КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Тәуелсіз елімізде оқушы-жастарды бүгінгі күн талабына сай
Ұлттық тәлім-тәрбие саласының сан алуан мәселелері біздің еліміз жағдайында
Соңғы жылдары жекелеген ағартушылардың педагогикалық мұралары жан-жақты қарастырылып, зерттеу
Аталған қайраткерлердің қай-қайсысы да туған елін, өскен жерін шексіз
Бұл ретте халқымыздың бүкіл рухани әлемінен, тәрбиелік ой-пікірлері тарихынан
2002 жылы ұлы жазушының туғанына 100 жыл толуының ЮНЕСКО
Бұл заңды да. Өйткені, Ғабит Мүсірепов - өзінің бүкіл
Демек, оның педагогикалық ой-пікірлеріне арнайы зер салу – күн
Көрнекті қаламгердің танымдық-тәрбиелік мәні орасан зор көркем туындылары, ана
Осы тұрғыдан алғанда біздің алып отырған тақырыбымыз бұл саладағы
Ғабит Мүсірепов шығармашылығы қазақ тіл білімінде, қазақ әдебиеттану ғылымында,
Бірақ та ғылыми-педагогикалық әдебиеттерге талдау Ғ.Мүсіреповтің ұлттық тәлім-тәрбиеге байланысты
Оның туған жерге, тілге, Отанға деген сүйіспеншілік, ұлттық салт-дәстүрді
Алайда, Ғабит Мүсіреповтің шығармашылығындағы адамгершілік, елжандылық, имандылық, тілін, ділін,
Зерттеудің мақсаты: Ғабит Мүсіреповтің еңбектеріндегі ағарту-шылық қызметін тарихи-педагогикалық тұрғыдан
Зерттеу объектісі: Ғабит Мүсіреповтің ғылыми-танымдық, рухани-ағартушылық, педагогикалық құнды идеялары.
Зерттеу пәні: Ғабит Мүсіреповтің педагогикалық ой-пікірлері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер Ғабит Мүсіреповтің шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік идеялар
Зерттеудің міндеттері:
Ғабит Мүсіреповтің өмірлік, педагогтік көзқарасы мен шығармашылық іс-әрекетін саралап
Ғабит Мүсіреповтің көркем шығармаларындағы педагогикалық ой-пікірлеріне талдау жасау және
Ғабит Мүсіреповтің педагогикалық ой-пікірлерін жалпы білім беретін орта мектептегі
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: жеке тұлға теориясы, іс-әрекет
Зерттеудің жетекші идеясы: Ғабит Мүсіреповтің педагогикалық мұрасы мен рухани-ағартушылық
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім туралы, Тілдер туралы
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық және
Зерттеудің жаңалығы мен теориялық маңызы:
Ғабит Мүсіреповтің кейбір педагогикалық ой-пікірлері алғаш рет ғылыми үрдіске
Ғабит Мүсіреповтің өмір жолы мен шығармашылығындағы кейбір ұлттық тәлім-тәрбиелік
Ғабит Мүсіреповтің оқулықтары мен оқу-әдістемелік құралдары ғылыми-педагогикалық тұрғыдан талданып,
Ғабит Мүсіреповтің тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерін педагогикалық үрдісте пайдалануға байланысты әдістемелік
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
жоғары оқу орындары студенттеріне арнап «Ғабит Мүсірепов тағылымдары» атты
зерттеу материалдарын мұғалімдердің кәсіби біліктілігін арттыру курстарындағы лекцияларда кәдеге
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылды:
Ғабит Мүсіреповтің шығармашылығындағы педагогикалық идеялары мен оның қазіргі кездегі
Ғабит Мүсіреповтің оқулықтары мен оқу-әдістемелік құралдарының бүгінгі педагогикалық үрдіспен
«Ғабит Мүсірепов тағылымдары» атты арнаулы курс бағдарламасы студенттерге кәсіби
Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
І ТАРАУ. ҒАБИТ МҮСІРЕПОВТІҢ ӨМІРБАЯНЫ ЖӘНЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ
І.1. Ғ.Мүсіреповтің өмірдеректері мен шығармашылығы
Қазақ әдебиетінің кеңестік дәуірдегі көрнекті қайраткерлерінің бірі — көркемсөз
Ол алғаш өз ауылында ескіше оқып, хат таныған. Ол
1928-1938 жылдары баспасөз, әр түрлі орындарда жауапты қызметтер атқарады.
Ол Жапония, Египет, Алжир, Италия сияқты көптеген елдерді аралап,
Жазушының әдеби-шығармашылық еңбегі жиырмасыншы жылдардың аяқ шенінен басталады. Оның
Сол кезден бергі уақыт ішінде жазушы жиырмадан астам әңгіме,
Орыс, батыс классиктерінің шығармаларын қазақ тіліне аудару ісімен де
Сөйтіп, Ғ. Мүсірепов қазақ әдебиетінің барлық жанрын дамытуда аянбай
Жазушының 1930 жылдардың бас кезіндегі көбірек көңіл бөлген тақырыбы
Жазушы «Қос шалқар» атанған әсем көлдің атырабына үш рет
Ғ. Мүсіреповтің бұдан кейінгі жазған екі әңгімесі — «Көк
Бұның бәрі жазушы ойлап тапқан оқиға сюжеті емес, 1930
Жазушының адамдардың идеялық көзқарас өзгешеліктерін дөп басьш, шебер суреттеген
Отызыншы жылдардың орта шенінде жазушыны М. Горькийдің ана тақырыбына
«Ананың анасы» (1934) атты әңгімесінің мазмұны ел арасына кең
«Ашынған ана» (1934) әңгімесі 1916 жылғы ұлт-азаттық; қозғалысына арналған.
Ал Ғ. Мүсіреповтің «Ананың арашасы» (1934) атты әңгімесінде Антоновтың
Ақтар армиясының бандыларының жауыздығын жазушы былайша суреттейді: «... Ана
Жазушы қара күштің ана жүрегін мойыта алмағанын суреттеу арқылы
Ғ. Мүсірепов Ұлы Отан соғысы жылдарында да ана тақырыбына
Ұлы Отан соғысы жылдарында эвакуациямен Украина, Ресей жерлерінен келген
Жазушының «Ана» тақырыбындағы шығармаларының жиынтығы ретінде 1974 жылы «Ұлпан»
«Ұлпан» — тарихи ел шежіресінін мазмұнында құрылған роман. Романда
Бір уез елді билеп билік айтушы, дүйім елдің үлкен-кішісіне
Ғ.Мүсіреповтің Ана тақырыбынан кейінгі патриоттық тақырыптағы төл туындысы —
Ал бұдан кейін 1953 жылы жазылған «Оянған өлке» романының
Ғ. Мүсіреповтің "Жапон балладасын" қара сөзбен жазылған баллада-жыр деуге
Атом бомбасынының әсерінен екі үлкен қаланың қақ жарты халқы
Бір дәуірдің талай сыры шертіліп, талай рухани адамдық ізденіс
Абзал аға азынаған аязға төтеп берер қайрат көрсеткен айтулы
Солақай желөкпе сыншылар атойлап «Абай жолына» көк сүңгі сілтеп,
Ғабит Махмұтұлының асыл мұрасы, жүрегін жарып шыққан жан сөзі
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙ–ПІКІРЛЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА Ғ.МҮСІРЕПОВТІҢ ҚОСҚАН
ІІ.1. Жазушы шығармашылығының мектепте оқытылуы және тәлім–тәрбиелік мәні
Өткен ғасырдың басында қазақ жерінде аумалы-төкпелі кезеңдер орын алғаны
Орыс және шетел капиталдарының енуі мен өндіріс-өнеркәсіп ошақтарының пайда
Бұл жылдары жаңадан ашылып жатқан қазақ мектептері үшін Семей,
Осы орайда аталған қысқа мерзімдік мұғалімдік курстар үшін психологиядан,
Ана тілі мен туған әдебиеттің сыр–сипатын жете біліп, өзіндік
Кез келген көркем туынды белгілі бір тәлім-тәрбиелік жүкті көтеріп
Айталық, 5 –сыныпта қаламгердің «Жаңа достар» («Қазақ солдаты» романынан
Мұнда бағдарлама талабына сәйкес оқу іздеп, ауылдан қалаға келген
6–сыныпта «Автобиографиялық әңгіме» (3 сағат) белгіленген. Шығармада жазушы өмірінің
7–сыныпта «Ананың анасы», «Боранды түнде» әңгімелерін оқытуға 3 сағат
Өткен заман аңызына құрылған «Ананың анасы» атты әңгімеде қазақ
IX сыныпта «Ұлпан» романын оқып–үйрену (3 сағат) ұсынылған. Мұнда
Ал XI сыныпта «Қазақ солдаты» романын монографиялы түрде оқып–үйрену
Қарастырылып отырған тақырыптың – Ғабит Мүсіреповтің педагогикалық ой–пікірлерінің арнайы
ІІ.2. Ғ.Мүсірепов шығармашылық мұрасындағы оқу–тәрбие мәселелері
Ғабит Мүсірепов- күнделікті өмірде болып жатқан әрбір саяси-әлеуметтік, қоғамдық-мәдени
Сол арқылы жазушы ұлттық педагогика мен психология ғылымдарының салаларына
Қаламгер қараңғылықтан халық көзін ашудың қаншалықты қиын екенін ашық,
Ана тақырыбы – жазушының басты тақырыптарының біріне айналған. Өйткені
Батылдықтың, батырлықтың, шыдамдылықтың, тұрақтылықтың, даналықтың, инабаттылықтың, әсемдіктің көзі де,
Ғабит Мүсірепов шығармашылығын оқып-үйренуде осы секілді тәрбиелік мәні орасан
Оқу-білімге құмарлық, имандылық иірімдері, адамгершілік қасиет, адал еңбек, патриоттық
Суреткердің кез келген көркем еңбегінен кем түспейтін, оның бүкіл
«Күнделіктің» «Қойын дәптерден» атты бөлімінде: «Шеше мінезінен сезік алса,
Әке-шеше ішкен арақ, мақтаныш – бәрі балаға жұғады. Бір
Қаламгер жазбаларында адам, қоғам, еңбек, тәрбие, махаббат, достық, бауырмалдық,
«Қай халықтың болса да қоғамдық өсу, өркендеу жолында көтеріле
Жазушы тіл байлығын пайдалануда үнемі есте болатын үш түрлі
Жазушы шығармашылығындағы келесі маңызды тақырыптардың бірі – имандылық тәрбиесі.
Имандылық тәлімдері негізінен діни тағылымдар мен халықтық педагогика арқылы
Міне, осы жоғарыда айтылған жайларға орай қазіргі әлемдік жаһандану,
Тәлім-тәрбие жұмысымен айналысатын ата-аналардың, мамандардың, педагог-ғалымдардың, мектеп мұғалімдерінің кәдесіне
ІІ.3. Ғабит Мүсірепов – қазақ оқулықтарының тұңғыш авторларының бірі
Оқулық – шәкірттің бас оқу кітабы, әрі жалпы көпшіліктің,
Сондықтан, зерттеу еңбегімізде Ғабит Мүсірепов шығармашылығының жоғарыда аталғандай, бір
Бұған сөз зергерінің бай әдеби-мәдени мұраларына жататын тамаша оқулықтары,
Аталған оқулықтар мен оқу құралдарын жазу үстінде Ғабит Махмұтұлының
Ғабит Мүсіреповтің «Әліппе» оқулығы – жай ғана оқу құралы
Ғабит Мүсіреповтің екінші бір тартымды жазылған оқулығы – 1931
Әліппе оқулығында қандай оқу тапсырмасы болсын, жеңілден ауырға қарай
Осы ретте «Жаңа күш: сауатсыздықты жоюға арналған әліппе» оқулығы
Ғабит Мүсіреповтің келесі бір шоқтығы биік еңбегі – Бейімбет
Біз бұл зерттеу жұмысымызда ұлы суреткердің қаламынан туған оқулық,
Ғабит Мүсіреповтің оқулықтары – ұлы жазушының шығармашылық әлемінің әлі
ІІ.4. Ғабит Мүсіреповтің ғылым – білім, өнер және тәлім–тәрбие
Адам өмірі туралы
Асылы, адам - өз өмірінің суретшісі. Ол өмірді сырлап
Әр адамның өмірінде ұзақ күн, ұзақ түндері болады. Қысқа
Ақыл-ой туралы
Дүниеде адам баласының ұлы қасиеті екеу-ақ: ой ұлылығы, сұлулық
Көз көргенді - ой таниды.
Ұшқыр ой, ізденгіш ой, тапқыр ой - ол бір
Ой да - тұтқындалады.
Ақылдылықтың да пайдасы тиеді, ақымақтықтың да пайдасы тиеді: алғашқысын
Ойға қонар ой өлмейді.
Ойға сепкенің - өспей қалмайды.
Көбіктің көлеңкесіндей ғана елес беретін ойлар болады.
Асыл сөз туралы
Ойсыз сөзде - көркемдік те жоқ.
Көркем сөз - жанның сәулесі.
Көркем сөзі бар болғырдың өзін орақпен орып, күрекпен күреп
Көркем сөз суықта да өседі, ыстықта да өседі, күндіз
Сөз қасиеті-көркемдігіне, ой қасиеті - шындығында.
Көркем әдебиет деген ең әуелі жанды сөз, тек қана
Көркем сөздің сұлулығы - сағымдай құлпырмасын, өзендей толқысын.
Есті сөзді естігісі келмеген адам - саңырауға тең.
Дүниеге алдымен келген сөз болады! Сөз!!!
Сөзді қалай болса солай пайдалана берсең - сөздің де
Асыл сөз атқан оқтай: жай кетпейді.
Еңбек туралы
Өмір бойы құмырысқадай қыбырлап еңбек еткен адам дүниеге түсініктілікпен
"Тәуекел ет те, тас жұт - ажалың құдайдан" деген
Қоғам, мемлекет, заман туралы
Қазақ деген ел - бостандық-азаттық сүйетін, даланы, таза ауаны,
Қазақ елі - өз мұңын өзі ойлап, өзі ізденіп,
Отан, туған жер туралы
Елің үшін - мақтан, елің үшін - қайғыр.
Еліңе опасыздық - туған анаңа опасыздық.
Туған елімді, туған жерімді жамаңдай алмаймын - бірақ жаным
Тәлім-тәрбие, өсиет, тағлым туралы
Жұртқа жұмыс істеуді үйретуден гөрі, жұмыс істеуіне бөгет жасамауды
Тіл туралы
Тілдің бояуы бозарып, қыры сынбауы керек.
Біздегі ең үлкен трагедия - басшыларымыз әдебиетімізді ана тілінде
Тіл жеткізбесті ән жеткізері де бар.
Ана тілі дегеніміз - сол тілді жасаған, жасап келе
Ана тілін тек өгей ұлдары ғана менсінбейді, өгей ұлдары
Тіл сөйлеу-сөйлесу, оқу-үйрену, жазу-сызу арқылы өседі. Бұл үшеудің біріне
Этика, эстетика дегендердің тым нәзік сырларын әр халық өз
Кейбір ғалымдардың бастары толы ми, ми толы ақыл. Әттең,
Жаман тіл - мәдениетсіздіктің белгісі, елмен байланыс үзілуі.
Тіл- салақ сөйлегеннен бұзылады.
Мінез-құлық туралы
Мінездің сиқы: екі аяғы есерлік, ессіздік дейтін екі баспалдақта
Паңдық, надандық, тәкапарлық, асқақтық не айтқызбайды.
Мінез: от басында күл шашып, күпілдеген көпірме.
Адам ұят, ар, мейірім, әділдік, алдамау деген қасиеттерінен айырыла
Жақсы мен жаман туралы
Жаманға оқ өтсе де - сөз өтпейді.
Әйел, ана туралы
Әйел ашуланса - жеңіледі, еркелесе - жеңеді.
Жер жүзінде қазақ әйелдерінен басқа бір әйел құдайын қарғай
Саясат пердесін жамылғанымен саясатқа сия бермейтін жайларды түсінуге әйел
Әйел біткеннің бәрі де өздерінен сұлуырақ көрінген әйелге жау
Ана сұлулығы жүзіндегі мейірімінен көрінеді.
Қыз мінезінде ұяңдық пен әдеп бір кездессе - бірін-бірі
Дүниеде әйелдің көзінен артық қызықтыра алатын, әйелдің көзінен артық
Қазақ әйелін "жан жолдасым" дейді. Бұл үлкен сөз ғой.
Әйел асқақтаса - жылайды, еркек асқақтаса - құлайды.
Әйелдің естілігі жеңсе - сұлулығы да арта түседі.
Әйел шынымен жылап алса, ажарланып кетеді.
Қазақ қызы ұзатылғанша негізінде екі-ақ түрлі жұмыс істейді: көлден
Қазақ әйелі азғана жәрдем бергенді ұмытпайды - тезірек еселеп,
Әйел қырыққа келгенше өңін бермесе - қасиет,
Еркек қырыққа келгенше есі кірмесе - қасірет.
Ғылым-білім, өнер туралы
Театр - хас сұлудың көз жасындай мөлдір өнер. Қызық
Шала білім, шалағай мәдениет бір құлатпай қоймайды.
Данышпандықты танып, білген де - данышпан.
Үлкен өнердің - үлкен, таза мінезі болуға керек.
Әдебиет пен өнер ұлы болмаған жерде - ұлт та
Байлық-кедейлік туралы
Бардың жұпыны киінгені де, жоқтың барша киінгені де белгілі
Байлыққа қосар үлесің болмаса, байлықтан алар үлесің де жоқ.
Байға - мал қымбат, кедейге - жан қымбат.
Кедейге - жеркепесінің төбесіне шығып тұруы да үлкен мақтаныш.
Байлықты малдан емес, адамнан іздеген жөн болмақ.
Ар-намыс, ұят туралы
Қазаққа ар-ұят ең жоғары саналады.
Сайланарда бермейтін уәделері жоқ. Сайланып алған соң аспанда құдай
Адамгершілік туралы
Ақын бойына адамгершілік қана жарасады. Екеуінің біріне ақау түссе
Сұлулық, әдептілік, білімділік, сезімділік, ерлік, даналық - бәрі де
Өзі таза адам өзгеге күйе жаға алмайды. Күйе жағу
Адалдық: өзі алданса алданар, өзі ешкімді алдамас.
Махаббат, достық, бауырмалдық - адамның ең бір асыл қасиеттері.
ІІІ ТАРАУ. ҒАБИТ МҮСІРЕПОВ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИДЕЯЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ
ІІІ.1. Ғ. Мүсіреповтің Қазақстан тарихы мен мәдениетін зерттеудегі үлесі
Жазушы Ғ. Мүсірепов те Қазақстандағы кітап баспа ісінің дамуына
1922 ж. «Шаруа күнтізбесінің» қазақ тіліндегі тұңғыш басылымы жарық
Кеңестік тоталитарлық жүйенің күйреуі ұлттық тарихқа жаңаша көзқараспен қарау
Алыптар тобының өкілі Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов жазушы ғана емес,
Зерттеушілердің көпшілігі Мүсіреповтануда ең алдымен оның әдеби мұрасын назарға
ХХ ғасырдың басындағы қазақ қаламгерлері энциклопедиялық білімге ие кемелді
Бұл тақырыпты жан – жақты және терең зерттеу ең
Ғ. Мүсіреповтің жазушылық тегеуріні зерттеушілерді оның саяси, тарихи көзқарасын
Қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметтерін зерттеп, баға беру Отан тарихын
Тақырыптың өзектілігі бұл тұрғыдан да айқын көрінеді. Ғ.Мүсіреповтің тарихи
Ғ.Мүсіреповтің рухани мұрасы туралы зерттеулер өткен ғасырдың 50-жылдарында басталды.
Т. Ахтановтың «Ғ. Мүсірепов» атты очеркінде жазушының өмірі мен
«Оянған өлке» романы туралы: «Бұл тақырып жазушыдан сол дәуірдегі
Ғ. Мүсірепов сөз зергері деген атаққа ең бірінші ие
А. Нұрқатов, С. Жұмабеков сияқты ғалымдар жазушының суреткерлік тұлғасын
Ғ. Мүсірепов қаламгерлігі бірнеше диссертациялық еңбектердің обьек-тісіне айналды. Н.Ғабдулиннің
Қ. Құттыбаев, М. Бекбергенов, Ж. Молдағалиев, А. Оспанов қатарлы
Аталған еңбектерде Ғ. Мүсірепов шығармашылығы әр қырынан зерттелді. Оның
Ғ. Мүсірепов мұрасының бір саласы көркемдік-эстетикалық ойлар. Ол профессионал
Мүсіреповтің «Ұлпан», «Оянған өлке», «Жат қолында», «Қазақ солдаты» романдары
Л. Климович «Литература народов СССР» атты хрестоматиясында: «Ғ.Мүсіреповтің ең
Романның басты кейіпкерлері – түрлі қоғамдық сатылардың өкілдері, қазақтар
Мәдениеттің ұлттық болмысы мен ерекшелігін айқындайтын басты факторлар қатарында
М.Серғалиев «Ғабит Мүсірепов және тіл мәдениеті» атты еңбегінде Ғ.Мүсірепов
Д. Ысқақұлының «Сырбаз суреткер» атты оқулығында : «Ғ. Мүсірепов
Ғабит Махмұтұлы дарынды драматург, сценарист ретінде театр, кино тарихында
Ғабит Мүсірепов өзінің қоғамдық, публицистік, журналистік, сыншылдық қызметімен де
Отызыншы жылдардағы қасіретті тарих зерттелген еңбектерде «Бесеудің хаты» аталып
«Біздегі мал шаруашылығы саласында байқалған сызат терең жарық-шаққа айналып
Ғ.Мүсіреповтің прозасы, драматургиясы филолог ғалымдар тарапынан кең көлемде қарастырылғанмен,
ІІІ. 2. Ғ.Мүсіреповтің пьесаларындағы әйел теңдігі, махаббат және адамгершілік
Ғ.Мүсірепов — қазан төңкерісінен кейін қазақ даласында жаңа туған
Жазушының бұл пьесалары тартысты оқиғаларға, ұтқыр диалогтерге, кейіпкерлердің дара
«Қозы Көрпеш — Баян сұлу» пьесасындағы тартыс Қозы, Баян,
Әсіресе, пьесада кесек тұрған тұлға - Қарабай. Әлемдік әдебиетте
Драматург Қарабай образын шегіне жеткізе, ерекше типтендіріп, сараңдық пен
Жазушының ерекше даралап сомдап шығарған образы — Жантық бейнесі.
Айлакер, алаяқ, қаскөй, алдамшы Жантық жиынтық бейне ретінде көрініп,
Пьесадағы басты жағымсыз кейіпкерлердің бірі - Қодар. Халық жырындағы
Пьесадағы қосалқы кейіпкерлер — Жарқын ақын мен қос мұңлық
954 жылы жазушы осы пьесаның оқиға желісін арқау ете
Ғ.Мүсіреповтің драма жанрындағы аса көрнекті туындысы - «Ақан сері
Ғ.Мүсіреповтің тарихи тақырыпқа жазған елеулі шығармасының бірі — «Аманкелді»
ІІІ.3. «Қозы-Көрпеш – Баян Сұлу» трагедиясының тәлім-тәрбиелік жақтары
Бұл – халықты қайғыға душар еткен дүрбелең басылып, ел
«Қозы-Көрпеш – Баян Сұлу» (1939) трагедиясы Ғабит Мүсіреповтің ең
Мәдениетті әдебиеттің негізгі талабына сай жазылған «Қозы-Көрпеш – Баян
Егер жырда тартысқа негіз болған шытырман оқиға ескі салт
Қозылар мен Қарабайлар арасындағы арпалыс еркін махаббат пен ескірген
Тартыстың шиеленіскені соншалық, қыршынынан қиылып арманда кеткен ел ардақтысы
Қозылар мен Қарабайлар арасындағы тартыс – жас қауым, жаңа
Жыр мен пьеса арасында көп айырмашылық бар. Мысалы, қоғам
«Аппақ көрік маңдайы, қылығы наз, Малың түгіл басынды берсең–дағы»
Иә, ақылды жар, аяулы дос Баян сүйіктісі Қозының пәк
Жырда Баян Қодарды сан рет отырғызып кетсе, Қозысынан айырылғанда,
Шын сүйген кекшіл болмаса керек. Қозы мен Баян Қодардың
Опасыз заманда Қарабайлар сенім тамырына балта шапса да, Баян
Баян трагедиясы – адамгершілікті аңсаған жас қауым трагедиясы. Өмір
Қозы мен Баян бір сабаққа шыққан қос гүл тәрізді.
Қозы рөлінде он жыл ойнаған ұлттық театр майталмандарының бірі
Қозы – махаббатты, еркіндіктік аңсаған жас ұрпақтың өкілі. Талантты,
– Жел Баян деп ызыңдайды, көл Баян деп теңселеді,
Қарабай сыры – бір Қарабай сыры Қарабай сыры
Ұзақ жылдар бойы Қарабай образын кемеліне келтіріп сахналық тамаша
«Қарабай ескі танысымыз ғой. Бала кезімізден көзіміз көрген, көкейге
Қарабайды өмірдегі тірі қалпында көрдім. Таныдым. Тпатым. Ептеп қостым
– Қыз бере ғой деп, қашан сұрап ем құдайдан?
Сірә, Қарабайдың жаяу қулығы болар. Дүние қоңыз не істетпейді
Мақпал? Осы төңіректікі ме? ... Есенсіз бе?
Қозы? Естімеген атым ...
Күнікей: – Қозыны бір күн көрмейй қалса, Баянның бебеу
Қарабай: – Қан жауғыр, баланың қай жылағаны есте тұратын
Таныс психология! Естіген, құлаққа сіңген әуен. Өздері жетектеп отыратын
Қарабай Жантықтың тіліне ереді. Құрылған тұзаққа түседі. Қулық үйренеді.
Сатиралық планда жасалған Қарабай бейнесі Плюшкин, Горио, Гобсек, Гранде
Қарабай бейнесі де пьесада күрделеніп, жаңа мінезбен (қулық, сұмдықпен)
Зерттеушілер арасында дау, қайшы пікір тудырған бейне – Қодар.
Нығмет Ғабдуллин: «Біздіңше, бұл пікірдің авторы образдың ішкі сырына
Образдың даму логикасына жүгінелік. Өз табының төл баласы Қодар
«Асқақтаған сұлу, сөз тыңда! Әкеңді сен үшін шаптым, соны
Қарабайды «жұмсартып» батасын алған Қодар Баян алдында да онша
Баяннан тойтарыс алған Қодар Қозының тақымына түсіп, алғаш беті
Қодар тілегін Баян, әрине, қабыл алмайды, жібімейді. Қапаланған Қодар
«Жәке–ау, енді қалған не шара бар маған? Шын–ақ құлаған
Жантық: Ол оралмаса, өзің ора шылбырды, алма мойын үзіліп
Қодар: Белге сал, талдыра соқ, қуаныш орнына қайғы сүй
Махаббат па, құштарлық па, немесе Ақ Баянның алыднда бас
Қозымен табысып, көңілі шат болған Баян Қодарға да достық
– Уһ!... Зілдей басқан салмақтан құтылғандаймын... Жарасқан жастардың қатарына
Бұл – Қодардың жан сыры: «иә, Қодармысың?» дегізетін жырдағы
Қатты толқып, достыққа бет бұрған Қодар көкірегіне Жантық тағы
А, арам ит! Қозының қаны сенің мойныңда емес пе
Тісіңді жасырып, тіліңжі шығарып, осы өлімнен де абырой алғың
Қозыға жасаған сол қылмысының азабынан Қодар азып–тозып, елден безіп
Жантық – жырда жоқ, жазушы қиялынан туған бейне. Ол
Жантық бейнесін жарқырата сахнаға шығарған тамаша актеріміз Камал Қармысов
Жантық пен ескі танысым Сердәлі («Ақан сері...») арасында жақындық
Әдетте, әдебиет тану ғылымымызда бейне жасау жолын ашудан гөрі,
«Жантық (Қодарға): Уа, көрінбе көзіме!.. Жәкең бір сүрлеу табар!
Бар сұмдықты үйіп-төгіп, бас салып тұрып қайрайды Қодарды Жантық.
Қодар: Жәке-ай, жаңа ұқтым ғой ойыңды.
Жантық: Қайдағы ойды дейсің?
Қодар: Қозы мен Қарабайды дегеніңді айтам...
Жантық: Қой, шырағым... Мен айтпайтын сөз мұның! Өз ойыңды
Байқап отырсыздар, шоқ тастап, өзі сытылып шығып отыр. Ертең
«Қодар: Кімнің ойы болса да бәрі бір... Ендігі қалғаны
Жантық: Айтпашы, жаным!.. Тұла бойым дір ете түсті ғой...
Жантықтың аузынан шыққан әр сөз – у, асқан жәдігөйліктің
«Қодар: Өкінбеймін! Ұста осы сөзімді... Иә, Қозы, Иә Қодар!
Жантық: Қой деймін, тілді алсаң... Қорлыққа көнген бас аман
Бұл тіпті сұмдық, улы сөздер. «Қой деймін».. деп шын
«Қодар: Жердің астымен қайтам ба елге?
Жантық: Қуып жібермес... Аз жылдасын ұмыт болатын нәрсе ғой,
Қодар: Менде ұят-намыс деген жоқ қой деп ойлайсың ғой,
Жантық: Ендігінің жасына ар-намыс деген не тәйірі!... Басынан аттап
Қодар: Шаңырақ түйенің басына мініп жүре бер дейсің ғой?
Жантық: Достық сөзім: айналып отырып осыған келер болсаң ашпай-ақ
Жантықтың әр сөзі мірдің оғындай қадалып, Қодарды жеп, буындырғандай
Бұл – шеберлік үлгісі. Кейіпкердің ашу-ызасы, арлану-қорлануы тасқа таңба
Сөйтіп, неше түрлі сұмдық айла-әрекет иесі Жантық қазақ әдебиетіне
Жантық бейнесіне барлық бітім-болмысымен, барша пәлсафасымен қарсы образ –Жарқын.
Шынында да «Қозы-Көрпеш – Баян Сұлу» трагедиясында тартыс бірден
Шымылдық ашылғанда айтылатын Қарабай монологі – дүниеқоңыз байдың жан
Конфликтің өрстеуінде, шиеленісуінде айрықша рөл атқаратын кейіпкер – Жантық.
Сөйтіп, күрделі әлеуметтік- психологиялық трагедия - «Қозы-Көрпеш – Баян
ІІІ.4. «Ұлпан» романы және «қазақ әйелі» бейнесі бойынша
Әйел, ана, арулар тақырыбына арналған Ғ.Мүсірепов шығармаларының ішіндегі ең
Асыл жар, ардақты ананың бейнесін халық арасынан шыққан Шынар
Көркемсөз құдіреті атанған жазушының еңбегімен оқырмандарды кеңінен таныстыру мақсатымен
Ел анасы атанған Ұлпан бейнесі.
Есеней- қазақ әдебиетіндегі кесек тұлға. Есеней көзқарасына
3. Романда көтерілге н адамгершілік, ізгілік қасиеттер.
(Түрікпен Мүсіреп, Шынар образдары, жағымды-жағымсыз кейіпкерлер, оларға тән ерекшеліктер)
4. Ұлпан образы мен бүгінгі күннің әйелдерінің арасындағы
5. Бүгінгі күні Ұлпан біздің арамызда болса кім болған
6. Романның болашаққа деген болжамы,эстетикалық мәні.
Жаралған тереңдік пен сұлулықтан
(Кітап көрмесінің жобасы)
Дәйек сөз: «Халқымыздың өткен ғасырда бастан кешкен сан қилы
Н.Назарбаев
Өлмес мұра, өшпес өнеге
Дәйек сөз: «Жақсы кітап тоғыз ай, тоғыз күнде туа
Ғ.Мүсірепов
II. Әйел –ана бейнелерінің галереясы
Дәйек сөз: «Дала қызының назданған еркелігінде мұң да
бар, жалынышы мен жалыны да бар.Жан тазалығы,саудаға салмас ар-ұят
Ғ.Мүсірепов
Көркем сөз шебері Ғ. Мүсіреповтің шығармаларында қазақ әйелінің сыртқы
1. Қазақ әйелі сұлу: Уысың толар бұрымның астынан мойны
2. Қазақ әйелі бауырмал: Айтолқынның бәлденіп-баптанып болуына қарамай, Шынар
- Сенбісің, ей, айналайын? - деді.
- Мен ғой...
- Айналайын-ай, қандай бауырмал едің? - деп Несібелі Шынардың
3. Қазақ әйелі ақылды, қарапайым: Жас әйел Ұлпан асқан
4. Қазақ әйелі өз ұлтын мақтан тұтады, халқына жанашыр:
- Көсем болып алған соң бұл әйел не істей
- О, істемегені жоқ!.. Есенейдің барлық жерін еліне бөліп
5. Қазақ әйелі жаңаға үйір: Әуелі жолды, одан соң
6. Қазақ әйелі - салт-дәстүрді сақтаушы: Ұлпан үлкендерге бұрылып
Сөз зергері Ғ. Мүсірепов халықтың рухани және материалдық мәдениетін,
Ана тілінен айырылған адам өз халқы жасаған мәдени
Ғ.Мүсірепов
Халқымыздың кемеңгер жазушысы Ғ.Мүсірепов атамыз:
«Ана тілін ұмытқан адам өз халқының өткенінен де, болашағынан
ІІІ.5. Ғ.Мүсіреповтің «Қазақ солдаты» романындағы Қайрош бейнесі арқылы адамгершілікке,
Тақырыбы: «Қазақ солдаты» романындағы Қайрош бейнесі
Мақсаты:
А) Білімділігі: Шығарма арқылы Қайрош бейнесіне талдау жасау, терең
Ә) Дамытушылығы: Сыни тұрғыдан ойлау арқылы өз пікірлерін қорғауға
Б) Тәрбиелігі: Қайрош бейнесі арқылы адамгершілікке, жинақылыққа, Отаншылдыққа, достыққа
Әдісі: Сыни тұрғыдан ойлау, пікір айту, ой белсенділігін арттыру.
Түрі: Танымдық сабақ
Көрнекілігі: Тірек сызбалар, ұнтаспа, көрме, компьютер, теледидар,газет-журнал жинақтары.
Пәнаралық байланыс: Тарих, география , саз
Сабақ барысы:
1. Ұйымдастыру кезеңі
2. Үй жұмысын сұрай
Мұғалімнің сөзі:
Батыр боп,
Жаудың бетін қайтарып ең
Ұстаз боп,
Бейбіт күнде жайқалып ең
Қазақтың тұңғыш туған батыры беп,
Қашанда
Мақтанышпен айтамын мен,
– деп бүгінгі сабақта Ғ.Мүсіреповтың «Қазақ солдаты» романының басты
Дәптерлеріңізге бүгінгі күн мен тақырыпты жазып алайық.
Біздер өткен сабақта «Қазақ солдаты» романының шығу тарихымен және
1. «Қазақ солдаты» романы алғашқыда неге «Қазақ батыры» деп
2. Майталман жазушы, сөз зергері Ғ.Мүсіреповтың
3. «Қазақ солдаты» романын жазғандағы
4. «Қазақ солдаты» романы ұлттық
5. Көркем әдебиетте Ұлы Отан соғысы тақырыбында жазылған
6. «Қазақ солдаты» романының басты кейіпкері өмірде
7. «Қазақ солдаты» романы кімнің
8. Шығарма қалайбасталады, автордың идеясы,
9. Қайрош образын типтік образ дейміз,
10. Қайырғалиды қалаға итермелеген не нәрсе, бұл
11. Қайырғалидың бойында қандай жақсы қасиеттер
(компьютерден көрсету, топтастыру)
Арманшыл
Қайрош жақсы көретін қасиеттер
Шыншылдық
12.Қайырғалидың қандай жек көретін қасиеттері бар?
13.Кітаптан үзінді оқиық «Қайырғалидың ана алдындағы ішкі сезімі қалай
14. Міне, оқушылар, Қайырғали романда осындай жақсы қасиеттерімен басты
Қайырғалидың есею, өсу жолдары
Ұстаз
Батыр
Жауынгер
Шекарашы
шаштаразшы
Оқушы
Бала күтуші
Бақташы
Ойын баласы
15. Оқушылар, Қайырғали қалаға барғанда балалар үйінде тәрбиеленеді. Сол
Тұлдыр жетім – әке-шешесі жоқ адам
Тірі жетім – әке-шешесі тастап кеткен балалар.
Зұлмат – қолмен жасалатын қылмыс
Нәубет – құдайдың жазасынан болатын қасірет
Жетім балалар үйі
Сол кездегі балалар үйі Қазіргі кездегі балалар үйі
Жоқшылдықтан
Соғыстың салдарынан жетім қалған балалар Тәрбиесіздіктен
Ата-ана құқынан айырылғандардың балалары
Тастанды балалар
16. Жетімдіктен, балалар үйінен басталған өмірі Кеңес Одағының Батыры,
1. Адамтану мектебі
2. Өміртану мектебі
3.Өсу мектебі
17. Қайырғали сияқты біздің облысымызда Кеңес Одағының батыры атағын
18. «Біз соғысты көрген жоқпыз» тақырыбында ой толғау жазып
Бекіту сұрақтары:
«Қазақ солдаты» романының өзіндік ерекшелігі қандай?
Шығарманың кейіпкері сізге қалай әсер етті?
Қайырғалиға Кеңес одағының Батыры атағы қашан берілді, бейбіт өмірдегі
Бағалау.
Үйге тапсырма: «Қайрош» образын жинақтап, «Ерлік мәңгі жасайды» тақырыбында
ІІІ.6. «Ғабит Мүсірепов тағылымдары» атты арнаулы курс бағдарламасының мазмұны
Ғабит Мүсіреповтің өмірі мен шығармашылығындағы тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер өрнегін оқып-үйренуді
кесте-1
№ Тақырыптар Сағат саны
лекция семинар
«Ғабит Мүсірепов тағылымдары» атты арнаулы курс бағдарламасының мақсаты мен
Ғабит Мүсірепов және ХХ ғасырдағы педагогикалық ой-пікірлер 2
Қаламгер шығармашылығының танымдық-тәрбиелік маңызы 2 2
Ғабит Мүсіреповтің педагогикалық –психологиялық көзқарастары 2 2
Ғабит Мүсірепов еңбектерінің тәлім-тәрбиелік ерекшеліктері 2 2
Ғабит Мүсірепов және экологиялық тәрбие 2
Орта мектепте Ғабит Мүсірепов шығармашылығынан білім беру мен тәрбиелеудің
Ғабит Мүсірепов шығармашылығындағы жасөспірімдер мен балалар бейнесі 2
Жазушы және ана тілі 2
Ғабит Мүсірепов шығармашылығындағы отаншылдық идеясы 2
Ғабит Мүсіреповтің «Ана» тақырыбына жазылған еңбектерінің тәлім-тәрбиелік астарлары
2
Барлығы: 20 10
Ғабит Мүсірепов – отансүйгіштік тәрбиеге ерекше көңіл бөлген қаламгер.
Ал имандылық тәрбиелеу – қайырымды, қаһарман, шешен, өнерпаз, еңбекшіл,
Еңбек тәрбиесі адамның адамгершілік қасиеттерін дамытып, ақыл-ойын қалыптастырады. Ұрпағын
Жеке адамды тәрбиелеуде, әсіресе, отбасының әсері зор. Сондықтан ата-ана
Арнаулы курс бағдарламасымен таныстыру барысында студенттердің өткен ХХ ғасырдың
«Ғабит Мүсірепова тағылымы» атты арнаулы курстың семинар-сабақтарында лекциялық тақырыптардағы
ҚОРЫТЫНДЫ
Ғабит Мүсірепов шығармашылығына тәлімдік-тәрбиелік тұрғыда талдау жасау, қосымша әдебиеттерге
Ғабит Мүсірепов шығармашылығындағы педагогикалық ой-пікірлер өз еліне сүйіспеншілігі жоғары
ХХ ғасырда өмір сүрген дара тұлға өз шығармашылығында терең
Ғабит Мүсірепов шығармашылығындағы педагогикалық ой-пікірлердің теориялық тұжырымдары практикалық жұмыстармен
Зерттеуде талданған шығармалар мен еңбектерді таразылау барысында өзінен өзі
Жазушының шығармашылық мұрасы тәлім-тәрбие құралы болуымен де, оны көркем
Қазақстан Рсепубликасының тәуелсіздік мәртебесін алуына байланысты жеткіншектерді өз халқының
Жазушы Ғабит Мүсіреповтың шығармаларына философиялық, педагогикалық, психологиялық тұрғыдан талдау
Көрнекті жазушының жалпы білім беретін мектептер мен сауат ашу
Ғабит Мүсіреповтың мұрасына талдау жасау арқылы тәлім-тәрбиелік үлгілердің мән
«Ғабит Мүсірепов тағылымдары» атты арнаулы курстың оқу бағдарламасы жасалынып,
Зерттеу нәтижесіне орай біз, Ғабит Мүсірепов шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік идеяларды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Ахметов З. Терең таным, биік талғам (Ғ. Мүсірепов
Аманжол Қ. Бекзат тұлға ғибраты // Егемен Қазақстан, -2012.
Әбдіразақова А. Мүсірепов қазақ тарихы хақында//Қазақ тарихы.-2007.-№1.-б.65-68
Бектасова Г. Өнер жұлдызы ешқашан өшпейді //Түркістан. -2009. -22
Бодаубай Б. Қайран, Ғабаң! // Егемен Қазақстан, -2007. –
Зікібаев Е. Ұлылар ұшқан ұя. – Мүсірепов – 100
Мүсірепов Ғ. Көп томдық шығармалар жинағы./Құрастырған Ә.
Мүсірепов Ғ. Күнделік.-Алматы: Ана тілі,1997.-288б.
Мүсірепов Ғ. Таңдамалы әңгімелер.- Алматы: Мектеп,1979.-205б.
Мүсірепов Ғ. Тұтқын қыз: Повестер және ой-толғамдар
Мүсірепов Ғ. Ұлпан: Роман.-Алматы: Атамұра,2003.-264б.
Ғабит Мүсірепов туралы естеліктер / құраст. Сұлтан Оразалы. –
Ел анасы – Ұлпан / Қаратаев М. //Көргенім мен
Ғабит Мүсіреповтің романдары / Кирабаев С.// Тәуелсіздік рухымен.-Астана:
Ғабит Мүсірепұлы// Ақиқат.-2004.-№7.-б.62-63
Елеукенов Ш. Ғабеңнің асқақ бейнесі//Жалын.-1992.-№2.-б.33
Елеукенов Ш. Ғабит сөзі-бүгінде көсемсөз //Егемен Қазақстан.- 2002.-30
Жақып М., Мұқанов М. Елі Ғабеңді құрметтеп
Кәкішов Т. «Дүниеде ой айтылуы қиын, атылған ой өлмейді»
Қайдар Ә. «Ана тілін тек өгей ұлдары ғана менсімбейді...»
Қайырбеков Ә. Ғажайып Ғабең //Егемен Қазақстан.-2002.-22 наурыз.-б.4.
Қирабаев С. Ғабең романдары-рухани мәдениеттің озық үлгісі//Егемен Қазақстан.-2002.-26сәуір.-б.4
Молдағалиев Ж. Жомарт жүрек: Деректі повесть.-Алматы: Өнер,1990.-208б.(Өнердегі өнегелі өмір)
Омаров Қ. Жеріне нәр, еліне әр берген//Егемен Қазақстан.-2002.- 23қаңтар.-б.3
Садуақасқызы Г. Ғ.Мүсірепов шығармаларындағы мақал-мәтелдердің қолданылуы //Қазақ тілі мен
Сәрсеке М. Жақсылардың үлгісі//Ақиқат.-2002.-№5.-б.63-70
Сәрсеке М. Мен білетін ер Ғабең. Эсселер.-Алматы: Атамұра,2002.-160б., жапсырмалы.
Ысқақ Д. Мүсіреповтің әдеби-эстетикалық ойлары// Жұлдыз.-2002.-№5.-б.3
Ысмағұлов Ж. Ғабит Мүсірепов туралы тоғыз толғам.-Алматы:Қазақстан,2002.-208б.
Ысмағұлов Ж. «Қазақ батыры»//Ақиқат.-2002.-№12.-б.66
5