МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЙ-КҮЙІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ МӘНДІЛІГІ
1.1 Халық демографиясының мәні мен мазмұны..............................................
1.2 Демографиялық саясатты зерттеудің теориялық-методологиялық аспектілері.......................................................................................................
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ХАЛҚЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЙ-КҮЙІН
2.1 Әлемдегі демографиялық жағдай және қауіпсіздік
2.2
2.3 Қазақстан Республикасының демографиялық үрдістерін ретроспективті
Демографиялық зерттеу жүргізудегі статистикалық
мәліметтер........................................................................................................
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ХАЛҚЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЙ-КҮЙІН
3.1 Мемлекеттік демографиялық саясатты жүргізу барысындағы
3.2
3.3 Қазақстан Республикасының демографиялық саясатын болжау
Қазақстан Республикасы халқының әлеуметтік-демографиялық жай-күйін жетілдіру модельдері............................................................................
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Ғылыми жобаның жалпы сипаттамасы. Жұмыста Қазақстан Республикасының демографиялық
Жоба тақырыбының өзектілігі. Заманауи әлемде жаһандануды жақтаушылар және
Қазақстан әлемдегі аз қоныстанған елдердің бірі. Қазақстан Республикасы
Еліміз территориясы жағынан дүниежүзінде Ресей, Қытай, АҚШ, Аргентина,
Мұндай географиялық жағдайдың Қазақстан үшін біршама қаупі де
Демографиялық қауіпсіздікке қатер төндіретін жағымсыз құбылыстар мен үдерістерді
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев 2008 жылдың 29 мамырында Ақордада
Сондықтан да біз қалайда көбеюіміз керек. Көбеймесек көсегеміз
Осымен қатар бұл сұхбатта: «демографияның басты тетігі -
Көп балалы әр отбасы - Отанымыздың бір тірегі»,
Осы айтылғандарға орай, жаһандану жағдайындағы Қазақстан Республикасының демографиялық
Зерттеу объектісі егеменді Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты.
Зерттеу пәні Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
Ғылыми жұмыстың мақсаты жаһандану жағдайындағы Қазақстан Республикасының демографиялық
Осы мақсатқа жету үшін ғылыми жұмысының алдында мынандай
- демографиялық саясатты зерттеудің теориялық - методологиялық негіздерін
- демографиялық қауіпсіздікті зерттеудің концептуалдық негіздеріне талдау жасау;
- әлемнің демографиялық даму үрдістерін жалпылама жаһандық көлемде
- компаративті талдау негізінде шетелдік мемлекеттердің демографиялық саясатты
- Қазақстандағы заманауи демографиялық жағдайды зерттеу; еліміздің демографиялық
- Қазақстан Республикасының демографиялық саясатының қалыптасу барысына ретроспективті
- Қазақстан Республикасының демографиялық саясатының жүргізілу үдерісіндегі басты
- жаҺандану жағдайындағы Қазақстан Республикасының демографиялық қауіпсіздікті қамтамасыз
- қазақстандық қоғамның жаңғыруы барысындағы Қазақстан Республикасының демографиялық
- Қазақстанның демографиялық саясатының болашағына болжам жасау; жаһандану
Жалпы айтқанда, бұл жұмысымыздың басты міндеті жаһандану барысындағы
Ғылыми жобамыздың құрылымы зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттерін
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЙ-КҮЙІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ МӘНДІЛІГІ
Халық демографиясының мәні мен мазмұны
Халық санын жыл басына ағымдағы бағалау соңғы халық
Халықтың саны қала және ауыл халқы болып бөлінеді.
Қала халқына – қалалық мекендерде тұратын адамдар жатады.
Ауыл халқына – ауылдық мекендерде тұратын адамдар жатады.
Ұлты халық санағы кезінде сұралғандардың сөзімен жазылады, балаларының
Туу, өлім, неке және ажырасу туралы мәліметтер азаматтық
Өлу себептері бойынша ақпарат көзі науқастығына, жазатайым уақиғаға,
Туу және өлім жалпы коэффициенттер тірі туғандар мен
Табиғи өсім туғандар мен өлгендер санының айырымына тең.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде елдегі қалыптасқан демографиялық ахуалға
Қазіргі кезеңдегі еліміздің демографиялық даму жағдайы өткен тарихымызбен
Төңкерістен кейінгі кезеңдерде аумақ ауыл халқы орасан зор
Міне, осылайша аймақтың демографиялық дамуының өткен тарихи
Қазақстан халқының этнодемографиялық даму тарихына қатысты көптеген зерттеу
Қазақстанның демографиялық тарихына байланысты зерттеу жұмыстары 1960-1980 жылдары
Мәселен, Н.Е.Бекмаханованың зерттеулері XVIII ғасырдың ортасынан 1917 жылға
1980-жылдардың аяғы мен 1990-жылдардың басындағы тарихи-демографиялық мазмұндағы еңбектерде
1.2 Демографиялық саясатты зерттеудің теориялық-методологиялық аспектілері
Демографиялық саясат - бұл мемлекеттік органдар және басқа
Негізінен демографиялық саясатты жүргізу барысында үш принципті ұстану
- демографиялық саясатты әзірлеп шығару мен жүзеге асырудың
- отбасылық - демографиялық принцип. Яғни, демографиялық мақсаттарды
- байланыстылық принципі, яғни демографиялық саясаттағы міндеттерді шешудегі
Жұмысты жазу барысында статистикалық, математикалық, әлеуметтанулық, шынайы және
Жалпылама айтқанда, келешекте тиімді демографиялық саясат жүргізу үшін
Англия тарихында тұрғын халыққа байланысты зерттеулер жүргізген Д.
Өнеркәсіптік төңкеріс кезінде экономикалық өсу және демографиялық динамика
Кеңестік зерттеушілердің ішінен халық санақтары негізінде көптеген демографиялық
Демографиялық детерминизм тұжырымы бойынша қоғамның дамуы демографиялық үдерістерге
Отандық демограф А.Н. Алексеенконың пікірінше, «макроэкономикалық жетістіктермен тұспа
Ресейлік зерттеушілерге келер болсақ, Демографиялық зерттеулер орталығының директоры
Бұл айтылғандарды түйіндей келе, пікірлер әр алуандылығын және
Демографиялық әлеует мемлекеттің жетістіктерге жетуінің факторларының бірі. Бұл
Демографиялық қауіпсіздік - ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі және
Геосаяси аспекті. Қазақстан дүниежүзінде территориясы жағынан тоғызыншы орынды
Экономикалық аспекті. Тұрғын халықтың қартаюына байланысты үкімет зейнетақы
Әлеуметтік және гуманитарлық аспекті. Бұл мәселеде әйелдер санының
Демографиялық қауіпсіздіктің индикаторлары мына төмендегі 1 кестеде берілген.
1 кесте. Демографиялық қауіпсіздіктің индикаторлары
№ Көрсеткіштер атауы көлемі ықтимал әлеуметтік - экономикалық
1. Туудың жиынтық коэффициенті 2,66 Қарапайым ұрпақ ауысуының
2. Өмір сүрудің күтілетін орташа ұзақтығы 68 Өлім-жітімнің
3. Тұрғын халықтың қартаюы, яғни Қазақстандағы жасы 65-тен
Дерек көзі: http://www.stat.kz
Қазақстан Республикасы Еуропа және Азиядағы географиялық орналасуы өте
Демографиялық өту және одан туындайтын мәселелерді қарастыратын болсақ,
Бұл тұжырымды алғаш жасаушылардың бірі француз демографы Адольф
Дегенмен, демографиялық өтудің бас кезінде жас буынның тез
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЙ-КҮЙІНІҢ САЯСАТЫН ТАЛДАУ
2.1 Әлемдегі демографиялық жағдай және қауіпсіздік мәселелерін талдау
Демографиялық жаһандану - бұл демографиялық саладағы жаһандық үдерістердің
Жаһандану барысындағы демографиялық дағдарысты зерттеушілердің көбі туу деңгейінің
Қазіргі кезде «отбасын жоспарлау» және жасөспірімдерді «жыныстық тәрбиелеу»
Жер шары халқы өзіндік түр құрамына қарай біртекті
XVIII ғасырдан бастап XX ғасырдың бірінші ширегіне дейін
Демографиялық жаһанданудың детерминанталарына келер болсақ, Кеңес тарихшысы, этнограф
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев та өз сұхбатында: «қазақ жерінің
Демографиялық фактор бір жағынан жаҺандану үдерістерінің сипатын айқындауда,
Демограф ғалым М.Б. Тәтімов 1993 жылы «Дәуір» газетіне
Жалпылама талдаудың өзі тұрғын халқының саны көп мемлекет,
Жаһанданудың басты демографиялық нәтижесі адамзат санының күрт артуы
Қазіргі кезеңде ел халқының жастық құрылымында да біршама
БҰҰ-ның демографтары да қартаюды жіктеудің өзіндік үш сатылы
Тұрғын халықтың қартаюы экономикалық және әлеуметтік жағымсыз салдарға
Дерек көзі: http://www.stat.kz
1 cурет. Қазіргі кездегі Қазақстан халқының жастық тобына
Халықтың қартаюына байланысты өлім-жітім көбейеді, өйткені Ұлы Отан
Жалпылама алғанда демографиялық болжамның қандай сценарийі жүзеге асқанына
Осы айтылғандарға орай, әлемнің дамыған елдері антиэйджингті, яғни
2.2 Қазақстан Республикасының демографиялық үрдістерін ретроспективті талдау
Ретроспективті талдау жүргізу барысында Қазақстан Республикасының демографиялық жағдайына
Ретроспективті талдау барысында демографиялық жағдайлардың кезеңдерін алып қарастыруға
Тиімді демографиялық саясат жүргізу үшін көші-қондық ағымдардың көлемі
Қазақстан Республикасының Көші-қон саясатының тұжырымдамасында: «көші-қон үдерістері мемлекеттік
Қазақстан Республикасының демографиялық қауіпсіздігіне көші-қон тудыратын мынандай қатерлер
- Қазақстандағы гастарбайтерлер және диаспоралардың бір жерлерге шоғырланып
- астыртын көші-қон легінің ұлғаюы қазақстандық қоғамда «мигрантофобияны»
- «алыс» шетелден келетін мигранттар Қазақстан территориясын Еуропаға
Жоғарыда айтылғандармен қатар бірінші кезекте еңбек нарығы конъюнктурасын
Адамдар елден-елге көшіп қонып, осымен қатар өзінің шыққан
Қазақ халқының демографиялық дамуы туралы сөз болғанда, әр
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев та өз сұхбатында: «ел халқының
Қорыта айтқанда, жаһандану дәуірінде шетелдегі қазақтардың өзге елде
Демографиялық саладағы өзгерістер біріншіден, дәстүрлі құндылықтардың өзгеруіне орай
Осыған орай, М.Б. Тәтімовтың «Қазақстан келешекте де, шамадан
Демографиялық әлеуеті зор мемлекет ғана өркендей алары және
Демографиялық жағдайға байланысты демографиялық саясат екі мақсаттың біреуін
а) демографиялық жарылыс сатысындағы бірқатар дамушы мемлекеттер демографиялық
Экономикасы дамыған, постмодернизация сатысындағы мемлекеттер демографиялық дағдарысқа түскендіктен
Өлім-жітім деңгейінің жоғарылауына құрамында генетикалық модификацияланған ағзалар (ГМА)
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының, Қазақ тағамтану академиясының
Қазақстаннан эмиграциялайтын адамдар еңбекке қабілетті және репродуктивті жастағылар
Жетілдірілген механизмдерді пайдалана отырып демографиялық саясатты жүргізу әлемдік
Қазіргі кезенде әр елдің шынайы байлығы адами әлеует
1995-2000 жылдардан бастап осы 1980-ші жылдары туылған көп
1991-2009 жылдардағы Қазақстандағы тұрғын халықтың табиғи өсімін қарастырсақ,
2 кесте. Туылғандар, қайтыс болғандар және халықтың табиғи
Жылдар Адам 1000 адамға
туғандар қайтыс болғандар табиғи өсім туғандар қайтыс болғандар
1991 353174 134324 218850 21,5 8,2 13,3
1995 276125 168656 107469 17,5 10,7 6,8
2000 222054 149778 72276 14,9 10,1 4,8
2005 278977 157121 121856 18,4 10,4 8,1
2006 301756 157210 144546 19,7 10,3 9,4
2007 321963 158297 163666 20,8 10,2 10,6
2008 357575 152706 203869 22,7 9,7 13,0
2009 358765 143682 215083 22,6 9,0 13,5
Дерек көзі: http://www.stat.kz
04.02.2010 ж. Қазақстан Республикасының халық санағы нәтижелерінің қорытынды
Дерек көзі: http://www.stat.kz
2 сурет. 2009 жылғы халық санағы мәліметі бойынша
Қазіргі кезде ажырасу үрдісі де көп байқалуда. Оны
3 кесте. 1999-2009 жылдардағы некелесу және ажырасу
Жылдар Сандық көрсеткіш 1000 адамға
некелесу ажырасу некелесу ажырасу
1999 85872 25583 5,8 1,7
2000 90873 27391 6,1 1,8
2001 92852 29599 6,3 2,0
2002 98986 31236 6,7 2,1
2003 110414 31717 7,4 2,1
2004 114685 31492 7,6 2,1
2005 123045 32377 8,1 2,1
2006 137204 35834 9,0 2,3
2007 146379 36107 9,5 2,3
2008 135280 35852 8,6 2,3
2009 140386 39257 8,8 2,5
Дерек көзі: http://www.stat.kz
Өлім-жітім көрсеткіші бойынша бірінші орында қан айналымы жүйесі
Қазақстан Республикасының жастық құрамына келер болсақ, 2010 жылдың
15 жасқа дейінгі балалар - 3895100 адам немесе
15 пен 65 жастағылар - 10959800 адам немесе
65 және одан жоғары жастағылар - 1144600 адам
Жоғарыда қарастырылған мәселелерді түйіндей келе, еліміздің территориялық тұтастығы,
2.3 Демографиялық зерттеу жүргізудегі статистикалық
мәліметтер
Халық саны проблемасының Қазақстан үшін айрықша маңызы бар.
Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің деректері бойынша 2007 жылдың
2007 жылдың 1 қаңтарына республика халқының жас құрамы
Қазақстанда әйел жыныстылар санының басым болуынан көрінетін гендерлік
15–64 жастағы ерлер өлімінің жоғары пайызы мен өмір
2007 жылы республика халқының табиғи өсімі 157 891
2003 жылдан бастап елде жылына шамамен 250 нәресте
Демографиялық ахуалды жақсартуда денсаулық сақтау саласы үлкен рөл
Халықтың көші-қонының оң сальдосы әлі сақталып отыр, 2007
Қазақстанға келушілер арасында қазақтардың басым салмағы 78,2% (73,1%),
Экономикада жұмыс істейтін жастар саны 2 730 951,
Елдің барлық қалаларында жалпы жұмыссыздық деңгейінен жастар арасындағы
Қала мен ауылдағы кедейлік деңгейіндегі айырма сақталып отыр
Сонымен статистика 15-29 жас аралығындағы жастар саны Қазақстанның
Демография мәселелерін шешуде экономикалық ынталандыру келешегін сипаттай
Бүгінде халық арасында бала туу өсімінің үрдісі байқалып
Ілгерінді демографиялық өтпелі кезеңнің негізгі құрамдас бөлігі –
Қазіргі кезде Қазақстанда бала туу ұлғаюда, жыл
Еуропа елдеріндегі демографиялық дағдарысты ескере отырып, бұл елдер
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЙ-КҮЙІНІҢ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ МЕХАНИЗМДЕРІ
3.1 Мемлекеттік демографиялық саясатты жүргізу барысындағы мәселелер және
Келешекте демографиялық саясатты жүргізудің мынандай екі жолы бар.
Осы айтылғандарға орай, бүкіл әлемдік қауымдастық осындай жинақталған
1994 жылы Каирде өткен конференцияға 179 мемлекеттің өкілі
Қазақстан Республикасының 2000 жылғы Мемлекеттік демографиялық саясатының тұжырымдамасы
3.2 Қазақстан Республикасының демографиялық саясатын болжау және оны
Барлық дүниежүзінің, елдердің, аймақтардың, қалалардың тұрғын халқының саны
4 кесте. Халқы саны ең көп он мемлекет
(миллион адам)
Мемлекеттер 2009 Мемлекеттер 2025 Мемлекеттер 2050
1. Қытай 1331 1. Қытай 1476 1. Үндістан
2. Үндістан 1171 2. Үндістан 1445 2. Қытай
3. АҚШ 307 3. АҚШ 358 3. АҚШ
4. Индонезия 243 4. Индонезия 292 4. Индонезия
5. Бразилия 192 5. Пәкістан 246 5. Пәкістан
6. Пәкістан 181 6. Бразилия 212 6. Нигерия
7. Бангладеш 162 7. Нигерия 207 7. Бангладеш
8. Нигерия 153 8. Бангладеш 195 8. Бразилия
9. Ресей 142 9. Ресей 133 9. Конго
10. Жапония 128 10. Мексика 123 10. Филиппин
Дерек көзі: http://www.demoscope.ru
2009 жылдың тамыз айында американдық үкіметтік емес ұйым
Австралия және
Океания
Еуропа
Америка
Африка
Азия
Дерек көзі: http://www.demoscope.ru
3 сурет. Құрлықтар бойынша халық саны, миллион адаммен,
Бұл тәріздес болжамдардың дұрыс - бұрыстығы айқын емес.
Бұрындары Жер шарында қанша адам өмір сүрді және
5 кесте. Қазақстан Республикасының келешектегі демографиялық жағдайына
Құрлық, территория, ел 2009 жылдың орта кезіндегі халық
Орналасу тығыздығы
(кв.км адамнан) Туу
коэффициенті
(1000 адамға) Өлім-жітім
коэффициенті
(1000 адамға) Табиғи өсім
коэффициенті
(%) Көші-қон өсімі
коэффициенті
(1000 адамға) Халық санын болжау
(млн.адам)
2025
жыл 2050
жыл
Барлық әлем 6810 50 20 8 1,2 -
Қазақстан 15,9 6 23 10 1,3 0 18
Дерек көздері: http://www.demoscope.ru ; http://www.prb.org
Қазақстан Республикасының келешектегі демаграфиялық жағдайына жасалған болжам бойынша
Қазақстан Республикасының демографиялық ахуалын жан-жақты түсіну үшін және
ҚОРЫТЫНДЫ
Жұмысымыздың қорытынды бөлімінде Қазақстанның демографиялық саясатын оңтайландыруға байланысты
- жаһандану барысында Қазақстан Республикасының демографиялық қауіпсіздігін арттыру
- қоғамды демографиялық саясаттың нәтижелі іс-шараларымен таныстырып, әлеуметтік
- Қазақстан Республикасының 2000 жылғы Мемлекеттік көші-қон саясатының
- қазіргі кезде «отбасын жоспарлау» және жасөспірімдерді «жыныстық
- бүгінгі күні ел халқының жастық құрылымында біршама
- шекаралас мемлекеттермен шынайы және ықтимал қатерлер болмауы
- босанушы жүкті әйелдерге арналған бөлек емханалар салу
- тууды ұлғайту үшін өкіл әке және өкіл
- Қазақстан Республикасындағы Балалар үйін қалаларға шоғырландыру және
- елімізде патронаттағы, қамқоршылықтағы балаға жәрдемақы ай сайын
- репродуктивті жастағы буынды тұрғын үймен қамтамасыз ету
- бала тууды арттыруға деген мүмкіндікті ұлғайту, әсіресе
- жалпы білім беретін орта мектептердің өзінде «Мектептегі
- құндылықтар жүйесі мен ұстанымдарды өзгерту арқылы ғана
- Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Әйелдер ісі және
- демографиялық саясат, демографиялық қауіпсіздікке байланысты зерттеулерді қаржыландыру.
- демографиялық саясатты, демографиялық қауіпсіздікті ғылыми - зерттеу
- демографиялық саясаттың тұжырымдамасын «Қазақстан-2030» бағдарламасына орай 2020,
Жоғарыдағы ұсыныстарымыз келешектегі демографиялық саясатты жүргізу барысында қолданылса,
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 http://www.stat.kz http://www.stat.kz/ Сайт Агентства Республики Казахстан
2 http://www.auzr.kz Сайт Агентства Республики Казахстан по
3 Назарбаев Н.Ә. Ұлттың ұлы мұраты жолында ұйысайық
4 Иватова Л.М., Балапанова А.С. Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі:
5 Султанов Б.К., Кушкумбаев С.К., и др. Казахстан
6 Бжезинский З. Великая шахматная доска (Господство Америки
7 Смит А. Исследование о природе и причинах
8 Кваша А.Я., Ионцев В.А. Современная демография. –
9 Урланис Б.Ц. Глобальные проблемы народонаселения и различные
10 Алексеенко А.Н. Казахстанский путь модернизации: этнодемографический аспект
11 Медведев Д., Иванов А.И., Казанцев В.О., Карпенко
12 Клупт М. Демография регионов Земли. - СПб.:
13 Тәтімов М., Әлиев Ж. Дербестігіміз - демографияда:
14 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан дағдарыстан кейінгі дүниеде: болашаққа
15 Тәтімов М.Б. Қазақ әлемі. - Алматы: Қазақстан-Атамұра,
16 http://www.akorda.kz Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2010
17 Абдрахманов С. «Т. Шарманов Менің биологиялық жасым
18 Тұрапбайұлы А. «Бала бақытынан артық құндылық жоқ»
19 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030; Ел Президентінің
20 Тәтімов М.Б., Дәулетова А.А. Жалпы демография. -
1
28,7
28,0
27,3
26,5
25,7
25,0
24,5
24,2
24,0
24,0
24,2
64,5
65,3
65,9
66,5
67,0
67,4
67,7
68,0
68,2
68,3
6,7
6,7
6,8
7,0
7,3
7,5
7,7
7,8
7,8
7,7
7,5
68,3
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
0-14 жас
15-64 жас
65 жас және одан жоғары
жыл басына, пайызбен