Жерлерді бағалау

Мазмұны:
Кіріспе 4
1. Жер кадастрінің теориялық негіздері 6
1.1 Жер кадастрі
1.2 Қазақстан Республикасында жер
1.3 Жер кадастрының құрамдық бөліктері, түрлері, принциптері 18
2. Шаруа қожалықтарының құқықтық және кәсіпкерлік даму негіздері 28
2.1. Шаруа (фермер) қожалығы туралы Қазақстан Республикасының 2003 жылдың
3. Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданының шаруа фермер қожалығының жер
3.1. Шаруа фермер қожалығы жерінің жағдайы 62
3.1.1. Климаты 62
3.1.2. Топырақ жамылғысы 62
3.2. Шаруа (фермер) қожалығы жерлерін бағалау жолы 68
3.2.1. Кадастрлық бағалау әдістемесі 68
3.2.2. «Ержан» шаруа қожалығының жерін бағалау 72
Қорытынды 75
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 76
Кіріспе
Кеңес Одағынан кейінгі кезеңде, яғни Қазақстан егемендігінің 10 жылдығынан
Шаруа (фермер) қожалықтары - өзінің жеке меншігіндегі немесе жалға
Алғашқы шаруа қожалықтарын КОКП райкомдарының тапсырмасы бойынша совхоз директорлары
Шаруа (фермер) қожалық секторының қалыптасуы едәуір тез жүрді. 1991
2001 жылы шаруа (фермер) қожалықтар үлесі ҚР-ның ауыл шаруашылыққа
Қазақстан - ірі мемлекет, оның табиғи және экономикалық жағдайлары
Жериеленудің жалпы саны ішінен шаруа (фермер) кожалықтарының үлесі Қазақстанның
Шаруа (фермер) қожалықтары бір-бірінен жер пайдалану мөлшерімен, жерлердің құнарлығымен,
1. Жер кадастрінің теориялық негіздері
1.1 Жер кадастрі
Материалдық игілік қайнар көзі және салық салу объектісі ретінде
Сондықтан қоғамның бір белгілі даму сатысында алдымен жерді есепке
"Кадастр" сөзі латынның "capitastrum" деген сөзінен шыққан. Бұл сөз
Қоғам өмірінде жер еңбектің жалпы заты және шарты болып
Жер кеңістікте көлем
Жерді құрал ретінде пайдалану оның кеңістік орнымен және
Жер өндірістің мәңгі, ауыстырылмайтын құралы болып табылады. Ауыл шаруашылығында
Жердің айрықша ерекшелігі – ауыл шаруашылық өндірісінде оны пайдалану
Жердің осындай ерекшеліктері жер кадастрінің мазмұнын, оны жүргізу әдістерін
Жерлерді есепке алу;
Жерлерді баяндау;
Жерлерді бағалау.
Жерлерді есепке алуда алқаптардың кеңістік жайы, олардың көлемдері, құрамы
Жерлерді баяндауда олардың жаратылыс-тарихи және экономикалық қасиеттері анықталып жазылады.
Жерлерді бағалауда жердің өндіріс құралы ретінде құндылығы және пайдалылығы
Кадастрдің осы аталған әр әрекет – өзінше бір қатар
Жерді есепке алу қажеттілігі оны адам тамақтану үшін пайдалана
Өндіріс құралдарының және өмірлік құралдарды табу тәсілдерінің әрі қарай
Құлдық мемлекет шаруаларға көп салық салып, әр түрлі міндеттіліктерді
Жер кадастрі салық салудың ең бір маңызды құралы болған.
Қоғамның даму кезеңдері басыңда негізінен жер көлемдері туралы мәліметтер
Мысалы, Қытайда біздің дәуірімізге дейінгі 3 мыңыншы жылдары топырақтарды
Батыс Еуропада Франция королі Ұлы Карл (768-814ж.ж.) ағылшын Эдуард
Жер кадастрі арнайы шара ретінде феодалдық өндіріс тәсілі жағдайында
Дамып келе жатқан капиталистік мемлекеттер өсіп кеткен мемлекеттік аппаратын,
Капиталистік кұрылыс жағдайында жер кадастр күрделі шара ретінде арнайы
Капиталистік мемлекеттерді жер кадастрімен қатар жерді заңды тіркеу жүргізіледі.
Жер-кадастрлік материалдарды жер-құқықтық мәселелерді шешуде кеңінен қолданады. Олар тек
Жер кадастрі жерді арнайы есепке алып, бағалау шарасы ретінде
Жер кадастрі арнайы
Кеңес кезеңінде Қазақстанда қолданған жер кадастрінің жүйесі КСРО барлық
Жер реформасы жүру барысында жер қатынастары өзгеріп, жетілуде жаңа
Мысалы: жерлердің кейбір санаттарына жеке меншік құқықтарын енгізу; жеке
Мұндай түбегейлі жер қатынастарының өзгерістері, әрине, Қазақстан Республикасында мемлекеттік
"Жер туралы" 113-бабына сәйкесті Мемлекеттік жер кадастры Қазақстан Республикасы
"Жер туралы" жарлықта жерлерді тиімді пайдалануды, қорғауды қамтамасыз ету
Жерді үйлестіру келесі жұмыстарды жүргізуді қамтамасыз етеді:
жерді үйлестірудің республикалық, облыстық схемаларын және жер ресурстарын пайдаланудың,
жер пайдаланудың және жер иеленудің жаңа құрылымдарын құру мен
елді мекендердің жер-шаруашылық құрылысының, жеке жер пайдаланушылардың, бүлінген жерлерді
жерлерді есепке алу, пайдаланылмай жатқан жерлерді анықтау, топографиялық-геодезиялық, карторгафиялық,
кадастрлік және жер
жер бағалау жұмыстарын жүргізу.
Мемлекеттік жер кадастрын жүргізу, жерді үйлестіру, жерлерді пайдалану мен
Жерлерді тиімді пайдалану мен қорғау барысын мемлекеттік бақылау мақсатымен
Мемлекеттік бақылаудың міндеттері жер Заңдарының тиісінше атқарылуына, мемлекеттік органдардың,
1.2 Қазақстан Республикасында жер
Қазақстанда жер мемлекеттің меншігінде болғандықтан, оған барлық жер қорының
Жер қорларын ұтымды және тиімді пайдалану – халық шаруашылық
Кадастр мәліметтері, бірінші кезекте жерді тіркеу мәліметтері мемлекетпен тек
Кадастрлік мәліметтердің көп мәні жерлерді мемлекеттік және қоғамдық қажеттіліктер
Мемлекет жерді кәсіпорындарына, мекемелерге, ұйымдарға, азаматтарға пайдалануға, иеленуге беретіндіктен
Өндірістің дамуымен оның төңірегіне табиғи қордың шоғырлану
Сол шаралардың ішінде ең маңыздылары болып топырақтардың құнарлығын арттыру,
Мемлекет жер пайдаланушыларды топырақтардың құнарлығын арттыру бойынша нәтижелі шараларды
Мысалы, алқаптардың бір түрінен екіншісіне аудару керектігін негіздеу үшін
Жер кадастрының шаруашылық әрекетті талдау, ауыл шаруашылық
Сонымен, қазіргі уақытта жер кадастрының міндеттері кәдімгідей кең және
Қазақстандағы жер кадастрының мақсаттары мен арналуы оның міндеттерін және
Мемлекет жер кадастрының арналуын, міндеттерін, мазмұнын, құрамдық бөліктерін және
Жер кадастрының мазмұны және оны жүргізудің белгіленген тәртібі еліміздің
Қазақстан Республикасы үкіметі белгілеген қаулысы (06.06.1996 ж. №710) бойынша
Жер кадастрын жүргізудің ең маңызды шарты координаттардың, биіктіктердің, картографиялық
Кадастр мәліметтері топографиялық-геодезиялық, аэро-ғарыштық, картографиялық, жерді үйлестру, инвентаризациялық, топырақтық,
Кеңес кадастрінде есепке алудың негізгі бірлігі болып жер пайдалану
Кадастрде әр жер учаскесі үшін физикалық сипаттамалары келтіріледі. Олар
Мәліметтер тиісті әкімшілік аудан деңгейінде жинақталады. Онда учаскенің кадастрлік
1.3 Жер кадастрының құрамдық бөліктері, түрлері, принциптері
"Жер туралы" заңға сәйкес Қазақстанда мемлекеттік жер кадастры келесі
Есепке алуда жер мөлшері, кеңістік орналасуы, сапалық жай күйі
Есепке алуда табиғи қор және өндіріс құралы ретінде жердің
Тұтас жүйе ретінде жер кадастрының байланысы және жүзеге асыру
Негізгі кадастрдың мақсаты – кадастрленетін жер учаскесі, аудан, облыс
Сонымен, негізгі кадастр жүргізу нәтижесінде жер қорының мөлшерлері, олардың
Жерлерді күнделікті есепке алу міндетіне, үлестіру, жерлердің сапалық жай
Жерді өз еркімен басып алу, беру, құнды алқаптарды құнсыз
Жер кадастрлік құжат текстік және жоспарлы – картографиялық болып
Кадастрлік құжат негізгі және қосымша деп бөлінеді. Негізгі құжат
Жер учаскесінің жер-кадастрлік ісі.
Ауданның (қаланың) мемлекеттік жер-кадастрлік кітабі.
Жер-кадастрлік картасы.
Тиісті жазулардың заңды негізі ретінде құжаттар жерлердің барлық санаттары
Жер кадастрында тағы арнайы есептік құжат жүргізіледі. Ол текстік
Жер учаскелерін тіркеу – заңдық және
Жерлерді есепке алу – тіркеу мәліметтері, есепке алу, және
Жерлерді бағалау – жерлерді аймақтау, топырақтарды бонитеттеу, жерлерді бағалау
Жер кадастрының автоматтандырылған жүйесі – компьютерлік техникамен қамтамасыз
1-кесте-Жер кадастрының құрамдық бөліктері
Мемлекеттік жер кадастры
Жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық жүйесі.
Жер учаскелерін тіркеу, жерлерді есепке алу (сан және сапалық),
Кәзіргі жер кадастрына оның міндеттерінің күрделігі мен объектісінің айрықшалығына
2-кесте-Казақстан Рспубликасының мемлекеттік жер кадастрының кұрамы және мазмұны
Мемлекеттік жер кадастры (байламдар)
Құқықтық Қаржылық Көп қызметтік
Құқық белгілеудегі құжаттарды рәсімдеу; жер учаскелерін тіркеу;
Қарап отырсақ, жер кадастрының құқықтық байламы негізін жер учаскелеріне
Жер кадастрының көп функциялық байламы жер учаскесін сипаттаушы мәліметтер
Қазақстан Республикасында қалыптасып жатқан мемлекеттік жер кадастрының жаңа құрылымын
Сонымен қатар, мемлекеттік жер кадастры құрылымының жаңа схемасы кәзір
Жер кадастрының негізгі принциптері;
Жүйесінің бірыңғайлылығы;
Мәліметтердің сенімділігі;
Мағлұматтардың толықтығы;
Үзіксіздігі;
Құжаттылығы;
Мәліметтердің көрнектілігі, анықтылығы қолжетерлігі;
Үнемділігі;
Орталық мемлекеттік басқару.
Жер кадастр жүйесінің бірыңғайлылығы. Ол бірыңғай жүйе бойынша бірыңғай
Жер кадастры мәліметтерінің сенімділігі. Бұл олардың объективтілігіне тығыз қатысты,
Жер кадастры мағлұматтарының толықтығы. Жерлердің табиғи, шаруашылық, құқықтық жай-күйлер
Жер кадастрының үздіксіздігі. Мұнда жер қорының барлық өзгерістері кадастрлік
Жер кадастрының құжаттылығы деп жерлердің табиғи, шаруашылық, құқықтық жай-күйлері
Кадастр мәліметтерінің көрнектілігі, анықтығы, қол жетерлігі. Материалдарды кадастрлік құжаттарда
Жер кадастрының үнемділігі. Кәзіргі өлшеу, зерттеу әдістерін, сондай-ақ компьютерлік
Жер кадастрын орталық мемлекеттік басқару кадастрлік жұмыстарды бірдей
Ол топырақтық, геоботаникалық зерттеулерді жүргізу, жоспар-картографиялық материалдарды құру, жерлерді
Жер кадастрлік жұмыстарды Агенттіктің территориалдық органдарымен қатар республиканың жерді
2. Шаруа қожалықтарының құқықтық және кәсіпкерлік даму негіздері
Шаруа (фермер) қожалық Қазақстан Республикасының «Шаруа (фермер) қожалық туралы»
Фермер шаруашылық жеке кәсіпкерлікпен айналысуға негізделеді. Жай серіктестік түрінде
Шаруа (фермер) қожалықтардың аталған түрлері Қазақстан Республикасының 1998 жылы
Ары қарай 1998 жылғы 31-наурыздағы ҚР-ның «Шаруа (фермер) қожалық
ҚР-ның «Шаруа (фермер) қожалық туралы» Заңына сәйкес Шаруа (фермер)
Жерге орналастыру жобаларын ҚР Жер қатынастары және жерге орналастыру
Заң бойынша Шаруа (фермер) қожалықтарға екі жағдайда жер учаскесі
1. Ауылшаруашылық ұйымдар құрамынан шығушы және жер бөлігіне құқылы
Ауылшаруашылық ұйымдардан шыққан және жерлері бөлуге келмейтін азаматтар шаруа
2. Жер бөлігіне құқы жоқ азаматтарға шаруа (фермер) қожалық
Шаруа (фермер) қожалықтың жер пайдалану құқы ҚР заңнамаларында бекітілген
Шаруа (фермер) қожалық жүргізу мақсатында жер учаскелері орман қорындағы
Жер учаскесін игеруге оның шекараларын белгілеп, тұрақты немесе уақытша
Шаруа (фермер) қожалықтың тұрақты жер пайдалану құқында барлық
Тұрақты және ұзақ мерзімді уақытша жер пайдалану құқығы шаруа
Шаруа (фермер) қожалыққа берілген жер учаскесі келісімде басқаша көрсетілмеген
Шаруа (фермер) қожалықтар жер пайдаланушы ретінде төмендегі құқықтарға ие
Жерді ауылшаруашылық өнімдер өндіруге пайдалану арқылы жеке шаруашылық жүргізуге
Жерді пайдалану нәтижесінде алынған ауылшаруашылық өнімдерді себу мен отырғызуға,
Бекітілген тәртіпте өз шаруашылығының қажеттіліген жер учаскесіндегі топырақ, құм,
Жер учаскесін мемлекеттік қажеттілікке алуда (сатып алуда) шығындардың толық
Жеке меншіктік құқық негізінде Жер учаскесінің мақсатына қайшы келмейтін
Суарту, құрғату және басқа да мелиорациялық жұмыстар жүргізуге, бекітілген
Шаруа (фермер) қожалық міндетті:
Берілген жерді мақсатына сәйкес пайдалануға;
Топырақ құнарлылығын төмендетпеуге;
Ауылшаруашылық өнімдерін өндірудің табиғатқорғау технологияларын қолдану және жерді қорғау
өз қызметі нәтижесінде экологиялық жағдайдың нашарлауына жол бермеу;
құрылыс салу кезінде сәулет-жоспарлау, құрылыс және басқа да арнайы
басқа жер пайдаланушылар мен жер учаскелері иегерлерінің құқықтарын бұзбау;
жер заңнамаларымен анықталған тәртіпте сервитуттар беруді қамтамасыз ету.
Шаруа (фермер) қожалық мүлкінің құрамы «Шаруа (фермер) қожалық туралы»
Мүлікті қалыптастыру көздеріне мыналар жатады:
Шаруа (фермер) қожалық мүшелерінің ақшалай және материалдық құралдары;
шаруашылықты құру үшін ауылшаруашылық ұйымдардан шыққандағы алынған мүліктік жарналар;
Шаруа (фермер) қожалық қызметі нәтижесінде алынған кірістер;
бағалы қағаздардан (акциялардан, облигациялардан, т.б.) түскен пайда;
банк және басқа несие берушілер несиелері;
мемлекеттік бюджеттен үстеме алу;
заңнамамен тыйым салынбаған қайтарымсыз немесе қайырымдылық жарналары және басқа
Мүлікті бөлу келісімдерін Шаруа (фермер) қожалық басшысы немесе сенімхатпен
Шаруа (фермер) қожалық өз шығындарын алынған кіріс есебінен жауып
Шаруашылық келісім экономикалық қатынастардың құқықтық формасы болып табылады және
серіктестер арасындағы қалыптасып келе жатқан экономикалық қатынастарды заңмен бекітеді,
рыноктың өнімге (қызметке) деген шынайы қажеттіліктерін анықтау және кәсіпкерліктің
тараптардың өзара міндеттемелерін заңды түрде бекітіп қана қоймай, сонымен
келісім қатынастары қатысушыларының мүддесін экономикалық қорғау жолдарын қарастырады, яғни
Шаруа (фермер) қожалық өздерінің серіктестерін, құқықтар теңдігін және тараптар
Қазіргі заңнамаға сәйкес келісімдер шаруашылықтың серіктестерін өз еркімен
Сатып алу келісімі дегеніміз бір тарап – ауылшаруашылық өнімдерін
Өңделген ауылшаруашылық өнімдерін халық тұтыну өнімдерін жеткізу келісімі бойынша
Сатып алу келісімінің шарттарына сәйкес өнімшығарушы көрсетілген ауылшаруашылық өнім
Қазіргі заңнама бойынша азық-түлік пен ауылшаруашылық шикізат түрлерін сатып
Сатып алу мен жеткізу – ауылшаруашылық өнімдерін өткізудің негізгі
Сату-сатып алу келісімдері өнім, яғни келісім нысаны шынайы бар
Шаруа (фермер) қожалықтар ауылшаруашылық өнімдерін сату-сатып алудың биржалық келісімдерін
Азық-түлік нарығының дамуы қазіргі уақытта азық-түліктік немесе агроөндірістік биржалар
Қазіргі заңнамаға сәйкес Шаруа (фермер) қожалықтарға жөндеу-техникалық кәсіпорындарының өндірістік-техникалық
жекелей өндірістік-техникалық қызмет көрсету;
құрылыс-монтаж және жөндеу жұмыстарын жүзеге асыру;
тасымалдау;
кадрлар дайындау.
Агрохимиялық қызмет көрсету келісімі агрохимиялық қызмет көрсету кәсіпорындарымен жасалынады,
Капиталды құрылыс Шаруа (фермер) қожалықтың өз күшімен көтеріп алу
Шаруашылық келісімдерін жасасқанда есеп айырысу қажеттілігі туындайды. Яғни есеп
Шаруа (фермер) қожалық қазіргі заңнама бекіткен шарттар мен ережелер
Несие беруші банк пен Шаруа (фермер) қожалық арасындағы қарым-қатынас
Міндетті орындауды қамтамасыз етудің бір жолы кепілге қалдырылатын мүлікті
Шаруа (фермер) қожалықтың келісімдік қатынастар жасағандағы экономикалық және заңдық
Шаруа (фермер) қожалықтың қызметі нәтижесінде пайда болған мүліктік, жер
Қазіргі заңнамаға сәйкес пайда болған даулар жауапкердің тұрғылықты
Сотқа талап-арыз берген жағдайда талапкер азаматтық құқық қорғау мерзімін
Сот тәжірибесі көрсеткендей Шаруа (фермер) қожалық құқығын бұзудың көп
Қазіргі уақытта азаматтардың құқығы мен заңды мүдделерін қорғап, құқықтық
Шаруа (фермер) қожалықтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау аудиторлық
Аудиторлық фирма – басшылық субьектілерінің мүліктік және қаржылық
Сақтандыру фирмалары (қоғамдары) – кәсіпкердің коммерциялық тәуекел етуін сақтандырумен
Үшіншілік соттар – келісім тараптары таңдайтын шаруашылық дауларды қарастыратын
Заттық биржа арқылы келісімге тұру кәсіпорындардың мүдделерін қорғаудың бір
Аграрлы кәсіпорындардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауда нотариаттың да
Шаруа (фермер) қожалық қызметінің тоқтатылу тәртібі мен ережелері ҚР
Шаруа (фермер) қожалық мүлкі заң бойынша немесе аманат бойынша
Шаруа (фермер) қожалықтың мүлкін мұрагерлікке беру ортақ азаматтық-құқықтық негізде:
бірінші кезекте – қаза болғанның балалары (оның ішінде асыранды
екінші кезекте – қаза болғанның әкесі мен шешесі жағынан
үшінші кезекте – қаза болғанның бауырлары мен апайлары.
Жұбайы ретінде қаза болған шаруашылық басшысымен тіркелген некеде тұрған
КазССР АК-нің 529 бабына сәйкес әрбір азамат өзіне тиесілі
Мұрагерлікті алу үшін, яғни Шаруа (фермер) қожалықтың мүлкін, жер
Шаруа (фермер) қожалықты жүргізетін мұрагерлер болмаған жағдайда жер учаскесі
Шаруа (фермер) қожалық қызметі банкроттық жағдайда тоқтатылады.
Шаруа (фермер) қожалық өз ұйымдастыру-құқықтық түрі бойынша жеке кәсіпкерлік
Сот кәсіпкерді банкрот деп шешім шығаруы мүмкін немесе өндірістегі
Бұл шараларды өткізу барысында кәсіпкер төлем қабілетінің орнына келуі
Несиеберушілердің талаптарын қанағаттандыру ҚР АК-нің 21 бабында көрсетілген тізбекте
алименттер, сонымен қатар өмір мен денсаулыққа келтірілген зиянды төлету
еңбек келісімімен жұмыс істейтін тұлғалар еңбегін төлеу және авторлық
жеке кәсіпкерге тиесілі мүлікті кепілдеумен қамтамасыз етілген несие берушілер
бюджетке міндетті төлемдер және бюджеттік емес қорларға төлемдер бойынша
басқа несие берушілермен есеп-айырысу.
Шаруа (фермер) қожалық жер пайдалану құқығы аяқталған кезде тоқтатылады.
Шаруа (фермер) қожалықтың жер пайдалану құқығының тоқтатылуы ҚР
шаруа қожалық басшысының жер учаскесін одан әрі пайдаланудан бас
тіркелген уақыттан бастап жер пайдалану құқығын тоқтатуға негіз болатын
Шаруа (фермер) қожалық міндеттемелері бойынша жер пайдалану құқығын талап
жер учаскесін шаруашылық мәні маңыздырақ мемлекеттік қажеттіліктер үшін алу
жер учаскесі берілген мерзімінің аяқталуы және жер учаскесін жалдау
заңнаманы бұзушылық немесе мақсатына сәйкес емес пайдаланылған жер учаскелерін
жер учаскесін кәмпескелеу, яғни жер пайдалану құқындағы жер учаскесін
Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 101-ші бабы бойынша шаруа (фермер)
Жер учаскелері шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін Қазақстан Республикасының
Жер учаскесін шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін алуға басым
Қайта ұйымдастырылатын мемлекеттік ауыл шаруашылығы ұйымдарының құрамынан шаруа (фермер)
Жер учаскелеріне қатысты өздеріне тиесілі құқықтарын, оның ішінде шартты
Шаруашылық серіктестікке қатысушының немесе өндірістік кооператив мүшесінің жарғылық капиталға
Қатысушылардың (мүшелердің) құрамынан шығу туралы және жер учаскесін бөліп
Шаруа (фермер) қожалығын ұйымдастыру үшін үлес немесе пай есебіне
Құрылтай құжаттарында жер учаскесін бөліп шығару (бөлісу) тәртібі болмаған
Үлестік меншікке (үлестік жер пайдалануға) қатысушылар болып табылатын және
Жер учаскесін пайдалану тәртібі болмаған кезде үлестік меншікке (үлестік
Егер тиісінше хабарланған күннен бастап бір ай ішінде үлестік
Азаматтың жергілікті атқарушы органға берген өтініші және бөліп шығарылатын
Шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін жер учаскелерін алған және
Ауыл шаруашылығы ұйымдарының қызметкерлері болып табылмайтын азаматтарға шаруа (фермер)
2.1. Шаруа (фермер) қожалығы туралы Қазақстан Республикасының 2003 жылдың
1-тарау. Жалпы ережелер
1-бап. Шаруа (фермер) қожалығы
Адамдардың жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыруы ауыл шаруашылығына арналған жерлерді
Заңды тұлға құрмай және заңды тұлға белгілері болмаған жағдайда
Шаруа (фермер) қожалығының мүшелері ортақ шаруашылықты бірлесіп жүргізетін жұбайлар,
Шаруа (фермер) қожалығы мынадай нысандарда болуы мүмкін:
кәсіпкерлік қызмет бірлескен ортак меншік базасына негізделген отбасылық кәсіпкерлік
өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асыруға негізделген фермер қожалығы;
бірлескен шаруашылық қызметі туралы шарт негізінде, жалпы үлестік меншік
18 жасқа толған, Қазақстан Республикасының іс-әрекетке қабілетті кез келген
Шаруа (фермер) қожалығының басшысы ұйымдармен, азаматтармен және мемлекеттік органдармен
Ауырған немесе ұзақ уақыт орнында болмаған жағдайда шаруа (фермер)
Шаруа (фермер) қожалығының басшысы ауысқан жағдайда оның мүшелері қожалықты
2-бап. Шаруа (фермер) қожалығын құру
Шаруа (фермер) қожалығы ерікті негізде құрылады және жер пайдалану
3-бап. Шаруашылық жүргізу нысаны ретіндегі шаруа (фермер) қожалығы
Шаруа (фермер) қожалығы Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығының тең құқықтық
Шаруа (фермер) қожалығы өз қызметінің бағытын, өндірісінің құрылымымен көлемдерін
4-бап. Шаруа (фермер) қожалығының меншігі
Шаруа (фермер) қожалығының мүлкі ортақ бірлескен немесе ортақ үлестік
Шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің меншігінде жер учаскесіндегі екпелер, шаруашылыққа
Шаруа (фермер) қожалығы қызметінің нәтижесінде алынған жемісі, өніммен табыс
Шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің мүліктік қатынастары азаматтық және жер
5-бап. Шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің мүлкін мұраға алу және
Шаруа (фермер) қожалығының мүлкі мен жер пайдалану құқығы заң
IІ тарау. Шаруа (фермер) қожалығының жер пайдалану құқығы
6-бап. Шаруа (фермер) қожалығына жер учаскесін беру
Шаруа (фермер) қожалығын жүргізуге тілек білдірген азаматтарға жер учаскелері
Жер (шартты жер) үлесіне құқығы бар және ауыл шаруашылығы
Шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін жер учаскелерін алған және
Жер (шартты жер) үлесіне құқығы жоқ азаматтарға шаруа (фермер)
Шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін жер учаскелері елді мекендердің
Жері бөлінуге жатпайтын ауыл шаруашылығы ұйымдарынан шыққан азаматтар шаруа
Арнаулы жер қорының, елді мекендердің және запастағы жер учаскесін
Шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін уақытша тегін жер пайдалануға:
орман қоры жерлері мен запастағы жерлердегі орман шаруашылығы мұқтаждары
ақысыз берудің белгіленген нормаларынан тыс жер берілген жағдайда жер
7-бап. Шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін жер учаскесін беру
Жер учаскелері шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін Қазақстан Республикасының
ауыл шаруашылығы ұйымдарының (кәсіпорындарының) жерлерінен – осы ұйым бойынша
арнайы жер қорындағы жерлерден – отбасының қожалық ұйымдастыруға тілек
Шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін тұрақты пайдалануға болуы мүмкін
Осы учаскелердің шекті мөлшеріне дейін азаматтарға тұрақты пайдалануға ақысыз
8-бап. Шаруа (фермер) қожалығын ұйымдастыру үшін жер учаскесін беру
Шаруа (фермер) қожалығын ұйымдастыру үшін жер учаскесін алғысы келетін
Жер (шартты жер) үлесіне құқығы бар азаматтар жергілікті атқарушы
Өтініште сұрап отырған жер учаскесінің тұрған жері, шаруа (фермер)
Аталған шаруашылықтың басшысы мен мүшелері шаруа (фермер) қожалығын жүргізу
Өтінішке ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізудің қысқаша бағдарламасы, жер (шартты
Жергілікті атқарушы орган өтініш берілген күннен бастап бір айдан
Шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін ауыл шаруашылығы ұйымының жер
Жер (шартты жер) үлесі иелерінің немесе олардың өкілдерінің кемінде
Жер учаскесін беру мүмкін болмаған жағдайда жергілікті атқарушы органның
Жер учаскесін беруден бас тартуға сот тәртібімен шағым жасалуы
Шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін жер учаскесіне жер пайдалану
Жерде жер учаскесінің шекараларын белгілеу, шаруа (фермер) қожалығының жер
Әрбір жер учаскесіне берілген, тұрақты жер пайдалануға арналған акт
Шаруа (фермер) қожалығының жер пайдалану құқығы Қазақстан Республикасының Үкіметі
9-бап. Шаруа (фермер) қожалығының жер пайдалануы
Шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін жер учаскелері бірыңғай алқап
Шаруа (фермер) қожалығына берілетін жер учаскесі, егер олардың арасындағы
Тұрақты жер пайдалану құқығына ие шаруа (фермер) қожалығы осы
Тұрақты және ұзақ мерзімді уақытша жер пайдалану құқығы шаруа
10-бап. Жер пайдаланушы ретіндегі шаруа (фермер) қожалықтарының құқықтары
Шаруа (фермер) қожалығының:
жерді ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру мақсатында пайдалана отырып, онда
ауыл шаруашылығы дақылдары мен өзге де екпе-көшеттерді егу мен
жер учаскесінде бар құм, саз, қиыршық тас және басқа
жер учаскесі мемлекет мұқтажына алып қойылған (сатып алынған) жағдайда
жер учаскесінің нысаналы мақсатына қайшы келмейтін құрылыстар мен ғимараттарды
жерді суландыру, құрғату және өзге де мелиорациялық жұмыстарды жүргізуге,
Уақытша жер пайдалану кезінде осы баптың 1-тармағының 2), 3),
Шаруа (фермер) қожалығына бекітіліп берілген жер учаскесінде аң аулауға,
Шаруа (фермер) қожалығы өз өнімін дербес пайдаланады, оны ішкі
11 бап. Шаруа (фермер) қожалығының жер пайдалану жөніндегі міндеттемелері
Шаруа (фермер) қожалығы:
өзіне берілген жерді оның нысаналы мақсатына сәйкес пайдалануға;
топырақ құнарлылығының төмендеуіне жол бермеуге;
ауыл шаруашылық өнімін өндірудің табиғат қорғау технологияларын қолдануға және
өз қызметінің нәтижесінде экологиялық ахуалдың нашарлауына жол бермеуге;
жер учаскесінде құрылыс салуды жүзеге асыру кезінде қолданылып жүрген
басқа жер пайдаланушылар мен жер учаскелері меншік иелерінің құқығын
сервитуттарды жер туралы заңдарда белгіленген тәртіппен беруді қамтамасыз етуге
12-бап. Шаруа (фермер) қожалығының жер пайдалану құқығын тоқтату
Жер учаскесін немесе оның бір бөлігін пайдалану құқығы:
жер пайдалану құқығынан бас тартылғанда;
жер пайдалану құқығын басқа адамдарга бергенде;
шаруа (фермер) қожалығының міндеттемелері бойынша жер пайдалану құқығына төлеттіріп
жер учаскесі мемлекет мұқтажы үшін алынғанда (сатып алынғанда);
жер учаскесі берілген мерзім біткенде;
мақсатына сай пайдаланылмаған немесе заңдарды бұза отырып пайдаланылған жер
жерлер Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген басқа жағдайларда алынып қойылғанда;
жер учаскесі тәркіленгенде тоқтатылады.
Жер учаскесін шаруа (фермер) қожалығынан тиісті нысанасына орай мақсатқа
ІІІ-тарау. Шаруа (фермер) қожалығы қызметінің негіздері
13-бап. Шаруа (фермер) қожалығындағы еңбек
Шаруа (фермер) қожалығындағы жұмыстарды орындауға жалдау (еңбек келісімі немесе
Шаруа (фермер) қожалығында жалдау туралы шарт жасасу тәртібі Казақстан
Шаруа (фермер) қожалығының мүшелері мен қожалықта жалданып жұмыс істейтін
Шаруа (фермер) қожалығының басшысы Қазақстан Республикасының тиісті әлеуметтік және
Шаруа (фермер) қожалығында жұмыс істеген уақыт еңбек кітапшасы не
Шаруа (фермер) қожалықтарының мүшелеріне, сондай-ақ жалданып жұмыс істеген азаматтарға
14-бап. Шаруа (фермер) қожалығы қызметінің шарттары
Шаруа (фермер) қожалығы өз шығындарын алынатын табысының есебінен жабады.
Шаруа (фермер) қожалығының өндірістік, коммерциялық және өзге де қатынастары
Шаруа (фермер) қожалығының қызметіне, Қазақстан Республикасының заңдарында көзделгеннен басқа
15-бап. Шаруа (фермер) қождпығының банк шотгары
Шаруа (фермер) қожалығы банк шоттарын ашуға және банктегі өз
16-бап. Шаруа (фермер) қожалығына салық салу
Шаруа (фермер) қожалығына салық салу Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
17-бап. Шаруа (фермер) қожалығына кредит беру және оны сақтандыру
Шаруа (фермер) қожалығы қолданылып жүрген заңдарда белгіленген тәртіп пен
Шаруа (фермер) қожалығы сақтандыру туралы қолданылып жүрген заңдарға сәйкес
18-бап. Шаруа (фермер) қожалықтарын мемлекеттік қолдау
1. Қызметкерлерінің жылдық орташа саны 50 адамнан аспайтын және
мемлекеттік тіркеу кезінен бастап үш жыл ішінде жылжымайтын мүлікке
Шаруа қожалықтарын мемлекеттік тіркеу тіркелу үшін ақы төлемей, келіп
табиғи монополист кәсіпорындардың қызметін монополияға қарсы реттеуді қолдана отырып,
мемлекет қатысатын екінші деңгейдегі банктерде ақы алынбай шот ашады;
бухгалтерлік есептілікті жеке кәсіпкерлер ретінде оңайлатылған тәртіппен береді;
18 баптың 1 тармағының 5) тармақшасы 2001 жылғы 24
шарттарын Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін мемлекеттік мұқтаждар үшін тапсырыстар
шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қаржылық қолдау шеңберінде тиісті жылға арналған
шағын кәсіпкерлікті қолдау үшін көзделген қаражат есебінен кадрларды даярлау,
1-1. Шаруа (фермер) қожалықтары жекелеген салық түрлерін есептеу мен
2. Ауылшаруашылық өндірісіне инвестицияларды жүзеге асыратын және арнаулы салық
Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8 қаңтардағы № 375-ІІ Заңымен
Мемлекет отандық шаруа (фермер) рыногын дамыту мен қорғауға жәрдемдеседі.
Шаруа (фермер) қожалықтарын дамытуды мемлекеттік қолдаудың ерекшеліктері Қазақстан Республикасының
19-бап. Шаруа (фермер) қожалықтарының бірлескен қызметі
Шаруа (фермер) қожалықтары ерікті негізде кооперативтерге, қоғамдарға және басқа
Шаруа (фермер) қожалығы өз қалауы бойынша кез келген ұйымнан
20-бап. Шаруа (фермер) қожалығының қызметін тоқтатудың ережелері мен тәртібі
Егер қожалықтың қызметін жалғастырғысы келетін бірде-бір қожалық мүшесі, мұрагер
Шаруа (фермер) қожалықтарының қызметі тоқтатылған кезде ортақ мүлікті бірлескен
Үлестік меншіктегі мүлік оған қатысушылар арасында бір-бірімен келісім бойынша
Шаруа (фермер) қожалығының қызметін тоқтату кезінде мүлікті және жер
Шаруа (фермер) қожалығының қызметін жүзеге асыру нәтижесінде туатын мүліктің,
21-бап. Шаруа (фермер) қожалығы туралы заңдардың бұзылғаны үшін жауаптылық
Шаруа (фермер) қожалығы туралы заңдардың бұзылуына кінәлі адамдар Қазақстан
3. Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданының шаруа фермер қожалығының жер
3.1. Шаруа фермер қожалығы жерінің жағдайы
3.1.1. Климаты
Алматы облысының климаты негізінен, континеттік. Қысы қоңыржан салқын.
Қаңтар айындағы орташа температурасы солтүстік жазық бөлігінде -10-16°С, оңтүстігінде
Шілде айының орташа температурасы тау бөктерінде 21-23°С, тау аңғарлары
3.1.2. Топырақ жамылғысы
Іле Алатауының орталық бөлігіндегі далалы аймақ ойпат жерден тау
Тау бөктері қарақоңыр топырағының морфологиялық құрылысы Қаскелен қаласының оңтүстік-батысында
0-8 см. Сұрқоңыр түсті шым, әлсіз нығыздалған, оқ-дәрі -
8-30 см. Қара-ала түсті, тамырлар көп, тығыздалған, оқ-дәрі -
30 - 47 см. Ала түсті, тамырлар өте көп,
47 - 98 см. Ашық ала түсті, ғаныш ақ
98-140 см. Палево-ашық ала түсті, зең түріндегі карбонаттардың көптеп
140-170 см. Сарғыш-палевой түсті, сары топырақты саздақ, жұқа кеуекті.
Қарақоңыр карбонатты топырақтың 45-47 см дейінгі қарашірік қабаты бар,
3-кесте. Қарақоңыр топырақтың химиялық құрамы
Кесінді
№ Тереңдігі, см Қарашірік,
% Азот,
% С:N 100 г топырақтың мэкв
%
155 0-8 4,05 0,219 10,7 25,80 1,0
10-20 2,62 0,147 10,3 23,55 1,5
30-40 1,77 0,114 9,0 - 5,0
70-80 1,34 - - - 10,0
110-120 0,70 - - - 9,5
Қарақоңыр карбонатты топырақ құрамында гидролизденбейтін шөгінді мен кальций гуматтары
Шығу конустарында түзілетін, 1,5-2,5 м қойтас-малта тасты шөгінділерге төселетін
М.А.Глазовская бұл топырақты жерде бұрын бұталы өсімдікті алқап болған,
Келтірілген кесінділер сипаттамасы Алматинка, Талғар, Есік секілді Іле Алатауының
Таулы жазықтықтың сары топырақты шөгінділерінде түзілетін қарақоңыр топырақтарға қарағанда
Көпжылдық шөптердің жақсы дамыған ұсақ тамырлы жүйесі бар бай
3,5 - 4 % тең жалпы қарашіріктің мөлшері бойынша
Жемісті бақшалардың қарқынды сулануы шығу конусының жақсы кәрізделетін және
Далалы аймақтың ауылшаруашылық маңызы бар; мұнда суармалы және суармайтын
4-кесте. Сілтісізденген қарақоңыр топырақтағы қарашірік пен азот мөлшері және
Кесінді
N Тереңдігі,
см Қарашірік,
% Азот,
% C:N 100 г
топырақтың
мэкв алмасу
сыйымдылығы со2, %
153 0-8 3,56 0,188 10,8 29,7 жоқ
10-20 2,53 0133 11,0 24,8 «
40-50 1,58 0,10 9,2 19,2 «
70-80 1,30 - - - «
90-105 1,19 - - - 6,0
162 0-10 4,28 0,20 12,4
жоқ
10-20 2,66 0,15 10,3
«
30-40 2,34 - -
«
70-80 1,31 - -
«
178 0-6 3,75 0,25 8,0 29,8 жоқ
10-20 2,11 0,20 6,0 23,5 «
30-40 1,70 - - - «
70-80 1,48 - - - 5,5
160-170 -
9,0
3.2. Шаруа (фермер) қожалығы жерлерін бағалау жолы
3.2.1. Кадастрлық бағалау әдістемесі
Жер қорларын басқарудың экономикалық әдістерін енгізу және осы арқылы
Кадастрлық бағалауды мемлекеттік бағалаушылар жүргізеді. Мемлекеттік жер ресурстар агенттігінің
Қазақстан Республикасындағы жерді кадастрлық бағалау Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен
2003 жылы Жер Кодексінің талабы бойынша жердің жаңа құны
Төменде, 5-кестеде шаруа қожалығын жерінің кадастрлық бағасы Қазақстан Республикасы
5-кесте. Расчет. Определения стоимости патента на 2000 г. крестьянского
Ф.И.О. главы крестьянского хозяйства ____________________________
Общая площадь землепользования _______________ га.
Оценочная стоимость земельного участка.
NN п.п. Типы и подтипы почв Виды угодий Площадь
1 2 3 4 5 6 7
1 Темно-каштановые Пашня орошаемая 5,2 119,6 1,35 839,6
2
Пашня богарная 1,1 29,2 1,35 43,4
3
Сенокосы
4
Пастбища
ВСЕГО:
6,3
883,0
Баллы бонитета почв
NN п.п. Виды угодий Площадь в га Балл бонитета
1 2 3 4
1. Пашня орошаемая 5,2 93
2 Пашня богарная 1,1 33
3. Сенокосы
4. Пастбища
ИТОГО: 6,3
Председатель райкомзема _________________________
Расчет составлен Алматинским государственным дочерним предприятием ГосНПЦзем
Начальник сектора
земельно-кадастровых работ ________________Н. Агибаев
Төменгі,6-шы кестеде «Ержан» шаруа қожалығы жерінің Қазақстан Республикасы Үкіметінің
6-кесте. Расчет. Определение кадастровой стоимости земель крестьянского (фермерского) хозяйства
Ф.И.О. главы крестьянского хозяйства _____________________________
Общая площадь землепользования _______________ га.
Оценочная стоимость земельного участка.
NN п.п. Типы и подтипы почв Виды угодий Площадь
1 2 3 4 5 6 7
1 Темно-каштановые Пашня орошаемая 5,2 126,9 1,35 890,8
2
Пашня богарная 1,1 25,6 1,35 38,0
3
Сенокосы
4
Пастбища
ВСЕГО:
6,3
928,8
Баллы бонитета почв
NN п.п. Виды угодий Площадь в га Балл бонитета
1 2 3 4
1. Пашня орошаемая 5,2 93
2. Пашня богарная 1,1 33
3. Сенокосы
4. Пастбища
ИТОГО: 6,3
Председатель райкомзема _________________________
Расчет составлен Алматинским государственным дочерним предприятием ГосНПЦзем
Начальник сектора
земельно-кадастровых работ ________________Н. Агибаев
№__________________
договора аренды
РАСЧЕТ
определения оценочной стоимости земельного участка
(права землепользования) и качественная характеристика
для начисления земельного налога
_______________________
кадастровый номер участка
Ф.И.О. главы крестьянского хозяйства ___________________________________________________________
№ п/п Типы
и подтипы почв Виды угодий Площадь
в га Ставка платы за землю т. тен. Поправочный
1 2 3 4 5 6 7 8
1
Пашня орошаемая
2
Пашня богарная
3
Мн. насажд. орошаемая
4
Мн. насажд. богарная
5
Сенокосы
6
Пастбища
7
Прочие земли
Всего:
Оценочная стоимость земельного участка (права землепользования составляет) _________________________
_____________________________________________________________________________________________
Поправочные коэффициенты на земельный участок по видам угодий
Кадастровый номер участка ______________________________
Поправочные коэффициенты
многолетние насаждения пашня орошаемая пашня богарная сенокосы пастбища прочие
Мелиоративное состояние земель
Уклон поверхности в градусах
Обводненность (водообеспеченность)
Местоположение земельного участка
Удаленность земельного участка от центра сферы обслуживания
Суммарный поправочный коэффициент
Председатель райкомзема_______________________________________________________________________
Расчет составлен Алматинским филиалом ДГП «Алматы НПЦзем»
Исполнитель __________________________________
3.2.2. «Ержан» шаруа қожалығының жерін бағалау
«Ержан» шаруа қожалығы 2005 ж мынандай дақылдардан өнім алды:
Шаруа қожалығы 2 га жүгеріден 80 ц, 2,5 га
Жүгеріге: (2 га).
Тұқымға 2 га жерге 100 кг тұқым кетеді. 1
100 кг х 14 = 1400 теңге болады.
Жер жыртуға – 10000 теңге.
Тырмалауға – 5000 теңге.
Себуге – 5000 теңге.
Арық қазуға – 2000 теңге.
Культивацияға – 10000 теңге.
Суғаруға – 2000 теңге.
Тыңайтқышқа – 5000 теңге.
Жинауға – 6000 теңге.
Машина жалдауға – 2000 теңге.
Жалпы шығын – 48400 теңге.
Бедеге: (2,5 га).
Тұқымға 2,5 га жерге 60 кг тұқым кетеді. 1
60 кг х 450 = 27000 теңге болады.
Бедемен бірге сұлуны отырғызады. Оның тұқымына 3000 теңге кетеді.
Жалпы тұқымға – 30000 теңге кетеді.
Жер жыртуға – 12500 теңге.
Тырмалауға – 6250 теңге.
Себуге – 7250 теңге.
Арық қазуға – 2000 теңге.
Суғаруға – 5000 теңге.
Жинауға – 16500 теңге.
Машина жалдауға – 5000 теңге.
Жалпы шығын – 84500 теңге.
Картопқа: (0,7 га).
Тұқымға 0,7 га жерге 2000 кг картоптың тұқымы кетеді.
2000 кг х 45 = 90000 теңге болады.
Жер жыртуға – 3500 теңге.
Тырмалауға – 2000 теңге.
Себуге – 4000 теңге.
Арық қазуға – 2000 теңге.
Культивацияға – 4000 теңге.
Суғаруға – 2000 теңге.
Жинауға – 3000 теңге.
Машина жалдауға – 2000 теңге.
Жалпы шығын – 112500 теңге.
Жер салығы: 1 га – 4500 теңге
5,2 га – 23400 теңге.
Сонымен барлық шығын – 268800 теңге.
Жер бағасының нарықтық көрсеткіштер бойынша анықтау 7-ші кестеде келтірілген.
7-кесте. «Ержан» шаруа қожалығы жерлерінің экономикалық көрсеткіштері
Дақылдар S (га) Шығындар (теңге) Жалпы шығын (теңге) Өнім
Тұқымға Жер жыртуға Тырмалауға Себуге Арық қазуға Культивацияға Суғаруға
Жүгері 2 1400 10000 5000 5000 2000 10000 2000
Беде 2,5 30000 12500 6250 7250 2000 – 5000
Картоп 0,7 90000 3500 2000 4000 2000 4000 2000
Барлығы: 5,2 121400 26000 13250 16250 6000 14000 9000
теңге немесе 525711 теңге (га), 130 $ долл. –
Қорытынды
Нысаналы мақсатты ескере отырып жер учаскелерін пайдалану тиімділігін анықтау,
Қазақстан Республикасында жердің кадастрлық бағасы ҚР Үкіметінің 1996 жылғы
«Ержан» шаруа қожалығының суармалы жерлерінің кадастрлық бағасы ҚР Үкіметінің
«Ержан» шаруа қожалығы 6,3 га жерде орналасқан оның 5,2
Шаруа қожалығында жылдық шығын 268,800 теңге, жалпы өнім бағасы
«Ержан» шаруа қожалығының суармалы жерінің кадастрлық бағасы 839,600 теңге,
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
Сейфуллин Ж.Т. (жалпы редакциясын басқарған). Жер кадастры. – Алматы:
Шаруа (фермер) қожалығы туралы. Қазақстан Республикасының Заңы. – Алматы:
Казақстан Республикасының жер кодексі. – Алматы: Юрист, 2004 –
Гендельман М.А., Қырықбаев Ж.Қ. Жерге орналастырудың және кадастрдың ғылыми
Спектор М.Д., Байбугина М.К., Хамзин Р.Г. Землеустройство. Крестьянское хозяйство.
Закон Республики Казахстан «О защите и поддержке частного предпринимательства»
Закон Республики Казахстан «О индивидуальном предпринимательстве» от 19 июня
Закон Республики Казахстан «О крестьянском (фермерном) хозяйстве» от 31
Клейн Н.И. Предпринимательское право. Курс лекции. – М: Юридическая
Кусаинова Л.А. Право землепользования крестьянских (фермерских) хозяйств в Республике
Мушатова К.А., Рахметов Е.Ш. Крестьянское хозяйство – форма частного
3
3
75
6,3
Молдыбаев Искак
6,3
Молдыбаев Искак