ЖОСПАР
КIРIСПЕ 2
1. Қазақстан Республикасындағы валюталық қадағалау мен реттеу және
2. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюталық операциялары мен
3 Валюталық реттеуге қажетті операцияларды жүргізетін маманданған ұйымдар
ҚОРЫТЫНДЫ 24
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 26
КIРIСПЕ
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей экономикада нарықтық қатынастар өз-өзiн реттей
Елiмiздiң өз егемендiгiн алғаннан берi нарықтық қатынастар күннен-күнге
Ұлттық валютаның енгiзiлуi сәтiнен бастап, 1995 жылға дейiн
Сондықтан мемлекеттің және Ұлттық Банктің жүргізетін валюталық реттеу
Валюта ( италиян сөзi , сөзбе - сөз
Валюталық рыноктар уақтылы есеп айырысуларды жүзеге асыруды, валюталық
1. Қазақстан Республикасындағы валюталық қадағалау мен реттеу және
Нарыққа өту кезеңiнде қазақстан егемендi ел ретiнде өзiнiң
Қазақстан 1992 жылдың шiлдесiнде ХВК-ға мүше болып кiргеннен
Жоғарыда аталған заңға қоса, “ Қазақстан Республикасының ақша
Қазақстан заңдары бойынша валюталық обьектiсi болып шетел валютасы,
Валюталық қатынастардың субектiлерi болып “резиденттер” және “езидент еместер
Қ.Р. тұратын жеке кәсiпкерлер, оның iшiнде уақытша шетелдерде
Қ . Р – ның заңдары бойынша құралған
Қ.Р-нан тыс жерлердегi дипломатиялық, сауда және басқа ресми
Қ.Р-дағы “резидент еместерге” жоғарыда республика резиденттерi түсiнiгiнде көрсетiлген
Қазақстан валюталық бақылауды валюталық бақылау органдары және олардың
Валюталық бақылау негiзiнен мына бақылауда жүргiзiледi:
Жүргiзiлетiн валюталық операциялардың заңға сәйкестiгiн анықтау жiне оған
Резиденттердiң мемлекет алдындағы шетел валютасымен мiндеттемелерiн орындауын тексеру;
Сөйтiп, валюта қатынастары халықаралық экономикалық, саяси және мәдени
Қазақстанда валюталық бақылауды валюталық бақылау органдары және олардың
«Қазақстан Республикасының валюталық реттеу туралы» Заңына сәйкес “валюталық
1) меншiк құқығының және өзге де құқықтардың валюталық
2) валюталық құндылықтарды кезкелген тәсiлмен Қазақстан Республикасына әкелу
3) ұлттық валютаға, сондай-ақ номиналы мен құны ұлттық
Мұндағы валюталық құндылықтарға мыналар жатады:
Шетел валютасы;
Номиналы шетел валютасында көрсетiлген бағалы қағаздар мен төлем
Тазартылған құйма алтын;
Ұлттық валюта, резиденттер мен бейрезидентттер арасында олармен операциялар
Кейбiр экономикалық әдебиеттерде валюталық құндылықтар қатарына бағалы металдар
Iс жүзінде валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал
Ағымдық операцияларға жататындар:
тауарлар жұмыстар және қызметтер үшiн төлемнiң не аванс
180 күнен аспайтын несиелер беру жәе алу;
салымдар (депозиттер), инвестициялар, заем және өзге де операциялар
гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын аударымдар, мұрагерлiк
осы заңмен капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатпайтын барлық
2. Капитал қозғалысына байланысты операцияларға жататындар:
инвестицияларды жүзеге асыру;
интеллектуалдық меншiк объектiлерiне ерекше құқықты толық берудi көздейтiн
мүлiктiк құқыққа және өзге де жыложымайтын мүлiк құқығына
тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшiн төлемiнiң не аванс
180 күннен асатын несиелер беру және алу;
өздерi тiркелген мемлекеттрдiң заңдары бойынша банк операцияларын жүзеге
зейнетақы активтерiн жинақтауға байланысты мәмiмелер бойынша халықаралық аударымдар,
жинақтау сипатындағы сақтандыру жәе қайта сақтандыру шарттары бойынша
Валюталық операцияларды бiздiң елiмiзде шетел валютасымен банктiк операциялар
Банктрдiң жүзеге асыратын валюталық операциялардың өзiндiк белгiлерiне байланысты
Клиенттердiң шоттарын ашу және жүргiзуге байланысты:
заңды және жеке тұлғаларға (резиденттер мен бейрезиденттерге) валюталық
шоттардағы қалдық бойынша пайыз төлеу;
овердрафт (банктiң жетекшiлерiнiң шешiмiмен ерекше клиенттерге) несиелерiн беру;
операция жасауларына қарай шоттың көшiрмелерiн беру;
кез келген аралық уақытта шот архивтерiн рәсiмдеу;
клиенттердiң тапсырмалары бойынша операияларды орындау (клиенттер есебiне шетел
экспорттық- импорттық операцияларға бақылау жасау.
2. Сауда емес операциялар ( клиенттерге тауарлар мен
қолма–қол шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын
шетел валютасын жәе шетел валютасындағы төлем құжаттарын инкассациялау;
шетел банктерiнiң жол чектерiн сатып алу ( төлеу);
ақшалай аккредитивтердi төлеу. /4, 326 б/
3.Шетел банктерiмен корреспонденттiк қатынас орнатуға қарай:
НОСТРО шотын (бiздiң шотымыз сiзде) ашу және оны
ЛОРО шоты (сiздiң шотыңыз бiзде) коммерциялық банкте корреспондент-
4.Конверсиондық операциялар сипатына қарай:
СПОТ мәмiлесi – бiр валютаға қарсы екiншi валютаны
ФОРВАРД (мерзiмдi, аутрайт) мәмiлесi бр валютаға қарсы екiншi
Аурайтпен жасалған мәмiле – белгiлi бiр күнге валютамен
Опционмен жасалатын мәмiле – валютамен жабдықтаудың күнi белгiленбеген
СВОП мәмiлесi - бр валютаға қарсы екiншi валютаны
Конверсиондық (айырбас) операциялар – сол елдiң қолма –
Конверсиондық операцияларды банктiң валюталық позициясын есепке алмай жүргiзуге
Валюталық позицияның мынадай түрлерi бар:
Ашық валюталық позиция – шетел валюталарындағы қаражаттарды алу
Қысқа ашық валюталық позиция – жекелеген шетел валютасына
Ұзын ашық валюталық позиция – активi мен баланстан
Жабық валюталық позиция – жекелеген шетел валютасына байланысты
Халықаралық есеп айырысу бойынша:
Құжатталған аккредитивпен есеп айырысу операциялары;
Құжатталған инкоссомен есеп айырысу операциялары;
Банктiк операиялар бойныша есеп айырысу операциялары.
Құжатталған аккредитив – акккредитивке көрсетiлген құжаттарға қарсы экспортердың
Құжатталған никассо- эмитент – банктiң, сенiм бiлдiрушiнiң берген
Банктiк аударым – банктiк аударым жасаушының жасаған тапсырмасы
Валюталық қаражаттарды тарту және орналастыруға қарай:
Депозиттердi тарту:
жеке тұлғалардан;
заңды тұлғалардан оның iшiнде банкаралық депозиттер;
Несиелер беру:
жеке тұлғаларға;
заңды тұлғаларға;
3. Банкаралық нарықтық несиелердi орналастыру.
2. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюталық операциялары мен
Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүргізу тәртібін 2001 жылғы
Қазақстан Республикасы аумағындағы резиденттер мен резидент еместер жүргізетін
Резидент Ұлттық Банктің лицензиясын және тіркеу куәлігінің болуы
Осы аталған валюта операцияларын жүргізу нәтижесінде алынған ақша
Резидент арасындағы валюталық операциялар бойынша барлық төлемдермен ақша
Валюталық реттеу қызметін жүзеге асыратын негізгі орган –
Қазақстанның Ұлттық Банкi ұлттық валютамен мынадай операциялар жүргiзедi:
осы Заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Ұлттық Банкiнде
өтеу мерзiмi бiр жылдан аспайтын, саудаға шығарылған бiрiншi
мемлекеттiк бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
Қазақстанның Ұлттық Банкi кредиттердi қамтамасыз ету үшiн жарамды
депозиттердi қабылдайды, ақша төлемi мен аударымдарын жүзеге асырады,
туынды қаржы құралдарымен операцияны жүзеге асырады;
қажет болған жағдайда Қазақстан Республикасының аумағындағы және одан
чек жазып бередi және вексельдер бередi;
егер осы Заңда тікелей тыйым салынбаған болса, басқа
Валюталық реттеу және валюталық бақылауда Қазақстан Ұлттық Банкi:
Қазақстан Республикасында шет ел валютасының және шет ел
Резиденттердiң және резидент еместердiң Қазақстан Республикасында валюталық құндылықтармен
Валюталық құндылықтарды Қазақстан Республикасына әкелу және Қазақстан Республикасынан
Қазақстан Республикасының валюталық заңдарына сәйкес валюталық операцияларды, валюталық
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң басқармасы айқындайтын тiзбеге сәйкес Қазақстан
Алтын-валюта активтерiн құрайды және солармен операциялар жасайды;
Мемлекеттiк органдармен келiсiм бойынша олардың құзыретiне сәйкес Қазақстан
Банктер мен өзге тұлғалардың Қазақстан Республикасының банктiк және
Халықаралық есеп айырысуды ұйымдастырады, шет елдермен қаржы -
Жасасылған мемлекеттiк шарттарға сәйкес шетелдiк және халықаралық ұйымдармен
Тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) экспорттаудан түскен шетелдiк валютаны мiндеттi
Қазақстан Ұлттық Банкi валюталық реттеу және валюталық бақылау
1999 жылы еркін құбылатын айырбас бағамының енгізілуі принцип
Қағаз ақшамыз теңге толық қанды даму барысында. Бұл
Еліміздің Ұлттық банкі бүгінде осы деңгейде сапалы түрде
Ұлттық банктің бұндай қатаң ақша айналысын реттеу саясаттарын
Сонымен қатар елде қолма-қол ақшалармен қатар қолма-қолсыз ақшалар
Сурет-1 – Ақша массасы мен қолма-қол ақшаалрдың үлес
1-ші сурет бойынша зерттеу бойынша ұлттық экономикада ақша
Ұлттық банк арқылы коммерциялық банктерминималды резервтік талаптарға жауап
Айырбас бағамына қатысты саясатта Ұлттық банктің алдағы уақыттарда
Сондай-ақ Ұлттық банк еркін қалқымалы ақша айырбасын сақтайды
3 Валюталық реттеуге қажетті операцияларды жүргізетін маманданған ұйымдар
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі біртұтас мемлекеттік қаржы саясатын
Біртұтас мемлекеттік қаржы саясатының валюталық реттеу жөніндегі шараларын
Мемлекеттік қаржыны басқару;
Шетелдік капиталды басым бағыттар арналарымен пайдалану мәселесінде мемлекеттік
Мемлекеттің сырттан алған займдары мен гранттарын тиімді пайдалануды
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің 1997 жылғы 31 наурыздағы
Халықаралық валюта қорында (МВФ) ҚР-ның Ұлттық банкі өзінің
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес валюталық операцияларды жүргізетін субъектілер
Тауар экспорты үшін ақы төлеу ретінде резидент-заңды тұлғалар
Уәкілетті банктер Қазақстан Республикасының валюталық заңнаманың сақталуын тексеру
Резидент заңды тұлғалардың банктік есепшоттарынан қолма-қол шетел валютасы
Ұлттық банктің қолма-қол шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыруға
Резидент заңды тұлғалар ішкі валюта рыногында тек мына
Резидент еместердің пайдасына төлем жасауға және ақша аударуға;
Уәкілетті банктерден шетел валютасымен алынған кредиттер бойынша міндеттемелерді
Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге іс-сапар және өкілдік шығыстарына;
Корпоративтік карт-есепшотты толтыруға;
Жеке тұлғалардың шетел валютасы бойынша салымды өтемдерін өтеуге;
Қолма-қол шетел валютасымен айырбас операциясын жасауға; Қазақстан Республикасының
Резидент-заңды тұлғалар шетел валютасын сатып алуға тапсырыс рәсімдеу
Резидент емес заңды тұлғалардың валюта операцияларны жүргізу үшін
Нарық экономикасын реттеу жүйесiнде валюталық саясат негiзгi орын
Валюталық саясат – бұл елдiң ағымдық және стратегиялық
Валюталық саясат экономикалық саясаттың ең басты мақсаттары тұрақты
Валюталық саясат өзiнiң мақсаттарына және формаларына байланысты екiге
құрылымдық валюталық саясат
ағымдық валюталық саясат
Валюталық саясаттың келесiдей формалары колданылады:
дисконттық валюталық саясат
девиздiк валюталық саясат
Сонымен қатар, девиздiк саясаттың келесiдей жүзеге асырылу
а) валюталық интервенция;
б) валюталық резервтердi диверлификациялау;
в) валюталық шектеу;
г) валюталадың алмастырылу дәрәжесiн реттеу;
д) валюталық бағам режимi;
е) девальвация;
ж) ревальвация;
Дисконттық саясат бiр жағынан, валюталық бағам мен төлем
Девиздiк саясат мемлекеттiк ұйымдардың немесе орталық банктердiң шетел
Девальвация мен ревальвация – валюталық саясаттың дәстүрлi әдiстерiне
Девальвация – ұлттық валютаның бағамын, шетел валюталарына қатысты
Ревальвация – ұлттық валютаның бағамын, шетел валюталарға қатынасы
Девальвация пайызын өлшейтiн формуласы келесiдей: / 10, 329
Бе – Бж
Д = * 100
Бе
Мұнда, Бе - ескi бағам; Бж - жаңа
Ревальвация пайызын есептеу формуласы:
Бж – Бе
Р = * 100
Бе
Мысалы: функ стерлинг бағамы арнйы түрде 2.8 ден
2,8 – 2,4
Д = * 100
2,8
Валюталық саясаттың келесi бiр формуласы ретiнде валюталық шектеу
Валюталық шектеу резиденттерi мен резидент алестердiң валюталар және
Валюталық шектеудiң мақсаттары келесiдей :
төлем балансын теңестiру;
валюталық бағамды қолдау;
ағымдағы және стратегиялық мiндеттердi шешу үшiн мемлекеттiң қолында
Валюталық шектеу келесiдей қағидаларға сүйенедi :
валюталық операцияларды орталық және өкiлеттi банктерде орталықтандыру;
валюталық операциялар жасау үшiн рұқсат қағазының берiлуi ;
валюталық шоттарды жартылай немесе толық жабу;
валюталардың қайтарымдығын шектеу.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келгенде экономиканы, ондағы валюталық қатынастарды реттеу мен
Аталған валюталық реттеу мен қадағалауда мемлекеттің негізінде қызмет
Тауарлармен, қызметтермен саудаласқанда, капиталдар мен несиелердiң қозғалысы кезiнде,
Ұлттық валюта жүйесi дүниежүзiлiк валюта жүйесiнiң құрылымдық принциптерiне
Жалпы валюталық қатынастардың дамуы елiмiздiң экономикалық тұрақтылығын, әлемдiк
Сондай-ақ атап өтетін тағы да бір маңызды жағдай
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер,
“Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы // 24.12.1996.
“Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы // 13.12.1996.
Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. –
“Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” ҚР-сы Президентiнiң Заң
Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и
С.Б.Мақыш “Валюталық операциялар және валюталық мәмiлелер” // ҚазҰУ
Бұхарбаев Ш.М. “Валюталық бағамның және оның атқарылуы тәртiптерiнiң
“Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң
Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И
Абрамова М.А., Александрова Л.С. / Финансы, денежные обращение
Бункина М.К. / Деньги, банки, валюта, Учебные пособие
Роде Э и др. / Банки, биржа валюта
Байгiсиев Майдан-Әли / Халықаралық валюта қатынастары және валюталық
«О международных резервах и денежной базе» // (Национальный
А.К.Омарбаева “Ұлттық ақша өлшемiнiң валюталық бағамын реттеу жөнiндегi
«Статистикалық мәліметтер» // Банки Казахстан, 2005 г. №10.
8