ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Нұртазин және Мұқановтану ілімі мәселелері
Мамандығы: 030770 «Қазақ тілі мен әдебиеті»
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ----------------------------------------------------------------------------3-5
I ТАРАУ
Алуан қырлы әдебиетші. -----------------------------------------------------5-15
1. Талант және тағдыр.
2. Саңлақ ғалым.
II ТАРАУ
Т.Нұртазин –Мұқовтану ілімінің негізін қалаушы.--------- ----------16-41
1. Қаламгер шеберлігінің қырлары.
2. Мұқановтану мәселелері.
ҚОРЫТЫНДЫ-----------------------------------------------------------------42-43
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ------------------------------44-45
КІРІСПЕ
«Әдебиет - замананың көзі, құлағы» (М.Горький).
Әдебиет –үздіксіз даму үстінде болатын, үнемі жаңарып , толығып
Бүгінгі күні биік деңгейге көтерілген әдебиетіміздің қабырғасын қалап,
Туған әдебиетінің қыруар жүгін ұзақ жылдар бойы арқалап келген
Сыншы-ғалымның бастан кешірген тауқыметі де жетерлік. Ол «контрореволюциялық
Жоғарыда аталған қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салып, қалыптастырушылар сол
«Жазушы және өмір» еңбегінің авторы туралы, сонымен бірге,
І ТАРАУ. АЛУАН ҚЫРЛЫ ӘДЕБИЕТШІ.
Адал еңбек, қажырлы қайраткерлігімен, ұзақ жылғы ұстаздығымен, талантты шығармаларымен
Темірғали Төлемісұлы Нұртазин 1907 жылы 26 желтоқсанда Қорған қаласындағы
1920 жылы шешесінен айрылып, жетімдік тірлігі әкесінің 1923 жылы
1943 жылдың жазында қазақтың қара шаңырағы –КазПИ-ге ауысты, алдымен
Жоғарыда аталған өмірбаянында: «1930 жылдан бері әдебиетпен айналысып
Т. Нұртазиннің публицистік қаламының ұшқырлығын, жазушылық дарының нәрлілігін, аудармашылық
Сыншы Нұртазин әдебиеттің көкейкесті мәселелеріне арнап жүзге жуық еңбек
«Темірғали Нұртазин –сыншы ретінде де, жазушы ретінде де, ғалым-педагог
Т.Нұртазин өзінің шығармышылық, ғалымдық ой-пікірін және айтайын дегенін жеріне
Т.Нұртазиннің бұл еңбегінде қазіргі әдеби дамуымыздың өзекті мәселелері проблемалық
С.Мұқановқа арналған монографиясын 1966 жылы «Б.Майлиннің творчествосы» атты
Б.Майлин шығармашылығында өзінің бар айшығымен көрінетін реализм, шығарманы
Ғалым Т.Кәкішев: «Бейімбет Майлин творчествосы» туралы еңбектің ең негізгі
«Шұғаның белгісі» жұрт дағдыланған дәстүрлі
көлеміндегі нәрсе емес. Автор мәселені
дамытып, сол әйел көлемінде шешкенмен,
әлдеқайда терең, кең қатпар-қатпар , астарлы.
тақырыбы, негізгі идеясы - гуманизм, адамгершілік. Басынан аяғына
дейін бұра баспас нақты сюжетке, логикалық оқиғалар
құрылған повесть жанды тербер лирикалық болып шыққан.
әр жолынан нәзік лириканы сезесің. Ол лирикаға дем беріп,
күш дарытып тұратын –гуманизм ,адамгершілік», -деп
зерттеуші (3). Т.Нұртазин Б.Майлиннің
ішінде әңгіме, повесть, роман салаларына,
үлестерін кеңінен сөз етіп, әр жанрды табиғатына сай талдап,
дарынның қазақ әдебиетіндегі орнының ерекшелігіне баса назар
аударады.
Сыншы Майлиннің «Раушан-коммунист», «Берен», «Әміржанның әңгімесі» сияқты повестерінің идеялық-көркемдік
Қазақ әдебиетінің классигі Б.Майлин шығармашылығын тұңғыш рет кең көлемде
Ғ.Мүсірепов еңбектеріндегі негізгі тақырып, әлеуметтік мән, көркемдік нәр туралы
«Тарғыл қауын» - Ғ.Мүсірепов талантының жаңа қырларын ашқан
Сонымен, ғалымның Ғ.Мүсірепов шығармалары жайлы ойлары өте қолайлы да
Қазақ совет әдебиетінің талантты қайраткері, ұлы суреткер М.О.Әуезов және
гендігінің дәлелі. «Ескілік көлеңкесінде», «Кім кінәлі», «Қаралы сұлу» шығармаларында
Жазушының суреттеуінде адам шошырлық ұсқынсыз, тұрпайы жексұрындар: озбыр үстемдер,
С.Сейфуллиннің азаматтығын, қайраткерлігін баса айта келіп, сөз өнерін қадірлегенін,
Ақынның «Советстан», «Альбатрос», «Көкшетау», «Қызыл ат»
тағы басқа поэмаларына тоқталылып, олардағы романтикалық пафос жайында, сюжет
«Шортанбай шығармалары жайында» деген бөлімінде автор айтыс өнерінің иесі
«Шортанбай - әлеуметтік лириканың ақыны» дейді ғалым. Ғалым Шортанбайдың
Сыншы С.Торайғыровтың саяси идеялық (1917-1918) адасуларын мойындайды, бірақ
С.Торайғыров - ақындық талантымен, алып дарынымен, от жалынды жігерімен
Әйел теңдігі мәселесін алғашқылардың бірі болып көтерген. Ас ішіп,
«Кім жазықты?» мен «Қамар сұлуда» С.Торайғыров өмір сырын терең
Ақынның ақпан революциясынан кейінгі шығармашылығын сыншы екіге бөледі:
1. 1917-1918 жылдар. Ақын адасты, жаңсақ жолда болды.;
2. 1918-1919 жылдар. «Адасқан өмір», «Кедей» поэмалары, «Осы да
Қазақ әдебиеттану ғылымы мен сынын өркендетуге өзінің сүбелі де
II ТАРАУ. Т.НҰРТАЗИН –МҰҚАНОВТАНУ ІЛІМІНІҢ НЕГІЗІН ҚАЛАУШЫ.
Әдебиетші ғалым, сыншы ретіндегі Темірғали Нұртазиннің мол әдеби мұрасының
С.Мұқановтың сан-салалы шығармашылығын мұқият зерттеуге 1945 жылдан кіріскен 1951
Белгілі ғалым Т.Кәкішев зерттеушінің «Жазушы және өмір» еңбегі жайлы
Ал белгілі сыншы, әдебиет саласында телегей теңіз іс атқарған
Кеңестік дәуірде ұлттық әдебиетіміздің іргетасын қаласқан, оның өсіп, өркен
Ғалым Қирабаев С.: «Т.Нұртазин С.Мұқановтың творчестолық табыстарын қазақ совет
Аталған монографияда автор С.Мұқанов шығармашылығының зерттелуіне және өзінің алдына
Кітаптың «Қазақ совет әдебиетін жасау жолында» деген алғашқы тарауы
Өзгерістер әкелген жаңа қоғамның идеяларынан бастау алғанжас қазақ әдебиеті,
С.Мұқанов –қазақ поэзиясындағы өзіндік орны бар, талантты қаламгер. Ол
Осыған орай зерттеудің бұдан былайғы тарауларында автор С.Мұқановтың лирикасын,
«Лирикалары» атты тарауда әдебиеттанушы ғалым сөзді әдебиеттің негізгі салаларының
Лириканың осы мүмкіндігі кеңес дәуірі тұсында жаңа түр, жаңа
Махаббат, үй-іші, отбасы жайы, әдет-салт мәселелері тікелей қоғамдық, мемлекеттік
Зерттеуші С.Мұқановтың лирикалық шығармаларын осы тұжырымды негізге ала отырып
лас лириканың табиғаты да жаңарып, өзгерді дейді ол.
C.Мұқанов та өзінің лирикасында ірі әлеуметтік мәселелерді көтерді. Лириканың
1919 жылы «Бостандық» өлеңін жазғанынан былай қарай С.Мұқановтың қаһарманы
Т.Нұртазин 1919 – 1926 жылдар арасындағы ақынның лирикалық кейіпкерлеріндегі
Сондай - ақ, С.Мұқанов лирикасындағы сюжеттілік элементі мен қаһармандарының
екіншісінің түп негізі қате деген тұжырым жасайды.
Ғалым 20-жылдардың бірінші жартысында топ адамдардың, ұжымның сезімін білдіруге,
Қай тұста да ізденіс, соны қадамдардың қиындыққа кезігіп, қателіксіз
«Дауылды дәуірге сай екпінді ырғақ табу, өлеңнің метрикалық
дәуірге сай екпінді ырғақ табу, өлеңнің метрикалық өлшемін өзгерту,
Сыншы 1929 – 1932 жылдары С.Мұқановтың қазақ поэзиясының түрін
1933 жылы «Известия» газетінде жарияланған ақынның «Майға сәлем» деген
Автор ақынның «Майға сәлем» өлеңін тақырып ауқымының кеңдігі,
терең мағыналылығы, көркемдік ерекшеліктері тұрғысынан талдайды.Өзінің ақындық серпінін әлеуметтік
Зерттеуші С.Мұқановтың 1930 жылдарда жазылған «Колхозды ауыл осындай», «Малшының
С.Мұқанов лирикасының бір парасы – Отан қорғау тақырыбына арналған.
Т.Нұртазин ақынның соғыстан кейін де дағдыланған қалпынан таймай бейбіт
Екінші, жазушының таланты эпостық (сюжетті) шығарма жазуға бейім. С.Мұқановтың
Үшінші, болашақ ақын жас шағында батырлық жырларды, қиссаларды, ғашықтық
Одан ары қарай автор нақты деректер мен материалдарға сүйене
С.Мұқановтың сюжетті кесек дүниелер жасаудағы шығармашы-лық ізденістері, әсіресе, «Батырақ»,
«Сәбит –поэманы көп жазған ақын. Т.Нұртазин ақынның қаламынан шыққан
«Батырақ» поэмасын ақын 1925 жылы –қазақ ауылында тап күресі
Сыншы кезінде орыстың ұлы ақыны, шаруа қауымының жаршысы Некрасовтың
С.Мұқановтың «Батырақ» поэмасына дейінгі шығармаларда да кедей-батырақтар бейнесі болған.
Сыншы бұл тұсқа да түсінікпен қарап, бұрыннан бар соқпақтармен
Зерттеуші сондай-ақ, поэманың негізгі кейіпкерлерінің бірі Қозыбақтың бойындағы толқу,
С.Мұқановтың «Сұлушаш» романы 1928 жылы жарияланады. Алғаш басылып шыққан
Автор нақты деректер келтіре отырып, «Сұлушаштың» ауыз әдебиеті материалдарына
Бұл жайында қазақтың көрнекті сыншысы А.Нұрқатов «Сыншы өзінің алғырлығын,
Ғалым романдағы ерекше айқындалып, тұлғаланған конфликт –махаббат драмасын да,
Романның шебер қиюласқан композициясына, өлең құрылысындағы буын мөлшеріне, соған
Сондай-ақ негізінен реалистік стильде жазылған романның бойында кездесетін романтикалық
«Батырақ» поэмасындағы секілді «Сұлушаш» романында да ауылдың кедейлері, езілгендер
Ақынның кейіпкер көңіл-күйін сұлу табиғат көркімен ұштастыра жырлаудағы тапқырлығына,
С.Мұқановтың 1935 жылы жарық көрген «Ақ аю» поэмасы
Поэмада Ленинград қаласынан шыққан Челюскин мұз жарғыш кемесінің Солтүстік
Ақынның ауыл батырақтарының төңкеріске келу жолдарын бейнелейтін «Қанды көл»,
« образдары нақтылы жинақ, айқын сюжетті, композициялары ширақ; көрікті,
Ал басқа поэмаларына сыншы тұлғаланып жетілмеген, сыны да сәні
С.Мұқановтың жазушылық өрісі мейлінше кең, талай жанрға бата қалам
Сыншы С.Мұқановтың прозасына тоқталардан бұрын осы
жанрдың біздің әдебиетіміздегі даму тарихына шолу жасайды. Мұнысы да
Зерттеуші бұған дейін шығарамашылық талантын поэзияға жұмсап жүрген С.Мұқановтың
С.Мұқанов 20-жылдарда проза саласында жинаған азды-көпті тәжірибенің нәтижесінде «Александр»
С.Мұқановтың «Қазақтың көркемдік жағынан толысқан» романын жасап, зор табысқа
Қоршаған әдеби ортаның, прозалық дәстүрдің жазушыға әсері, маңызы зор
1920 жылдардың аяғында көлемді романмен үлкен прозаға келген С.Мұқанов
Отызыншы жылдардағы С.Мұқановтың роман саласындағы қадамы «Теміртастан» басталды. Бұл
Зерттеуде саяси-моральдық мәселемен байланысты бір топ адамның зұлымдығын әшкерелейтін
С.Мұқановтың ең құнарлы шығармасы саналатын «Ботакөз» романы бірінші рет
Зерттеуші кітапта нақты деректерге сүйене отырып романның жазылуынан, автордың
Зерттеуші романның басында сюжетке арқау болған тап қайшылықтары мен
Сюжетке арқау болған өмір қайшылықтарын өзара қиюластырып, қызғылықты
Өмір күресінде қатып-пісіп төңкерістік жолға түскен Ботакөз, қалың бұқараның
Зерттеуші С.Мұқановтың «Сырдария» романын жаңа дәуірді, еңбек тақырыбын жыр
Сыншы ғасырлар бойы ырқ бермей келген Сырдарияны жуасытып, сабасына
Роман кейіпкерлерінің күш-қуатын халықтың тапқа бөлінген кездегідей өздерінің ішіндегі
Кейінгі жылдары С.Мұқанов өзінің «Өмір мектебі», «Адасқандар» романын жаңартып,
Сыншы жоғарыда аталған жазушының романдарын ғалым бір топқа қосып
Т.Нұртазин С.Мұқановтың «Менің мектептерім» романының жазылуына М.Горькиийдің «Детство», «Мои
Ғалым бұл еңбекті бағалау барысында: «...Тарихи шындыққа нұсқан келтірмейтіндей
Зерттеуші шығарманың жанрлық ерекшеліктеріне тоқталып, оның бірінші жариялануындағы «повесть»,
Ғалым М.Қаратаев «Өмір мектебі» - Қазақстандағы ең ауыр
«Мөлдір махаббат» романы 1959 жылдың күзінде жарық көрді. Роман
«Мөлдір махаббат» шын мәнінде қоғамдық проблемаларды көтерген, оның күнделік
«Адасқандар» романы туралы ғалым Т.Кәкішев: «Адасқандар» романы
Зерттеуші Ш.Елеукенов: «Роман «Заблудившиеся» (1931) написан на остросовременном
Бұл роман жайлы айтылған әртүрлі көзқарастар, пікірлердің ішіндегі ұшқарысы
Сонымен, зерттеуші тілімен айтсақ, «Адасқандар» өмір шындығына шын
Кітаптың соңғы тарауында зерттеуші С.Мұқановтың повестері мен очерктеріне, драматургиясына
С.Мұқановтың повесть саласында елеулі еңбектері бар. «Ақбөпенің сыры» (1927),
Әйел мәселесін әлеуметтік күрделі жағдайлармен сабақтастыра суреттейтін, бұрын
«Жарқын жолмен» повесінің бас кейіпкері Үміт еркіндікке жетумен қатар,
Композициялық қиысу жатық, характерлері әрқилы, идеялық мақсаты айқын, тіл
С.Мұқановтың көп жазып, заман талабына сай бағалы туындылар берген
Стилінде бірде тамашалау, бірде әсерлеу басым болып, кейде шамадан
Қаламгердің очерк жанрында елеулік еңбек етіп, табысқа жеткен кезеңі
Сыншы С.Мұқановтың қырқыншы жылдардың екінші жартысында Сыр бойындағы
1930 жылдардың соңында «Алтын астық»
Пьесаның табысты болуының сырын зерттеуші Ш.Уәлихановтың өмірбаянын, ғылыми және
Белгілі әдебиет зерттеушісі Р.Нұрғали: «Білікті ғалым бұл кітабында С.Мұқанов
Әрине артына мол мұра қалдырған қарымды қаламгер С.Мұқанов шығармашылығын
Профессор Т.Кәкішев: «Расын айту керек, қазақ әдебиеттану ғылымында «Жазушы
ҚОРЫТЫНДЫ
Ғалым Т.Нұртазиннің әдебиетті өркендетуге қосқан, бір арнаға бағытталған, жинақталған
Қазақ совет әдебиетінің негізін салушылардың бірі, заманымыздың ірі жазушысы
1920-жылдардан басталған қазақ халқы өміріндегі өзгерістер мен жалпы қоғамдық
Сәбиттің поэзия, драматургия, сын мен әдебиеттану саласындағы еңбектері, көркем
Сәбиттің әдебиеттегі жаңалықтарына келетін болсақ, ең алдымен, ол әлеуметтік
Сәбит – белгілі дәрежеде тарихи жазушы. Оның шығармалары қазақ
Сәбеңнің өлеңдерінің екі желісін көрсетуге болады: әлеуметтік;
сатиралық. ХХ ғасырдағы әлеуметтік қозғалыстар әсерінен туған саяси-азаматтық лирика,
Сәбиттің зерттеулік еңбектері қазақ әдебиеті ғылымының балаң кезінен басталады.
Осының бәрін ғалым, әдебиеттанушы Т.Нұртазин жан-жақты, ғылыми тұрғыдан талқылап,
Төл әдебиеттануымызда мұқановтану ілімінің іргетасын қалыптастыруға бүгінгі таңда сүбелі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Нұртазин, Т.Т. Жазушы және өмір / Т.Т.Нұртазин.- Алматы:
2. Кәкішев, Т.К. Дәуір дидары: Қазақ совет әдеб. өсу
3. Нұртазин, Т.Т. Бейімбет Майлин творчествосы: Монография / Т.Т.Нұртазин.
4. Нұртазин, Т.Т. Шеберлік туралы ойлар: Әдеби-сын мақалалар жинағы
5. Ахметов, К. А.Нұрқатов / К.Ахметов. // Жұлдыз. –
6. Нұрғалиев, Р.Н. Телағыс: Әдеби дәстүр мен
7. Қирабаев, С. Естегілер / С.Қирабаев // Жұлдыз. –
8. Қазақ әдебиетінің өзекті мәселері: Ғылыми мақалалар жинағы /
9. Нұртазин,Т.Т. Халық жазушысы: С.Мұқановтың өмірі мен шығармашылығы туралы
10. Нұрғалиев, Р. Қазақ революциясының поэзиясы / Нұрғалиев
11. Ергөбеков, Қ. Сәбит Мұқанов / Қ.
12. Қаратаев, М. Эпостан эпопеяға: Әдеби-сын зерттеулер / М.
13. Жұмағалиев,З.Т. Дауылды жылдар шежіресі / З.Т.Жұмағалиев. - 1987.
14. Ергөбеков, Қ. Жақсыдан қалған сөз / Қ.Ергөбеков. -
1991. - 302 б.
15. Майтанов, Б. Көркемдік нәрі: Романдағы психологизм туралы /
16. Мұқанов, С. Таңдамалы шығармалар: 16 томдық, 2-том
17. Жұмағалиев, З.Т. Өршіл гуманизм өнегесі: Монография / З.Т.Жұмағалиев.
18. Қазақ совет әдебиеті.
19. Қирабаев, С. «Кәдімгі С.Мұқанов»: Қазақтың көрнекті ақыны, жазушысы,
20. Тәжібаев, Ә. Жылдар, ойлар: Естеліктер мен толғаныстар /
21. Кәкішев, Т.К. «Қазақ әдебиетінің Атымтай Жомарты» / Т.Кәкішев//
22. Тұрысбеков, Р. Дүниетаным және шығармашылық: С.Мұқановтың 20-жылдардағы прозасы:
23. Нұрғалиев, Р.Н. Қазақтың алтын ғасыры: Зерттеу. – Астана.
24. Қаратаев, М. Қазақ совет әдебиеті: Жоғ. оқу орнына
2