақ. М.Өтемісұлы.
10. “Махамбет Өтемісұлы” өлеңдер, Алматы. ҚКӘБ. 1951 ж.
11. Б.Адамбаев. Махамбет туралы жаңа мағлұматтар. «Қазақстан мектебі»
12. Б.Аманшин. Махамбет өмірінің соңғы жылдары. «Жұлдыз» №12 1968ж.
13.М.Ысмағұлов. Махамбет күйлері. «Қазақ әдебиеті» № 31 1959 ж.
14. М.Ысмағұлов, Т.Мерғалиев, Махамбет-композитор «Лениншіл жас»№31 1965ж.
15. Б,Аманшин. Махамбет. Ереуіл атқа ер салмай. Өлеңдер. Алматы.
16. Махамбеттің күй мұрасы. Жас Түркестан, №9 №10 2003ж.
17. А.Жұбанов. Ғасырлар пернесі. Алматы «Жазушы»1975 ж.
18. Ғ.Доскен, Б.Ханапиянов, Е.Раушанов, Т.Шипай. Махамбет менің атым.
Махамбет өлеңдер мен күйлер. Алматы. «Жібек жолы» 2003ж.
47