Жоспар
Кіріспе
І Құқық нормасы түсінігі және белгілері.
ІІ Құқық нормаларының құрылымы, гипотеза, диспозиция және санкция,
ІІІ Құқық нормаларының формасы және оның құрылымының нормативтік-құқықтық
ІV Құқық нормаларының түрлері, құқық нормаларының жіктелу критерийлері.
V Қорытынды
VІ Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Құқық – күрделі құбылыс. Құқықтың негізгі қызметі –
Құқықтық норма – мемелекет тарапынан қамтамасыз еткен, қоғамдық
Құқық норма – заңға сәйкес келетін мінез, жүріс-тұрыстың
І Құқық нормасы түсінігі және белгілері
Құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік
Жеке дара норма немесе нормалардың бір жүйесі құқық
Құқықтық норманың құндылығы:
- құқықтық нормалар қоғамды реттеп, басқарудың құралы, сол
- құқықтық нормалар қоғамдық құрылыс жүйені қорғаудағы ең
- құқықтық нормалар қоғамның дамуына пайдалы қатынастарды қолдап,
- құқықтық нормалар қоғамда әділеттікті, теңдікті, бостандықты т.б.
- құқықтық нормалар халықаралық, мемлекетаралық байланысты, қатынасты жақсартудың
Құқық – жалпыға бірдей міндетті, мемлекетпен қамтамасыз етілетін,
Адамдардың бостандығын реттейтін норма екі тұрғыдан қарастырады: бірінші
Қоғамдағы барлық процесс, барлық қарым-қатынастар құқықтық нормалар арқылы
Құқықтық норманың негізгі сипаттары:
1. Норма қоғамға, адамдарға ең қажетгі, керекті қарым-қатынастарды
2. Норма көп қатынастардың мазмұнын, орындалу бағыттарын, әдіс-тәсілдерін
3. Нормативтік актілердің көпшілігі өзгермей қатынастарды көп жылдар
4. Нормативтік актілер жалпы мемлекеттік норма, оның орындалуы
Құқықтық норманың жоғарыда көрсетілген сипаттары, оның мазмұнын, маңызын,
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. Норма мемлекеттік органның қабылдаған бекіткен актісі, оның
2. Нормада субъектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары
3. Норма ерікті түрде орындалмаса, еріксіз орындатылуы.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз
5. Құқықтық норма адамдардың, қоғамның тәртібінің кепілдігі болуы.
Құқықтық нормасыз қоғамда ешқандай дәрежелі заңдылық, тәртіп, жоспар,
Сонымен, құққықтық норма – қоғамдағы қатынас субъектілерінің құқықтары
Құқық туралы негізгі түсініктер
Норма дегеніміз – бір қатынасты реттеп, басқаратын ереже.
Қоғамдағы көптеген қарым-қатынастарды реттеп, басқарып отыратын негізгі құрал
Бұл нормалардың негізгі түрлері:
• Құқық нормасы.
• Моральдық нормалар: жақсы-жаман, дұрыс-бұрыс, әділеттік-әділетсіздік, достық-қастық, инабаттылық,
• Саяси нормалар.
• Эстетикалық нормалар.
• Қоғамдық ұйым, ұжымдардың ереже қағидалары.
• Әдет-ғұрып нормалары.
• Салт-дәстүр нормалары.
• Діни, имандылық, инабаттылық нормалары.
Техникалық нормалар – адамдардың табиғатпен, техникамен дұрыс қатынас,
Қоғамның тарихи объективтік даму процесінде құқықтың маңызы туралы
Сонымен, құқық дегеніміз мемлекет орнатқан және оның күшімен
Құқық мазмұнының негізгі элементтері:
- қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, орындау;
- қарым-қатынастарды реттеп, басқару;
- қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдениеттік
- мемлекеттік органдардың, қоғамдық ұйымдардың құзыретін, ара-қатынасын реттеп,
- халықаралық қатынастарды реттеп, басқару. Құқықтың екі түрлі
Құқықтың негізгі функциялары: реттеу және қорғау.
Құқықтың реттеу функциясы – нормативтік актілер арқылы қоғамдық
Жоғарыда айтылғандай, құқық – жалпыға бірдей міндетті, мемлекет
Құқықтық нормалардың элементтері бірігіп, оның құрылымын қалыптастырады. Құрылымы
Негізгі заңды нормаларда элементтердің мазмұны норманың кіріспесінде немесе
Тәртіп ережелерінің нормаларында элементтер нормативтік кесімдердің баптарында, бөлімдерінде
ІІ Құқық нормаларының құрылымы, гипотеза, диспозиция және санкция,
Құқықтық нормалардың элементтері бірігіп, оның құрылымын қалыптастырады. Бірақ
Негізгі заңды нормаларда элементтердің мазмұны норманың кіріспесінде немесе
Тәртіп ережелерінің нормаларында элементтер нормативтік актілердің баптарында, бөлімдерінде
Диспозиция – қатынастың мазмұны мен субъектілердің құқығы мен
- жалпылама түрі – нормада субъектілердің құқығы мен
- айқын түрі – диспозицияның мазмұны нормада анық
- сілтеу түрі – диспозицияның мазмұны туралы басқа
Гипотеза – диспозиция қашан басталады, аяқталады, нормативтік акті
- егерде норманың іс-әрекеті бір жағдайдың болуы немесе
- егерде норманың жұмысы бірнеше жағдайдың болуы немесе
- егерде норманың, іс-әрекеті бірнеше жағдайдың біреуін таңдау
Санкция – диспозиция мен гипотеза дұрыс орындалмаса, оның
- абсолютті айқын санкция: жұмыстан шығару, қызметін төмендету,
- салыстырмалы айқын санкция: минимум мен максимумның арасындағы
- альтернативтік санкция. Санкцияның көрсетілген түрлерінің қайсысын қолдану
Осы үш элементтер толық болса ғана нормативтік акті
Норматавтік актілердің жеке баптарында норманың элементтері толық болмайды.
Құқықтық нормалардың элементтерінің құрылу тәсілдері.
1. Тікелей норманың үш элементін (гипотеза, диспозиция, санкция)
2. Сілтеме тәсіл норманың жетіспейтін элементі туралы осы
3. Бланкеттік тәсіл-норманың жетіспейтін элементі туралы басқа заңға,
Сонымен құқықтық норма, заңның немесе нормативтік актілердің баптарында
Құқықтық нормалар бірнеше түрге бөлінеді:
1. Қоғамның әр саласына қарай өндірістік, ауыл-шаруашылық, құрылыс,
2. Құқықтың саласына қарай мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек,
3. Атқаратын жұмысына қарай нормалар екіге бөлінеді: реттеуші
4. Мазмұнына қарай нормалар үшке бөлінеді: міндеттеуші нормалар;
5. Норма элементтерінің құрылымына қарай нормативтік актілер үшке
6. Субъектілеріне қарай нормалар екіге бөлінеді: жалпылама нормалар,
7. Мамандандырылған құқықтық нормалар – қоғамның мамандық салаларының
Міне осы көрсетілген бағыттар бойынша құққық өзінің күнделікті
Құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік
Құқықтың нысаны – мемлекеттік биліктің нормаға, заңға айналу
1. Құқықтық әдет-ғұрып. Бұл құқықтың негізгі қоғам тарихында
2. Құқықтық прецедент – соттың және әкімшілік органның
3. Нормативтік шарттар – қоғамдағы қатынастардың негізі бола
4. Референдумда қабылданған нормативтік кесімдер – заңның бір
5. Нормативті-құқықтық кесім – мемлекеттік органның қабылдаған, бекіткен
Заңдық күшіне қарай нормативтік кесімдер екі түрге бөлінеді:
Мазмұнына қарай нормативтік актілер қоғамның әр саласына сәйкес
Көлеміне қарай нормативтік кесімдер үш түрге бөлінеді: жалпы
Кесімдер қабылдаған субьектісіне қарай үшке бөлінеді: Парламенттің актілері,
Заң – мемлекеттің ең жоғарғы басқарушы органының шығарған,
1. Мемлекеттің ең жоғарғы басқарушы органы немесе референдумда
2. Ең күрделі мәселелер туралы қабылданған кесім.
3. Заңның өзіне тән арнаулы процедурасы бар, ол
4. Заңды ешкім өзгертпейді, толықтырмайды. Тек қана қабылдаған
5. Заң – барлық нормативтік актілердің негізі, діңгегі.
ІІІ Құқық нормаларының формасы және оның құрылымының нормативтік-құқықтық
Қазақстан тәуелсіздікке қолы жетіп, егеменді мемлекет құру кезінде
Өткен тақырыптарда көрсетілгендей құқық пен мемлекет қоғамның экономикалық,
- қоғамда өмірге келіп, қалыптасқан қатынастарды реттеп, басқару
- қоғамның объективтік даму процесінің болашағын болжап, оларды
- қоғамның өткен дәуірін ғылыми тұрғыдан зерттеп заңды
Құқықтық нормалар қоғамның экономикалық-әлеуметтік қажеттіліктері арқылы өмірге келіп
Бұл екі процестің арасында тығыз байланыс, бір-біріне тәуелділік,
- субъектілердің құқықтарының заңды түрде болуы;
- ол құқықтарды іске асыруға, пайдалануға мүмкіншіліктің болуы;
- субъектілердің бостандығы, құқықтарының дұрыс дамуы мемлекеттің бақылауында,
Қазақстан мемлекетінің құқығының объективтік және субъективтік қалыптасу жолдары
- құқықтық әдет-ғұрып, салт-дәстүр;
- құқықтық прецедент;
- нормативтік шарттар;
- нормативтік құқықтық актілер.
Қазақстан мемлекетінің нормативтік актілерінің түрлері, жүйелері Конституцияда толығымен
Республика Конституциясында көрсетілген жағдайда Президент заң күші бар
1. Республика Президентінің актісін шығаруды талап ететін Президенттің
2. Конституцияда және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілік
3. Парламенттің заңды міндетіне кірмейтін, сондай-ақ Үкімет пен
4. Республиканың экономикалық және саяси-әлеуметтік дамуы жөніндегі стратегиялық
Республика парламентінің актілері: Парламент Республиканың бүкіл аумағында міндетті
Парламент пен Палаталар өз құзыретіндегі мәселелер бойынша үндеулер,
Үкімет актілері – заңдарды және Республика Президенті актілерінің
Жоғарғы сот актілері – Республика сот билігінің жоғарғы
Министрлік-ведомстволар өз құзыреті бойынша бұйрық, нұсқау береді. Өздерінің
Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының актілері – Кеңестер, Мәслихаттар
Парламенттік Республика. Заң жүзінде жоғарғы өкімет органы парламент,
Мемлекеттің басқа органдарының (президенттің, үкіметтің, премьер-министрдің, сот органдарының,
Заңның үш түрі қалыптасқан: Конституциялық заңдар, жай заңдар,
Заңның күші төрт «өлшемде» жүзеге асырылады: мерзімде, кеңістікте,
Заңның қолданылуы екі бағытта жүзеге асырылады:
1. Заң қолма-қол, басылған күннен бастап күшіне енеді.
2. Егер заңда бұрын пайда болған құқықтық қатынастарға
Заң шығарған орган, әдетте заңмен бірге заңды күшіне
Заңның кеңістіктегі күшінің шет мемлекеттің аумағымен және егемендігімен
Заңға тәуелді нормативтік кесімдер – бұлар заңға қайшы
1. Жалпылама заңға тәуелді нормативтік кесімдер – мемлекеттің
2. Жергілікті заңға тәуелді нормативтік кесімдер – жергілікті
3. Мекемелік нормативтік кесімдер – бұйрықтар, нұсқаулар арқылы
4. Бірлестіктердің, одақтардың, ұйымдардың т. б. ұжымдардың заңға
Сот билігінің актілері. Сот жүйесінің көп жылғы тәжірибесіне
Жоғарғы сот мемлекеттің көп жылғы тәжрибесіне сүйене отырып
Қоғамның диалектикалық процесіне сәйкес құқықтық актілер сан жағынан
Құқық шығармашылығы – мемлекеттің жұмысының ең күрделі, өте
Норма шығармашылықтың кезеңдері:
1. Норманың жобасы туралы тиісті органға ұсыныс жасау.
2. Тиісті ресми мемлекеттік орган қаулы қабылдап, жасауға
3. Жобаны талқылау.
4. Жобаны парламентте талқылау.
5. Нормативтік кесімді қабылдау, бекіту.
6. Норманы жариялау.
Ел Президенті өз өкілеттігіне жататын мәселелер бойынша нормативтік
Қазақстан Республикасының министрліктері, Мемлекеттік комитеттер, жергілікті өкілетті органдар
Құқық – қолдану, жүзеге асыру үшін жасалады. Құқықты
- құқықты сақтау (мәні: тыйым салынған әрекетті жасаудан
- құқықты орындау (мәні: жүктелген міндетті жүзеге асыру
- құқықты пайдалану (мәні: тұлға өзіне берілген құқықтар
- құқықты қолдану (мәні: бұл билік қызметін жүргізу
Құқықты қолдану бірнеше сатыдан тұрады:
- істің нақтылы мән жайларын анықтау;
- істің заңды негізін анықтау;
- құқықтық норманы қолдану арқылы шешім қабылдау;
- шешімді жүзеге асыру.
Қоғамдық қатынастар – адамдардың өзара әлеуметтік байланысы, қарым-қатынасы.
Осылардың ішіндегі құқықтық қатынастар – құқыққа байланысты, құқық
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 ж.
2. «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық
3. Қазақ ССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы, 1990
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі: Жалпы бөлім 27
5. Қазақстан Республнкасының Қылмыстық кодексі, 1997 ж. 16
6. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі 1997
7. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі, 1999
8. «Нормативтік-құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 1998
9. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі.
10. Жер туралы Заң, 24 қаңтар.
11. Қоршаған ортаны қорғау туралы Заң, 1997 ж.
12. Неке және отбасы туралы Заң, 1998 ж.
13. «Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы» Заңы, 1999 ж.
14. «Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» Заң. 1998 ж.
15. Салық және бюджетке төленетін өзге де міндетті
16. Қазақстан Республикасының «Инвестициялар туралы» Заңы, 2003 8
ІV Құқық нормаларының түрлері, құқық нормаларының жіктелу критерийлері
Жүйе деп әртүрлі байланыстармен және өзара қатынастарымен біріккен
Элемент – бұл күрделі тұтастықтың құрамды бөлігі. Демек,
Құқықтың жүйесі оның ішкі бірлігін білдіреді, ол қалыптасқан
Жүйелер туралы жалпы теория идеяларын құқық жүйесін сипаттағанда
Құқық нормалары бірімен бірі өзара байланысты, өзара келісімді
Әрбір жүйе екі негізгі бөліктің, біріншіден, құрылымды –
Құрылым дегеніміз элементтердің тұрақты бірлігін, қатынастардың реттелінгендігін, тұрақтылығын
Құқықтық жүйені құбылыс ретінде нақ осы ерекшелігіне толығырақ
Жүйелік түсіндірме – бұл құқық нормаларының өзара байланысының
Жүйелік түсіндірме нормалардың әрекет сферасын, олардың кімдерге арналғандығын,
Тарихи-саяси түсіндірме. Норманың әлеуметтік мәнін оның мақсатын, заң
Пайдаланылған әдебиеттер:
Қ.Д. Жоламан, А.Қ. Мұхтарова, А.Н. Тәуекелев. «Мемлекет және
С.Д. Баққұлов. «Құқық негіздері». Алматы, 2004ж.
Е. Баенов. «Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері».
Ғ. Сапарғалиев, Ибраева А. «Мемлекет және құқық теориясы».
Е.Т. Әбілезов, С.М.Рахметов. ҚР-ң қылмыстық құқығы. Алматы, 2001ж.
Ғ. Төлеуғалиев. «ҚР-ң азаматтық құқығы». Алматы, 2001.
Құқықтық норманың заңды күшінің кеңістігі және азаматтарды қамтуы
Құқықтық норманың заңды күшінің уақыты
Қазақстан Республикасының нормативті
актілердің түрлері
Заңдар
Заңға тәуелді актілері
- Қоғамдық өмірдің күрделі мәселелері бойынша қабылданады.
- Айрықша заң шығару жолымен бекітіледі.
- Заңды Парламентте немесе референдум арқылы бекітіледі.
- Заңды мемлекеттің басқа органдары өзгерте алмайды.
- Заң құқықтық жүйенің негізі болады.
- Заңнан туатын, заңды орындау барысында қабылданатын актілер.
- Мемлекет басшысының нормативтік жарлығы.
- Үкіметті нормативтік қаулысы.
- Министрліктер және ведомствалардың нормативтік актілері.
- Жергілікті басқару мемлекеттік аппараттың нормативтік шешімдері.
Заңның
түрлері
Конституциялық
Жай заңдар
Құқықтық қатынас – мемлекеттік кепілді құқықтық норма арқылы
Құқықтық қатынастың басталуы себептері
Құқықтық норма
Құқықтық қабілет және әрекеттілік
Заңды шарттар, себептер
Қоғамдық қатынастың тек құқықтық нормамен реттелуі
Құқықтық қатынастың белгілері
Қоғамдық қатынастың субъектілерінің екі жақты құқығы мен міндетінің
Қоғамдық қатынастың мемлекеттің бақылауында болуы және ерікті орындалмаса,
Субъектілер қоғамдық қатынасты өз еркітерімен бастауы
Құқықтық норма
Белгілері
Түрлері
Құрылымы
- Мінез-құлық ережесі.
- Жалпылама қасиеті бар.
- Міндеттілік сипаты бар.
- Мемлекеттен шығады.
- Мемлекет қорғайды.
- Реттейтін.
- Тыйым салатын.
- Міндеттейтін.
- Ерік беретін.
- Қорғайтын.
- Көтермейтін.
- Анықтайтын.
- Гипотеза (жорамал).
- Диспозия (мінез-құлық ережесі).
- Санкция (жаза, шара).
Кеңістік күші
Кеңістік шеңбері нормада көрсетіледі.
Орталық органдардың қабылдаған, бекіткен нормалары жалпы қоғамға күші
Жергілікті орган қабылдаған норманың сол территорияға күші бар.
Нормада көрсетілген азаматтарға күші бар.
Жергілікті органның нормасы сол территорияның азаматтарын түгел қамтиды
Орталық органның нормасы барлық азаматтарды, шетелдіктерді қамтиды
Қамтуы
Шет елдің азаматтары нормамен қамтылмайды.
Қамтылмайды
Дипломатиялық құқықтары бар азаматтар
Әскери және сайлау заңдарымен
Норманың заңды күшінің басталу уақыты
Нормада көрсетілген уақыттан басталады.
Нормада көрсетілген мерзімі біткеннен кейін басталады.
Норманы қабылдаған органның нұсқауы немесе шешімі болса тоқтатылады.
Бұрынғы норманың орнына жаңа норма қабылданса жойылады
Норманың заңды күшінің жойылу уақыты
Норманың мерзімі біткеннен кейін жойылады.
Егерде жаңа норма жауапкершілікті жеңілдетсе немесе жойса.
Егерде жаңа норма жауапкершілікті жаңартса немесе күшейтсе,
Заңды кері күші болады
Норманың заңдық кері күші туралы
Егерде жаңа заңда көрсетілсе