М а з м ұ н ы
Кіріспе………………………………………………………….... 3-7
Тарау.КСРО-ның мемлекеттік–партиялық жүйесіндегі дегі атеистік саясат: идеологияландыру және
қарсы күрес
Атеизмді социалистік құрылыстың идеологиялық
құралы ретінде негіздеу ………………………………………..
8-15
Дінге қарсы жүргізілген іс-шаралар …………………….. 16-24
Тарау Кеңестік Қазақстандағы атеистік насихат:
іске асырылуы және зардаптары
2.1. Атеистік үгіт-насихат жұмыстарының ауқымы және оның әдіс-тәсілдері……………………………………………………..
25-35
2.2. Атеистендірудің рухани-идеологиялық салдары………... 36-43
Қорытынды ……………………………………………………. 44-45
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі…………………………………............................................
46-50
КІРІСПЕ.
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін Ата Заң бойынша зайырлы
Кеңестік қоғамтану ғылымында бұрындарда орныққан теріс тұжырымдар мен түсініктерге
Расында, тарихты кезінде материалистік тұрғыдан жазып келгеніміз, ендігі жерде
Тоталитаризм құрсауынан саяси азат болсақ та, сананы арылту мемлекет
Бұл тұрғыдан келгенде, Қазақстан формальді тұрғыда ғана зайырлы мемлекет
Осы негізде айту керек, күні кешегі кеңестік дәуірдегі қазақ
Мәселенің зерттелу деңгейі. Жалпы, осы тақырыпқа байланысты мемлекеттің дінге
Кеңестік марксистік зерттеушілер үлкен топты құрады.Марксистік тарихнаманың алғы легінде
Сонымен бірге В.Г.Афанасьева, Б.А.Рыбаков, А.М.Румянцев, М.Н.Тихомиров, М.П.Новиков, Д.М. Угринович,
Осы бағыттағы қазақстандық зерттеушілер: Х.З.Ақназаров, К.Нұрмағамбетов, А.Тоқбергенов т.б. еңбектерінде,
Посткеңестік ТМД, Ресей ғалымдары Кеңестер Одағының дінге қатысты саясатын,
Сондай-ақ КСРО-ның дінге қарсы саясатын айыптап жазған «буржуазиялықң авторлар
Тек соңғы кездері ғана КСРО-ның дінге қатысты қуғындау және
Большевиктердің діни саясатына назар аударып, тың мәселе көтерген А.Тасмагамбетовтың
Осы мәселе төңірегінде үлкен тарихнамалық мектептердің болуы тақырыптың күрделі
Деректік негізі.
Бітіру жұмысының мазмұнына арқау етіп қолданылған дереккөздерін төмендегідей топтарға
Тақырыптың мазмұнын ашу барысында марксистік авторлардың еңбектері К.Маркс пен
Кеңес мемлекетінің дінге қарсы саясатының деректері-идеологиялық бағдарлау және әкімшілік-күштеу
«Декреты Советской власти М, 1957.»/27/, «КПСС в резолюциях
т.б.құжаттар кеңінен пайдаланылды. Сонымен бірге осы тақырыпта іздену үстінде
Деректердің келесі тобы-құжаттық жинақтар мен мерзімдік басылымдар кеңінен қолданылды:
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Кеңес мемлекетінің дінге қарсы атеистік саясатының мәнін ашып көрсету,
Пролетариаттық мемлекеттің идеологиялық негізгі ұстындары ретінде материалистік-марксистік дүниетанымды, яғни
Атеизмге неліктен идеологиялық мазмұн берілуіне тоқталу;
Дінге қарсы қабылданған іс-шараларды, оның репрессиялық сипатын ашып көрсету;
Кеңес елінде атеистік насихаттың жаппай жүргізілуіне тоқталып өту;
Кеңестік Қазақстандағы атеистік саясаттың жүзеге асырылуына талдау жасау;
Атеистік насихаттың түрлері, әдіс-тәсілдері мен ауқымының қаншалықты болғанын саралау;
Кеңес халқын атеистендірудің рухани, идеологиялық жағынан теріс салдарын көрсету
Жұмыстың хронологиялық шегі.
Негізінен зерттеу нысанындағы тақырыптың ауқымы зор, КСРО-ның бүкіл кезеңін
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Бұл тақырып мүлдем зерттелмегендіктен,онда жаңа мәселелер
алғаш рет Кеңес өкіметінің дінге қарсы атеистік саясаты коммунизм
атеизмге идеологиялық үстемдік беріліп, кеңестік қоғам тұтастай атеистендірілгені дәлелденді;
Кеңестік оқшау жүйеде дінге қарсы күрес алғашында ашық репрессиялық
декретте айтылғандай ождан бостандығы емес, шын мәнінде «мемлекеттік атеизмң
халық арасында ғылыми-атеистік насихаттың түпкі астарында дінді мүлдем жою
партия басшылығының дінге, әсіресе мұсылман дініне қатал саясат ұстанғаны
тоталитарлық режимнің зардаптарының бірі – номенклатуралық рухани сана
атеистендірудің рухани-идеологиялық салдарының бүгінгі діни ахуалмен байланысы анықталды.
Құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, мазмұнына сай екі тараудан, әр
1-тарау. КСРО-ның мемлекеттік- партиялық жүйесіндегі атеистік саясат: идеологияландыру және
Атеизмді социалистік құрылыстың идеологиялық құралы ретінде негіздеу.
XІX ғасырдың орта шенінде К. Маркс пен Ф.Энгельс еңбектерінде
Атеизм дегеніміз құдайды теріске шығару арқылы адам болмысына сену
Ал дін – relіgіo – латын тіліне аударғанда –
К. Маркстың «Еуропалық мәселегең, «Неміс идеологиясың, «Фейербах туралың, «Капиталң,
Ал одан басқа да «Материализм және эмпириокритицизмң еңбегінде идеализм
Халық санасын атеизмге иландырудың әртүрлі әдіс-тәсілдерін «Жауынгер материализмнің маңызы
Коммунистік партияның манифесінде: «...коммунизм мәңгілік ақиқаттарды жояды, ол дінді...жоядың
Дінді теріс түсіндіру, керітартпа құбылыс ретінде қарастырылды. Дін –
Дін қалдықтарының коммунизм құрылысына келтіретін зияны бар, дін
«Діншілдік тұманға қарсы таза идеялық және тек идеялық қарумен,
Коммунистік партия дінге қарсы күресте марксизм ілімін басшылыққа алды.
Марксистік идеологияға сипат берген большевиктер социализм құрылысының басты кедергісі
Халық Комиссарлар Кеңесінің 1918ж. 23-і қаңтардағы декреті негізінде мемлекет
Сонымен бірге партияның дінге қатысты, әсіресе мұсылман дініне қарсы
Ресей мұсылмандарына арналған үндеуде «Сіздердің осыдан бастап діни сенімдеріңізге
1923 ж. Қазақстанның діни істері Уфадағы орталық діни басқарма
1923 жылы РКП (б) ХІІ сьезде «Дінге қарсы үгіт-насихат
1926 жылы КазКСР–дегі мұсылмандар дініне қарсы насихат туралы тезистерде
Жоғарыдағыларды жинақтай айтқанда, жан-жақты кең көлемдегі атеистік насихат жүргізу
Жалпы, кеңес мемлекетінің идеологияландыру саясатының бір жағы халықты діннен
Соңғы кездері маркстік коммунистік идеология керемет еді деушілердің пікіріне
Ойымызды түйіндей айтсақ ХХ ғасыр басында социализмді дін деп
Кейбір зерттеушілер айтып жүргендей, марксизм- бұл ХІХ ғасырдағы ғылыми
Осы орайда, соңғы кездегі дінтанушы–саясатшылар, теолог – философтар
1. Радикалды бөлік ретінде шіркеудің автономды статусы болады. Шіркеу
2. Демократиялық елдерде мемлекет – дін 2 автономды құрылым
3. ХХ ғ. тоталитарлық кезеңдегі діннің «социалистік үлгісің. Онда
Жоғарыда аталған мамандардың пікіріне сүйене отырып кеңес өкіметінде дінге
1.2. Дінге қарсы жүргізілген іс-шаралар.
Марксизм-ленинизм атеизмді мемлекеттік дәрежеде саясатқа айналуына байланысты, діни қатынастар
Атеизмге халықты сендіру, иландыру үшін міндетті түрде дінге қарсы
Кеңес өкіметі саяси билікті қолына алғаннан кейін үш ай
1922 ж. 23 ақпанда ВЦИК(ЖОАК) ашыққандар қажетіне шіркеу мүлкін
Осыдан кейін шіркеулерді жаппай жабу науқаны басталды.1928ж. ОПЦ (РПЦ)
Осындай жағдай Қазақстанда да көрініс тапты. Мысалы Орал округі
Осындай мәліметтер НКВД-ға беріліп, олар әкімшілік жолмен діни орындардың
Осылайша жаппай дінге шабуыл туралы поляк жазушысы Витторио Мессори
Осындай күштеу шараларынан кейін діни мекемелер саны едәуір қысқарған
Жылдар. 1975 1979 1980 1983 1984 1985 1986
Тіркелгендері. 175 159 166 182 185 187 189
Тіркелмегенденрі. 385 455 434 397 325 318 311
Төңкеріске дейін тек Татарстан территориясында 1590 мешіт және
Кеңес мемлекетінің алғашқы 10 жылында мемлекет пен дін қатынасы
Мемлекеттік саясаттың дінге, соның ішінде исламға қатынасы жалпы одақтық
Онда наным-сенімдер мен дәстүрлерге, ұлттық және мәдени мекемелерге қол
1922 ж. КСРО-да қабылданған Қылмыстық кодекстің 11-ші тарауы «шіркеудің
Сол баптарға арнайы шолу жасап өтсек: «119 –бап: Халықтың
Күштеу саясатын қолына алған Юстиция халық комиссариаты қудалау
Сонымен қатар діни қызметкерлерді әкімшілік жолмен жер аудару кең
Озбыр саясатқа қарамастан 1928ж. Сырдария губерниясында 276 мектебі болып,
2; рухани жағынан халықпен тығыз байланыста болды.
3;Халықтың рухани тұрмысына сай мешіт–медреседе ислами сауаттандырып отырды./74/.
Көптеген партия материалдарынан мұрағат құжаттарынан большевиктердің дінмен қатынасы, әсіресе
Азаматтардың қазынасына, еңбекшілердің мәдени – тұрмыстық қажетіне деген желеумен
1937 ж. Қазақ Өлкелік Компартия Бюросы «дінге қарсы үгіт-насихатты
Мұрағаттағы қор материалдарында осы жөнінде мынандай есеп беріліп, қорытындылар
Қазан төңкерісінен кейін идеялық-тәрбиелік жұмыстарды жүргізу барысында дін және
Коммунистік партия мен Кеңес мемлекетінің дінге, шіркеуге сенушілерге теріс
Бұл журналдың басты міндеті кеңестік биліктің «Мемлекеттен шіркеуді бөлуң
Әлемдік атеистік әдебиеттерді аударумен «Атеистң (1922ж ғылыми қоғамы
Одан басқа да көптеген атеистік басылымдар: «Воинствуюший атеизмң (1931г);
ЖҚҚ-ның міндеті ғылыми атеизм насихаттарын даярлау,атеистік жұмыс бағдарламаларын жасау,
1) Діни идеологияның таптық мәнін аша отырып, Кеңес мемлекетінің
2) Діннің ғылымға қарсы сипатын материалистік дүниетаныммен, қоғам мен
3) Діни моральға сыни тұрғыдан қарап, шіркеу мен сектанттар
Материалистік негіздеу атеистік сананы қалыптастыру үшін атеистік әдебиеттердің таралымын
1930ж. «Безбожникң газетінің таралымы 400 мың осы аттас журнал
Атеистік қозғалыс жетекшісі Ем. Ярославский 1937 ж. дейін КСРО-да
1920 жылдарда жүргізілген мәдени революцияның халықты сауаттандыру, оқу-ағарту т.б.
1947 ж. бұқаралық ерікті ғылыми-ағарту бірлестігі – бүкілодақтық
Жоғарыдағы «Мемлекеттен шіркеуді бөлу туралың декрет әр азаматтың дінге
Бұл кездегі жап-жақсы мемлекет-шіркеу қатынасы ұзаққа барған жоқ. Православ
Кейбір шіркеу иелері шіркеу мүлкін тарату туралы декретке қарсы
Кейбір дінбасылардың кеңеске қарсы әрекетіне бола дін иелеріне жаппай
1943 ж.ҰОС жалдары Сталин араласуымен шіркеу – мемлекет қатынасы
Соғыстан кейінгі жылдары дінге сенушілерге қысым жасалмады, дегенмен протестанттарға
1990ж. жариялылық кезінде КСРО Президентінің 20-50ж.ж. саяси репрессия құрбандарын
Кеңестік тоталитарлық режим тұсында саяси іс-әрекеті үшін ғана емес,
2-ТАРАУ. Кеңестік Қазақстандағы атеистік насихат: іске асырылуы
2.1. Атеистік үгіт-насихат жұмыстарының ауқымы және оның әдіс- тәсілдері
Ғылыми атеистік насихат жұмыстарының түрлері мен әдіс-тәсілдері маркстік-лениндік атеизм
Партияның мақсаты әртүрлі мүмкін әдіс-тәсілдерді барынша қолдана отырып, материалистік
1) Саяси хабарлар тарату арқылы атеистік тәрбие беру;
2) Атеистік бағыттағы көркем әдебиетті оқыту;
3) Экскурсиялар арқылы;
4) Кино көрсету атеизмге баулуда күшті құрал ретінде кеңінен
5) Атеистік тәрбие берудің басты түрі-лекция. Лекциялардың мазмұны мен
Лениннің атеист насихатшы туралы «Әрбір насихатшы үгітшінің шеберлігі сол
Коммунистік партия лениндік принциптерді басшылыққа ала отырып, дінге қарсы
Партияның ОК жанында ғылыми тұрғыда атеизмді насихаттау ісімен дінге
РКП(б) ХІІ съезінің «Дінге қарсы үгіт-насихат туралыңқаулысында партияның бірден-бір
В.И.Ленин атеистік басылымдарды шығарушы Скворцов- Степановқа «Дін тарихы және
1922 ж. 1-ақпанда «Атеистң газетінің «Религия – дурман для
50 ж.ж. дейін дінге қарсы үгіт-насихат мазмұны негізінен жаппай
КПСС қаулы-қарарларында мынандай шаралар белгіленді: «Партия комитеттерінің идеологиялық комиссиясының
Сөйтіп, атеистік үгіт-насихат жүргізу атеистік тәрбие беру идеологиялық жұмыстың
Атеистік үгіт-насихат діни сарқыншақтарды жоюға бағытталды. КПСС-тің ХХVІІ съезінің
Дамыған социалистік қоғамға жету бұқаралық атеизмнің дамуымен тығыз байланысты.
80 ж.ж. коммунистік құрылысты кеңінен өрістету де ескінің қалдықтарын
1983 ж. июнь пленумы: «идеология, тәрбие, насихат жұмысын партия
Атеистік тәрбие – жеке адамның діни дүниетаным мен діни
50 ж.ж. атеистік насихат жұмыстары іс жүзінде табысты іске
ҚР Президенті архивінде осы қаулыны қарағанда толығырақ мәліметтерді кездестірдік.
Осындай жағдайларға байланысты КПСС ОК мынадай қаулы етті:
1. Одақтас республикалар компартияларының ОК-не, КПСС өлкелік, облыстық комитеттеріне
Сондай-ақ, дінге қарсы тақырыптарда көпшілікке арналған лекциялар оқуды кең
2. Ғылыми атеистік насихат саласында насихатшы кадрлар даярлау мақсатымен
3. КСРО Мәдениет министрлігіне, одақтас республикалардың мәдениет министрліктеріне және
4. Бүкілодақтық саяси және ғылыми білімдер тарату қоғамының «Наука
5. Мемлекеттік саяси әдебиет баспасына марксизм-ленинизм классиктерінің дін және
6. КСРО Ғылым Академиясының баспасына антика ойшылдары мен француз
7. Шетел әдебиеті баспасына дін мен атеизм мәселелері жөнінде
8. Мемлекеттік көркем әдебиет баспасына орыс және шетел көркем
10. Одақтас республикалардың оқу министрліктеріне және КСРО Жоғары білім
Діндарларды былай қойғанда,кейбір коммунист адамдардың өзі діни ғұрыптарды қолданатыны
50 ж.ж. Қазақстанда тіркелген 25 мұсылман қоғамы болған, ал
1954 ж. 10-қараша КПСС ОК «халық арасында ғылыми атеистік
Дінге қарсы насихатта жіберілген қателіктерді түзету еңбекшілерге коммунистік тәрбие
Айта кету керек, діни сарқыншақтарды жою деген желеумен кейбір
Атеисік насихат жұмыстары білім беру жүйесінде кеңінен қолданылды. Жоғарыда
Әсіресе, оқушы жастардың арасында әртүрлі себептермен дінге бойұрушылық, діни
Әрбір дінге сенушімен жеке-жеке жұмыс істеу коммунистпін, атеистпін дейтін
Жастарды атеизмге баулуда, оқушылардың атеистік көзқарасын қалыптастыруда семьяның рөлі
1) Дінге сенетін немесе дін туралы тұрақты көзқарасы жоқтар
2) Ата-аналарды тек ғылыми атеизм негіздерімен ғана емес, отбасында
3) Бұқара арасында ғылыми атеистік насихат жүргізудің негізгі орталығы
4) Ғылыми атеистік насихаттың негізгі бағыты – жұртшылықты дінге
Жастарға атеистік тәрбие бере білу мұғалімдердің методикалық шеберлігі ретінде
Жекелеген жастар санасын соқыр сенімнен тазарту;
Оларды ғылыми материалистік, атеистік және коммунистік рухта тәрбиелеу міндеттері
Кеңестік мектептерде атеистік тәрбие беру мынандай педагогикалық әдіс-тәсілдерге сүйену
2. КПСС съездерінің шешімдері мен қаулы-қарарлары, КПСС программасы, ВЛКСМ
3. Оқушылардың атеистік көзқарасын қалыптастыру жөніндегі Кеңес мектебінің тәжірибесін
Осындай ондаған атеистік тәрбие жөніндегі методикалық құралдардың көлемі атеистік
Мектептердегі атеистік тәрбие жұмысы пәндер оқыту үстінде сабақтың тақырыбымен
Атеистік насихат барысы орталықтағыдай Қазақстанда да іске асты. Халық
Сонымен, атеистік жұмыстың мынадай түрлері және атеистік насихаттың мынадай
2. Атеистік үгіт насихаттың әдіс-тәсілдері: а) баспасөз атеистік насихатта
Дінді жеңу үшін, ғылыми материалистік дүниетанымды қалыптастыру және діни
К. Маркстің «Дін қаншалықты күйресе, социализм сонда дамиды. Діннің
Ғылыми атеистік әр алуан түрлері мен әдіс-тәсілдерін кеңінен қолдану
2.2. Атеистендірудің рухани-идеологиялық салдары.
1917 ж. Кеңес өкіметі орнаған соң, оның мемлекеттік партиялық
Кеңес халқының діннен бас тартып, атеистенуінің көптеген мәліметтерін толығырақ
1929-30ж.ж. халықтың діншілдігіне қатысты зерттеулер Белорусь, Мәскеу, Ленинград, Татария,
30 ж.ж. ортасында қала халқының 70%-і, ауылдықтардың 50%-нен астамы
70 ж. ж. жүргізілген кең ауқымдағы зерттеулердің қорытындысы бойынша,
Социологиялық зерттеулер бойынша, Чувашия жастары арасындағы атеистену өте күшті
Осындай жағдай Қазақстанда атеистену процесінің де жүзеге асып жатқаны
Сөйтіп, 80ж.ж. Кеңес халқының 10% жетпейтін аз ғана бөлігі
Осылайша, бұқаралық атеизмнің қауырт дамуын КСРО- да кемелденген социализм
80 ж.ж. кеңестік әдебиетте, партия жиналыстарында атеизмнің үстемдік алуын
КСРО-ның бүкіл тарихындағы діни жағдай туралы мынаны айтуға тура
Ұзақ жылдар бойына кеңес мектептерінде (балабақшаларды қоса алғанда) партиялық
КСРО партия басшылығының дінге қатысты саясатының «жылымықты кезің Ұлы
Сонымен бірге ҰОС кезінде басқыншылық салдарынан бүлінген халық
Кеңестік партия басшылығының исламға қатысы өзгеше сипат алды. Соңғы
Кеңестік марксистердің ұзақ жылдық жұмыстарының нәтижесінде діни сенімді әлсіретудің
1970-71ж.ж. ірі өнеркәсіпте істейтіндердің 1,6% діни категорияға жатқызылса, ал
РСФСР-дің көптеген аймақтарында, соның ішінде Орта Азияда халықтың 70%
Кеңес мемлекетінің дінге қарсы насихаты діни мекемелерді әлсіретуге бағытталғаны
Шет елдіктер Кеңестер еліндегі діни ахуал, дінге қарсы саясат
Шетелдік зерттеушілер Кеңес дәуіріндегі ислам жағдайын зерттеп, «Кеңестік исламң
2) 1945 жылдың ортасынан 80ж.ж. дейінгі исламға қарсы насихат;
3) 80ж.ж. ортасы. Бұл кезең исламды қолдау және оны
Атеизмді зерттеушілер оның дамуы мен қалыптасуын бірнеше кезеңге бөледі:
1-кезең. Қазан төңкерісінен бастап, берекесіздік, бытыраңқылық кезеңі (1925жылға дейін).
2-кезең. 1925 жылдан құдайсыздар қоғамы құрылғаннан бұқаралық ауқымға ие
3-кезең. Қазан төңкерісінен ҰОС дейінгі аралық. Бұл кезде халықтың
50-60 жылдары партияның идеологиялық жұмыстар жүйесінде атеизмнің рөлі мен
Кеңес тарихындағы мемлекет – дін қатынастарының даму барысының былайша
80 ж. ортасына дейін мемлекеттік-партиялық басшылықтың қоғамды атеистендіру әрекетінің
1961ж. діни орындарды салу құрылысы азайып, мешіттердің табысы кемиді,
Кеңестік дәуірде қоғамды атеистендіру дін бостандығы принциптерін аяққа басты.
Зерттеуші А.З.Арабаджян Кеңес мемлекетінің дінге қатысты саясатының салдарын ашып
Кеңестік кезеңдегі «мемлекеттік атеизмніңң рухани салдарына исламтанушы – зерттеуші
«Кеңес өкіметі жадидизмге қатты соққы беріп, оның көсемдерін жапппай
Жалпы, бұл тақырып ғылымда мүлде зерттелмеген, оған тарихи бағасын
Бірақ, мәселе онда емес, мәселенің мәні тоталитарлық және діни
«Халықтың бойындағы діни сезімді аластай отырып, тоталитаризм осымен қатарлас
«Адамзат тарихында бұрын болып көрмеген идеологиялық машина 70 жыл
Президент өзінің «Сындарлы он жылң еңбегінің «Дінде экстремизм жоқң
Ұзақ жылдар бойы мешіттерді, шіркеулерді , әулиелі орындар мен
Кеңес мемлекетінің атеистік саясатының рухани-идеологиялық салдары бүгін де Қазақстанның
Қорытынды.
Сонымен, жоғарыдағыларды қорыта келгенде,КСРО-ның мемлекеттік-партиялық жүйесіндегі дінге түбірімен қарсы
Жалпы, тоталитарлық кеңестік жүйенің өзіндік ерекшеліктері, әсіресе, пролетариаттың мүддесінен
1918ж. 23 қаңтардағы ”Шіркеуді мемлекеттен бөлу туралы” декрет іс
Жалпы, дінге қарсы атеистік саясаттың іске асырылу барысы былайша
КСРО-ның, соның ішінде кеңестік Қазақстандағы діни жағдай туралы мынаны
Коммунистік партия мұсылман дініне қатысты қатаң саясат ұстанды, сол
Сонымен, ойымызды түйіндеп айтсақ, ХХғ. басында социализмді дін деп
Сондықтан да, тарих ғылымының “кеңестану”саласында осы мәселені зерттеудің маңызы
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі.
1.Н.Назарбаев. Тарих толқынында.А.Атамұра. 1999. 202 бет.
2.Марешаль Ш.Л. Избранные произведения. М.Госполитиздат. 1955.
3.Канэтти.Э. Масса и власть. М.Маргинем. 1997, 528стр; Кураев.А. Православие
4.Бонч-Бруевич.В.Д. Избранные атеистические роизведения. М, Мысль. 1973, 373стр.
5.Калинин.М.И. Избранные произведения. В 4-х томах. М,1962.
6.Луначарский.А.В. Об атеизме и религии. М, 1972.
7.Ярославский.Е.М.Как вести антирелиозную пропаганду. М,1925.
8.Бражник.И.И. Право, религия, атеизм. Киев. 1983.
9.Клочков.В.В. Социалистическое государсво, право и религиозные организации. М, 1984.
10.Колесник.Н.А. Социалистическая свобода совести. 1983, 76стр.
11.Круглов.А.А. Свобода совести. Минск, 1986.
12.Розенбаум.Ю.А. Советское государство и церковь. М, Наука, 1985.
13.Тимофеев.В.Д. Марксистко-ленинское учение о свободе совести. М, 1983.
14.Савельев.В.Н. Свободе совести: история и теория. М, Высшая школа.1991,144стр.
15.Барменков.А.И. Свобода совести в СССР. М, 1985.
16.Балтанова.Г.Р. Ислам в СССР. Казань, 1991; Андрианов.Н.П. Атеизм
17.Нұрмағамбетов.К. Мектеп және атеистік тәрбие. А, Мектеп, 1972; Тоқбергенов.А.
18.Арабаджян.А.З. Истоки духовности: Религия и атеизм.М, Наука, Изд фирма
19.Артемьев.А.И. Атеизм, религия, личность. А-А, Казахстан, 1990.
20.Струве.Н. Христиане в СССР. Париж, 1963.
21.Кривец.Е.А. Ислам в Центральной Азии. М, Леном, 1999.
22.Султангалиева.Г.К. Ислам в Казахстане: история, этничность и общество. Стратегический
23.Нұртазина.Н. Қазақ мәдениеті және Ислам.(тарихи-мәдениеттанулық зерттеу.). А, 2002.
24. Тасмагамбетов.А. Почему убивалась духовность в казахской степи. ((Мысль.(общественно-полит
25.Төлендиева.М. Дінге қарсы қарбалас саясат.((Заң журналы.1999. №1. 55-60бб; Кеңес
16.Маркс.К, Энгельс. Ф, Ленин.В.И. О религии. 2-е изд. М,
27.Декреты Советкой власти. 2-х т.М, 1957. Том 1.
28. КПСС в резолюциях и решениях съездов, пленумов ЦК.
29.Материалы Пленума ЦК КПСС. 14-15июня. 1983; Материалы ХХVІІсъезда КПСС.
30. ҚР ОМА. 81, 789, 1711 қорлар; ҚР
31.Советское правительство о религии и церкви. М, Госполитиздат, 1959.
32. О религии и церкви. Сборник высказываний классиков марксизма-ленинизма,
33.Русская Православная церковь в Советское время (1917-1991): Материалы и
34.Преодолевая религиозное влияние ислама. Сб док-в и материалов.(Из опыта
35.Атеистический словарь. М,Политиздат, 1985, стр32-34.
36.К.Маркс, Ф.Энгельс. Шығармалар. 3-том. 632 бет.
37.Ленин.В.И. Шығармалар. 31том. 320 бет
38.Ленин.В.И. Сочинение. том 10, стр 71-72.
39.Ленин.В.И. Соч. том 15. Стр 410-411.
40.Ленин.В.И. Соч. том 10. Стр 72.
41.К.Маркс пен Ф.Энгельс. Дін туралы. А, 1956, 72бет.
42.Ленин.В.И. Соч. том 12. Стр 152-153.
43.Аралбаев.Ж. Коммунистік партияның дінге көзқарасы. Қазмембас, А. 1958. 5-бет.
44.Ленин.В.И. Шығармалар. 10-том. 67-бет.
45.Ленин.В.И. Шығармалар. 15-том. 413-бет.
46.Сонда. 416-бет.
47.Об ошибках среди трудящихся в научно-атеистической пропаганде.(( Правда. 10
48.Баскин.М.П. Материализм және дін. А, Қазмембас, 1956, 48-54 бб.
49.Ақназаров.Х.З. Ғылыми атеизм негіздері. (ЖОО-ға студенттеріне арналған оқу құралы.).
50.Блақбаев.З. Дін және мораль. А, Қазақстан, 1973, 78-бет.
51.Лауренайтис.Ф.К. По поводу даты и названия ленинского декрета о
52.КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов
53.КПСС в резолюциях… том 1, 452.
54.Коммунистическая партия и советское правительство о религии и церкви.
55.Материалы ХХІV Съезда КПСС. М, 1972, стр 215-216.
56.Из обрашения СНК РКФСР ко всем трудящимся мусульманам России
57.Коммунистическая партия Советского Союза в резолюциях и решениях съездов,
58.Преодолевая религиозного влияния ислама. Сб док-в. А-А, 1990. 89-97.
59.О религии и церкви. (Сб док-в). М, 1981, стр
60.Назарбаев.Н.Тарих толқынында. А, Атамұра, 1999, 184-бет.
61.Сонда. 239-бет.
62.Билялова.Р.Н. Взаимодействие религиозного и этнического в казахской духовной культуре.(Философско-религиоведческий
63.Цепкова.И.Б. Место и роль религии в процессе становления гражданского
64.Декреты Советской власти. М, 1957, том 1, стр 370-376.
65.История Русской православной церкви (1917-1990). Учебник для православных духовных
66.Сонда. стр 92.
67.Төлендиева.М. Дінге қарсы қарбалас саясат. ((Заң журналы. 1999, №1,
68.Витторио Мессори Черные страницы церкви. Г. Караганда. 1998,
69.Ермаков.Е, Микульский.Д. Ислам в России и Средней Азии. М,
70.Из обращения СНК РКФСР ко всем трудящимся мусульманам России
71.Төлендиева.М. Дінге қарсы қарбалас саясат.((Заң журн. 1999, №1, 58-бет.
72.Русская Православная церковь в Советское время (1917-1991) Материалы и
73.Төлендиева.М. Кеңес мемлекетіндегі діни қозғалыстар. ((Заң газеті. 1999,
74.Ермаков.И, Микульский.Д.Ислам в России… стр 18.
75.ҚР ОМА. 81 қор, 4 тізбе, 15 іс, 102
76.ҚР ОМА. 789 қор, 1тізбе, 29 іс, 9
77.ҚР ПА. 141 қор, 1 тізбе, 12819
78.ҚР ОМА. 1711 қор, 1 тізбе, 81 іс, 2-35
79.Коновалов.К. К массовому атеизму. М, Наука, 1974, стр 67.
80.Бабинов.Ю.А. Государственно-церковные отношения в СССР: история и современность. Симферополь
81.Атеизм и религия: вопросы и ответы. (Алексеев.В.А, Алимов.Р.К, Барашенков.В.С
82.Атеизм и религия в духовной жизни советского общества.(Сб аспирантских
83.Воинствующее безбожие в СССР за 15 лет. М, 1932,
84О научном атеизме и атеистическое воспитании. Справочник для партийного
85. Воронцов.Г.В. Массовый атеизм: становления и развитие. Лениздат, 1983,
86. Большевик. 1937. №4, стр 32.
87.Зоц.А.А. Культура. Религия.Атеизм. М, Изд полит лит-ры. 1982,
88.ҚР ПА. 811 қор, 4 тізбе, 16 іс.
89.Мень.А. Религия, культ личности и секулярное государство.(Заметки историка религии.)
90.Ленин.В.И. Письмо к Молотова для членов Политбюро ЦК РКП(б)
91.Исқақов.М, Нұрмағамбетов.К. Атеистке көмекші. А, Қазақстан, 1970, 200бет.
92.Воронцов.Г.В. Массовый атеизм: становления и развитие Лениздат, 1983, стр
93.О религии и церкви. Стр 63-64.
94.Ленин.В.И. Полн собр соч… том 54, стр 210.
95.Идеология, саяси-тәрбие жұмысын одан әрі жақсарту туралы КПСС
96.О религии и церкви… стр 104.
97. Совет Одағы Коммунистік партиясының Программасы. А, Қазақстан, 1986,
98.Хрущев.Н.С. КПСС ОК партияның ХХІІ съезіне есепті баяндамасы. А,
99.КПСС ОК Пленумының материалдары. июнь.(1983) А, 1983, 7-бет
100.Сонда. 72-бет.
101.КПСС ХХІІ съезінің материалдары. А, 1981, 76-77бб.
102.Актуальные вопросы воспитания. ((Наука и религия. 1971. №10. Стр
103.Данильченко.Р.Н. Атеистическое воспитание- важнейший фактор утверждения коммунистической морали. М,
104.Маркс.К и Энгельс.Ф. Об атеизме, религии и церкви. М,
105.КПСС съездерінің, конференцияларының және ОК пленумдарының қарарлары мен шешімдері.
106.ҚР ПА. 708 қор, 27 тізбе, 154 іс,
107.КПСС съездерінің, конференцияларының…599 бет.
108.Сонда. 540 –б.
109.КПСС ХІІ съезі және идеологиялық жұмыстың мәселелері. А, 1962,
110.ҚР ОМА: 1711 қор, 1 тізбе, 56 іс, 34-40
111.Шехтерман.Е. Дін- ғылымның басты жауы. А, 1966, 28 бет.
112.
Правда. №315. 1954, 11ноябрь.
113.ҚР ПА, 708 қор, 27 тізбе, 154 іс, протокол№20,
114.Агитатор. 1983, №20, стр 60.
115. Лениншіл жас. 1970, 9-10 қазан.
116.Тоқбергенов.А. Жастарға ғылыми-атеистік тәрбие беру. А, Мектеп, 1987.
117.Нұрмағамбетов.К. Жастар және ислам. А,Қазақстан, 1976, 32 бет
118.Молодежь и атеизм. М, 1971. Стр 6.
119.Хрущев.Н.С. Совет Одағы Коммунистік партиясы ОК партияның ХХІІ съезіне
120.Кунаев.Д.А. Отчет докл ЦК. Компартии Казахстана. Хvсъезд Компартии Каз-на.
121.Сапрыкин.В.А. Урбанизация.Атеизм.Религия. А-А,
Казахстан, 1981, стр176
122.Васильев.Л.С.История религий Востока. Унив-т Книжный дом.М, 1998, стр 13-15.
123.Шехтерман.Е.И. Человек, религия, атеизм. Изд Казахстан, А-А, 1975, стр
124.Окулов.А.Ф. Ленинское атеистическое наследие и современность. Изд полит лит-
125.Глазами социолога. ((Наука и религия. 1981, №10. Стр
126.Дорженов.С.Б. Ислам және қазіргі кезең .А,Қазақстан, 1985, 15 бет.
127.Барменков.А.И. Свобода совести в СССР. М, 1970, стр 179.
128.Воронцов.Г.В. Массовый атеизм… стр180.
129.Шехтерман.Е И.Человек,религия, атеизм. А, Казахстан, 1975, стр 95.
130.Религия в истории и культуре. Под ред М.Г.Писманик.
131.Харчев.К. Гарантии свободы.(( Наука и религия. 1987, №2, стр
132.Наука и религия 1987. №8, стр 19.
133.Кривец.Е.А. Ислам в Центральной Азии.М, Леном, 1999, стр 105-107.
134.Андрианов.И.П. Атеизм в развитом социалистическом обществе. Лениздат, 1980, стр
135.Проблемы атеистического воспитания. Л , 1974, стр 119.
136.Григорьян.М.М. Курс лекций по истории атеизма. М, Мысль, 1974,
137.Ислам в Евразии. М.В. Иордан и др. М,
138. Ахмедов.А. Ислам в современной идейно-политической борьбе. М,
139.Вещиков.А. Путь к атеизму. М, 1965, стр 58.
140.Шахнович.М.И. Ленин и проблемы атеизма. М-Л, 1926, стр 608.
141.Одинцов.М.И. Государство и церковь в России ХХ век. М,
142.Бұл да сонда. Стр 129.
143. Султангалиева.Г.К. Ислам в Казахстане: история, этничность и общество.
144.Бұл да сонда. Стр 108.
145.Арабаджян.А.З. Истоки духовности: религия и атеизм. М, Наука,
146.Нұртазина.Н. Қазақ мәдениеті және Ислам.(тарихи-мәдениеттанулық зерттеу.) А, 2002, 180-181
147. Назарбаев.Н. Тарих толқынында. А, Атамұра, 1999, 233
148.Сонда. 234 бет.
149. Сонда. 291 бет.
150.Назарбаев.Н Сындарлы он жыл. А, Атамұра, 2003,
6