ЅАЗАЅСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫў БIЛIМ Ж…НЕ ¤ЫЛЫМ МИНИСТIРЛIГI
ЅАЗАЅ ЅµЅЫЅТАНУ Ж…НЕ ХАЛЫЅАРАЛЫЅ ЅАТЫНАСТАР ИНСТИТУТЫ
Мемлекет ж„не јґјыј теориясы мен тарихы кафедрасы
КУРСТЫЅ ЖµМЫС
Тајырыбы: «Мемлекет механизмi»
ОрындаЈан: I курс, I топ, 0216 «ЗаЎ» факултетiнiЎ
Тексерген: Аханова Динара Ахановна
АЛМАТЫ 2000
Жоспар.
Кiрiспе.
Негiзгi б†лiм:
а) МемлекеттiЎ механизiмi оныЎ аныјтамасы ж„не тҐсiнiгi.
„) Мемлекеттiк аппарат ж„не орган аныјтамасы ж„не олардыЎ
б) Ѕазајстан Респуб-ныЎ Ґкiметi (министiрлiктер).
в) ЗаЎды јорЈау органдарыныЎ тҐсiнiгi мен мiндеттерi.
Ѕорытынды.
Кiрiспе.
а) МемлекеттiЎ механизiмi оныЎ аныјтамасы ж„не тҐсiнiгi.
Механизм—дегенiмiз бiр неше б†лiмдердiЎ жиынтыЈы бґл б†лiмдер бiр-бiрiмен
МемлекеттiЎ сан јилы јызметiн атјаратын механизiмi (аппараты) болады.
…р мемлекеттiЎ механизiмi оныЎ тарихи, „леуметтiк, ґлттыј, экономикалыј,
Мемлекет механизiмiнiЎ †зiне т„н белгiлерi:
реттелген мемлекеттiк органдар;
оларды бiрлiгiн јамтамасыз ететiн алдына јойЈан мајсаты;
оныЎ негiзгi элементi болып мемлекеттiк органдар тґрады;
ол ґйымдыј ж„не материалдыј кҐш жҐйесi, осыныЎ арјасында
Екiншi заЎдылыЈы—бiрiнiЎ јызметiн бiрi јайталамайтын органдардыЎ болмауы.
Демократиялыј јґјыјтыј, „леуметтiк мемлекет Јасырлар санаЈынан †ткен принциптерге
Мґндай мемлекеттердiЎ механизмi мынадай органдардан тґрады: 1. ‡кiлдiк
МЕМЛЕКЕТ ЅµРЫЛЫСЫ МЕХАНИЗIМI.
Мемлекеттi басјару формасыныЎ екi тҐрi бар:
а) Монархия
„) Республика
Монархия–деге бiр адамныЎ билiгi, билiк атадан балаЈа мґра
адамныЎ јолында болады.
МонархияныЎ Ґш тҐрi бар:
1) Шексiз абсолюттiк монархия
2) Шектеушi конституциялыј монархия
3) Дуалистiк монархия
Республика–деген мемлекеттiЎ еЎ жоЈарЈы органдарыныЎ сайлануы ж„не белгiлi
РеспубликаныЎ тҐрлерi:
1) Президенттiк
2) Парламенттiк
3) Аралас
4) Аристакратиялыј Республика
5) Демократиялыј Республика
Ѕазајстан РеспубликасыныЎ мемлекет басшысы Президент—ол барлыј органдардыЎ Ґстiнен
ЗаЎ шыЈару органы: негiзi Парламент оныЎ негiзгi мајсаты
ЗаЎ атјару органдары.
МемлекеттiЎ еЎ негiзгi мыјты органы—себебi олардыЎ јолында најты
Сондыјтан осы заЎ атјару билiгiнiЎ †кiлеттiлiгiн шектеу еЎ
Сот органдары.
СоттыЎ негiзгi мајсаты бґзылЈан јґјыјты јалпына келтiру ж„не
Бајылау-јадаЈалау органдары.
Бајылау-јадаЈалау оргадарыныЎ негiзгiсi прокуратура.
Прокуратура—барлыј субъектiлердiЎ заЎдарды орындыуын бајылайды.
Сотта мемлекеттiЎ мҐддесiнјорЈайды ж„не јґјыј бґзылЈан жаЈдайда соны
Конституциялыј КеЎес атјаратын орган.
Ѕазiр Ѕазајстан Республикасында Јана бар. Конституциялыј кеЎестiЎ негiзгi
Конституциялыј кеЎес жетi адамнан тґрады, олардыЎ †кiлеттiгi алты
Егер Ґкiмет, президент басја да министрлiктер, „кiмдер ж„не
…скери кҐштер.
Бґл мемлекеттiЎ ерекше органы. Бґл мемлекеттiк шекараны,
Мемлекеттi јорЈау органы.
Ѕґјыјты јорЈау органдары.
ОлардыЎ негiзгi мајсаты, мiндетi адамдардыЎ:
јґјыјтары мен бостандыјтарын јорЈау
јоЈамдыј т„ртiптi ныЈайту
јылмыспен кҐресу
бґзылЈан јґјыјтарды јалпана келтiру.
Монарх Президент Мемлекет басшысы Мемлекет механизмiнiЎ схемасы.
М„жiлiс Сенат Парламент ЗаЎ шыЈару органы
Жергiлiктi органдар Ведомстар Комитеттер Министр ¦кiмет ЗаЎ атјару
Жергiлiктi соттар ЖоЈарЈы соттар Сот органы
Прокуратура Конституциялыј кеЎес Бајылау јадаЈалау органы
Флот Авиация Армия …скери кҐштер
Сот Прокуратура Полиция Милиция Ѕґјыјтыј органдар
„) Мемлекеттiк аппарат ж„не орган аныјтамасы ж„не олардыЎ
Мемлекеттiк аппрат–јоЈамды басјару Ґшiн арнаулы јґрылЈан мемлекет органдарыныЎ
ОныЎ нышандары: мемлекет јоЈамды басјаратын ж„не тек
Мемлекеттiк аппараттыЎ ерекше iшкi јґрылысы бар: олардыЎ арасындаЈы
Ѕазiргi мемлекеттiк аппараттыЎ јызметi мынадай принциптер мен реттеледi:
Ол Ґшiн оныЎ јызметi демократиялыј, Конституциялыј, заЎдылыј принциптерге
Мемлекеттiк јызметтердiЎ принциптерi: заЎдылыј; мемлекеттiк билiктiЎ заЎ шыЈарушы,
Билiк б†лiну принциптерi. ЅазајстанныЎ бiртґтас мемлекеттiк билiгiнiЎ тармајтарЈа
ж„не мемлекеттiЎ егемендiгi б†лiнбейдi. Бґл билiк †зiнiЎ принципiне
Мемлекет аппараты †з јызметiн ашыј ж„не жариялыј iстеуге
Мемлекет аппаратыныЎ iшкi јґрылысы – јатаЎ т„ртiптi, субординацияны,
Мемлекеттiк аппарат – алдында тґрЈан ерекше мајсаты бар
органдар алдында тґрЈан мајсаттарЈа ж„не мiндеттерге с„йкес аныјталады.
Мемлекеттiк аппарат јызметкерлерiнiЎ негiзгi мiндеттерi: ЅР Конституциясы мен
Мемлекеттiк орган аныјтамасы мен тҐсiнiгi.
Мемлекеттiк органдар бiнеше топја б†лiнедi, олар атјаратын јызметтерiне
1.Мемлекеттiк билiк органдары: Парламен, Президент ж„не Маслихаттар;
2.Мемлекеттiк атјару органдары: Ґкiмет, министрлiктер, ведомстволар, жергiлiктi басјару
†кiлеттi органдар;
атјару органдар;
сот немесе јґјыј јорЈау органдары.
Республика Президентi мемлекеттiк аппаратта ерекше орын алады, ол
‡кiлеттi органдар. ЖоЈарЈы †кiлеттi органдарды халыј сайлайды. Парламент—заЎ
Сенат облыстардан, республикалыј маЎызы бар јаладан ж„не астанасынан
М„жiлiс РеспубликаныЎ „кiмшiлiк аумајтыј б†лiнiсi ескерiле отырып јґрылатын
ДепутаттардыЎ бiр жартысы екi жылЈа, ал екiншi жартысы
ПарламенттiЎ „р палатасыныЎ б†лек отырысында шешетiн јґзiретi бар.
Атјару билiк. Атјару билiк †кiметтiЎ јолында жиналЈан.
пiкiрiне тiкелей т„уелдi. Ѕазајстан РеспубликасыныЎ Ґкiметi – атјарушы
Орталыј салалыј атјару билiк министрлiктердiЎ, ведомстволардыЎ мемлекеттiк комисия
табылады.
Мемлекеттiк комитет тиiстi мемлекеттiк басјару салаларында мемлекеттiк саясатты
Жергiлiктi мемлекеттiк басјару органдары.
Бґлар мемлекеттiЎ тиiстi аумаЈындаЈы iстiЎ жай-кҐйiне жауапты, жергiлiктi
ОлардыЎ функциялары:
халыјтыЎ жергiлiктi iстерге јатысуын јамтамасыз ету;
жергiлiктi жерлердi мемлекеттiк меншiктi, бюджеттiЎ јґрылуын, бекiтiлуiн ж„не
жергiлiктi салыјтар мен жиналымдарды белгiлеу;
жасалЈан жоспарлар, экономикалыј ж„не „леуметтiк баЈдарламалар негiзiнде тиiстi
халыјтыЎ „леуметтiк м„дени, коммуналдыј-тґрмыстыј ж„не †зге де јызмет
Жергiлiктi мемлекеттiк басјару органдар жергiлiктi †кiлеттi органдарды, маслихаттарды,
РеспубликасыныЎ атјарушы органдарыныЎ бiрiЎЈайы жҐйесi енедi, тиiстi аумајтардаЈы
Бґл органдардыЎ ґйым ж„не јызмет бабы Ѕазајстан РеспубликасыныЎ
Ѕазајстан РеспубликасыныЎ егемендiгi мен аумајты тґтастыЈын јорЈауды оныЎ
Сонымен, мемлекеттiк аппарат †кiлеттi, атјару ж„не сот билiктерiнiЎ
Мемлекттi талдау оныЎ механизм позициясы жаЈынан „р элементтiЎ
Мемлект механизiмнiЎ бiрiншi элементi болып мемлекеттiк орган тґрады.
Мемлекеттiк орган—мемлекеттiк аппараттыЎ †кiмет билiгiне †кiлеттiгi бар јґрылымдыј
Мемлекеттiк органдардыЎ белгiлерi:
1) Мемлекеттiк органныЎ билiктiк †кiлеттiлiгi бар; Мемлекет механизiмiнiЎ
орнын тауып, онда †зiн †зiнше элемент етедi;
2) Мемлекеттiк орган мемлекеттiк јызметкерлерден тґрады, осы туралы
3) Мемлекеттiк орган экономикалыј ж„не ґйымдастыру еркi
4) …р мемлекеттiк орган тек јана †зiне
5) Керек жаЈдайда кҐш јолдану „рекетiгiне мҐмкiндiгi
6) Мемлекеттiк органныЎ немесе лауазым иесiнiЎ †зiне
7) К†зделген баЈыттар мен н„тижелерге јол
8) ‡зiнiЎ јґзырын Ґш амалмен iске
Нармотивтiк актi јабылдау жолы арјылы (жалпы тҐрдегi указ);
Ѕґјыј јолдану жолы арјылы (жеке тҐрдегi указ);
Најты шараларды ґйымдастыру жолы арјылы;
9) ‡зiнiЎ iсiн белгiлi теритоияда атјару.
Мемлекеттiк органныЎ тҐрлерi.
Жеке дара органдар ж„не алјалы органдар:
1) Жеке дара органЈа—президент, соттар, министрлiктер, ведомыстар, комитеттер
2) Алјалыј органЈа—парламент, Ґкiмет, жоЈарЈы сот, конституциялыј кеЎес
Адвакатура—мемлекеттiк орган болып табылмайды. Ол
јоЈамдыј ґйым болып табылады.
Орталыј ж„не жергiлiктi органдар:
1) Орталыј органЈа: Президент, Парламент жатады.
2) Жергiлiк органЈа: маслихат, „кiмдер т.б. жатады
Жалпы јґдiретi бар орган ж„не арнайы јґдiретi бар
1) Жалпы јґдiретi бар органЈа: Президент, Парламент жатады.
2) Арнайы јґдiретi бар органЈа: министрлiктер т.б. жатады.
Мемлекеттiк органдардыЎ жiктелуi:
1. Мемлекеттiк органдарды јалыптастыратын субъектiлерiне байланысты:
— †кiлдiлiгi бар мемлекеттiк органдар (Президент, Парламент);
мемлекеттiк органдардыЎ †здерiнiЎ јґратын органдары
(Ґкiмет, министрлiктер).
2. Мемлекеттiк органдар јґрылымына байланысты:
1) жай;
2) кҐрделi болып келедi. Жай органдардыЎ iшкi б†лiмдерi
3. Аумајтыј јызмет аясына байланысты:
федералдыј;
республикалыј;
жергiлiктi.
4. ‡кiлеттiктерiнiЎ сипатына байланысты:
жалпылама јґзыреттi органдар (Ѕазајстан РеспубликасыныЎ ¦кiметi);
арнайы јґзыреттi органдар (Бас прокуратурасы)
5. ЅґзырларыныЎ iске асуы ретiне байланысты:
алјалыЈы жататындары (¦кiмет);
дара басшылыјја жататындары (Президент).
6. µйымдыј-јґјыј јызметтерi тҐрiне байланысты:
билiктерi толыј болатындары:
билiктерi шектеулi болатындары.
Принциптерi.
ЅґбылыстыЎ, заттыЎ жґмыс жасауыныЎ, еЎ басты идеясы, талабы,
МемлекеттiЎ механизiмiнiЎ принципi дегенiмiз—бґл механизм жґмыс iстеуiнiЎ еЎ
МемлекеттiЎ механизiмiнiЎ принципi екiге б†лiнедi:
1. Жалпылыј
2. Арнайы
1) ЗаЎдылыј—бар адамдар, мемлекеттiк органдар, ґйымдар заЎды бґлжытпай
2) ХалыјтыЎ билiгiн јамтамасыз ету принципi.
Ѕазајстан РеспубликасыныЎ конституциясы бойынша мемлекет билiгiнiЎ јайнар к†зi
3) Гуманизм принцiпi—мемлекеттiк орган заЎЈа сҐйенуi керек ж„не
4) ЗаЎ алдында барлыЈы теЎ принцiпi.
5) Мемлекет јызметкерлерiнiЎ јґзiретi жоЈарЈы к„сiби принципте болуы.
Арнайы принциптер.
Кейбiр мемлекет органдарына јойылатын талаптар мен бастаулар.
1) Кiн„сiздiк принципi: адамныЎ кiн„сi жој деп есептелiнедi,
б) Ѕазајстан Респуб-ныЎ Ґкiметi (министiрлiктер).
Министрлер Кабинетi (Ґкiмет)
Министрлiктер
комитеттер
Ѕазајстан РеспубликасыныЎ Ґкiметi жиырма шајты министрлiктен (†нерк„сiп, денсаулыј
Министiрлiк атјарушы †кiметтiЎ орталыј органы болып табылады, ол
Мемлекеттiк басјару iсiн жҐзеге асыру Ґшiн РеспубликаныЎ аумаЈы
заЎдардыЎ сајталуын, јоЈамдыј т„ртiптi, азаматтардыЎ хґјыларын, бостандыјтарын ж„не
жергiлiктi шаруашылыјты, халыјја тґрЈын Ґй, транспорт, сауда ж„не
халыјја мемлекет тарапынан м„дени јызмет к†рсетудi ґйымдастыру;
ґлтаралыј јатынастарды реттеуге к†мектесу;
заЎЈа с„йкес салыј саясатын жҐргiзу;
табиЈатты јорЈау, табиЈи байлыјтарды ґтымды пайдалану;
меншiктiЎ барлыј тҐрлерiн дамытуЈа мҐмкiндiк берiп, к„сiпкерлiк јызметтi
‡зiне жҐктелген мiндеттердi јалай атјаратынын
жергiлiктi м„слихаттардыЎ јызметiнен байјауЈа болады.
Жергiлiктi басјарушы орган „кiмшiлiк деп аталады. …кiмшiлiктiЎ басшысы
Облыстыј „кiмдi президент таЈайындайды, ал аудандыј „кiмдi ПрезиденттiЎ
Жергiлiктi „кiм: заЎдардыЎ орындалуын, јоЈамдыј т„ртiптi сајтауды, азаматтардыЎ
‡зiн-†зi билеу тек „кiмшiлiк аумајта емес, „рбiр мекемеде,
Барлыј мемлекет органдары, лауазым иелерi жастардыЎ ерекше „леуметтiк
…дiл сот јызметiн жҐзеге асыру – мемлекттiк †кiмет
Демек, сот билiгiн ЖоЈарЈы КеЎес те, Президент те,
¦кiмет те, басја да мемлекет органдары атјара алмайды.
Ерекше айта кететiн жаЈдай, Конституция сот iсiн жҐргiзудiЎ
Судьялар т„уелсiз болуЈа тиiс, олар тек Конституция мен
«Сот т†релiгiн iске асыру ж†нiндегi соттыЎ јызметiне јандай
Најты iстер бойынша судьялар есеп бермейдi.» (ЅРКон. 77-бап.
ЖаЎадан јґрылЈан Конституциялыј соттыЎ орны ерекше.
Конституциялыј сот Конституцияны јорЈау ж†нiндегi сот билiгiнiЎ
Сонымен бiрге Конституциялыј сот азаматтардыЎ конституциялыј јґјыЈына јатысты
в) ЗаЎды јорЈау органдарыныЎ тҐсiнiгi мен мiндеттерi.
ЗаЎды јорЈау органдары.
ЗаЎды јорЈау дегенiмiз бґзылЈан јґјыјты орнына келтiруге, заЎ
Келтiрген зиянды кiн„лi адам мҐмкiндiгiнше †з еркiмен орнына
Мґлiктiк емес †зiндiк јґјыјтарды да заЎ јорЈайды оларды
Ешкiмдi азаптауЈа, оЈан зорлыј-зомбылыј жасауЈа, басја да јатiгездiк
Егер заЎныЎ осы талабы бґзылса, јиянат к†рген адам
Сонымен, бґзылЈан јґјыјты орныныа келтiру Ґшiн де, заЎда
ЗаЎды јорЈау Ґшiн мемлекетiмiзде мынадай органдар јґрылЈан:
СОТ. Сот билiгi Ѕазајстан республикасы атынан жҐзеге асырылады.
СоттыЎ шешiмдерi мен талаптарын барлыј органдар, к„сiпорындар, мекемелер,
Судьялар iс јараЈанда т„уелсiз болып саналады. Сот iсiне
СудяЈа ешкiмнiЎ тиiсуге хајы жој. Оны јамау Ґшiн,
Ѕазајстанда сот јызметiн атјаратын Конституциялыј сот, ЖоЈарЈы сот,
ПРОКУРАТУРА. ЗаЎныЎ д„лме-д„л ж„не бiркелкi орындалуын јадаЈалайтын орган.
Ѕылмыс бойынша iс јозЈайды, јылмыс жасаЈандарды жауапја тартады,
Прокуратура органдары, онда iстейтiн јызметкерлер †кiлеттiгiн жҐзеге асырЈанда
Iшкi iстер органдары. ЗаЎ бойынша iшкi iстер органдарыныЎ
жеке адамныЎ, азаматтыЎ конституциялыј јґјыјтарын јорЈау;
јоЈамдыј т„ртiп пен јоЈамдыј јауiпсiздiктi јамтамасыз ету;
јылмысја јарсы кҐресу;
†з јґзiретi шегiнде јылмыстыј жазалауды ж„не „кiмшiлiк шара
жол јауiпсiздiгiн јамтамасыз ету ж„не оны жҐргiзушiлер мен
елдi мекендерде, меншiк тҐрiне јарамастан, шаруашылыјты жҐргiзу объектiлерiнде
ЗаЎды јорЈау Ґшiн iшкi iстер органдары јылмыс пен
јалЈан балалар мен жас †спiрiмдердi јамјоршы ж„не јорЈаншы
Ѕажеттi жаЈдайда милиция јызметкерлерi атыс тыруын јолдануЈа јґјылы.
µлттыј јауыпсыздыј органдары. Ѕауiпсiздiк органдары жеке адамды, јоЈам
‡зiнiЎ мiндетiн жҐзеге асыру Ґшiн јауiпсiздiк органдары барлау
ПайдаланЈан „дебиеттiЎ тiзiмi.
Ѕ.Д. Жоламан, А.Ѕ. Мґхтарова, А.Н. Т„укелев. (Мемлекет ж„не
¤. СапарЈалиев, А. Ибраева. (Мемлекет ж„не јґјыј теориясы)
¤айрат СапарЈалиев (Ѕазајстан РеспубликасыныЎ мемлекет ж„не јґјыј негiздерi)
А. Ибраева, Н. Ибраева. (Теория государства и права)
Ѕазајстан РеспубликасыныЎ Конституциясы (1998жылЈы јазанныЎ 7-сiндегi †згертулер мен
А. В. Малько (Теория государства и права) М.2000
В. Н. Хропанюк (Теория государства и права) М.1997
-1 -
Тојманбетов …. Ѕ.
МЕМЛЕКЕТТIК ОРГАНДАРДЫў ЖIКТЕЛУI
Субъектiлерiне байланысты
†кiлдiгi бар мемлекеттiк органдар (Президент, Парламент)
мемлекеттiк органдардыЎ †здерi јґратын органдары (¦кiмет, министрлiктер)
Ѕґрлымына байланысты
жай
кҐрделi
Аумајтыј јызмет аясына байланысты
федеративтiк
республикалыј
жергiлiктi
‡кiлеттiктердiЎ сипатына байланысты
жалпылама јґзыреттi органдар (¦кiмет)
арнайы јґзыреттi органдар (Бас прокуратура)
ЅґзырларыныЎ iске асу ретiне байланысты
алјалы (¦кiмет)
дара басшылыј (Президент)
µйымдыј-јґјыј јызметтерi тҐрлерiне байланысты
билiктерi толыј болатындары
билiктерi шектеулi болатындары
БИЛIКТIў Б‡ЛIНIСI БОЙЫНША
атјарушы-орындаушы органдар
ЗаЎ шыЈару (†кiлдi) мекемелер жҐйесi
Сот органдары
АТЅАРАТЫН ЅЫЗМЕТТЕРI БОЙЫНША
Сыртјы јызметтердi атјарушы органдар
Iшкi јызметтердi атјарушы органдар
јґјыјтыј т„ртiпiт јауiпсiздiктi јорЈау, сајтау
полиция, сот, прокуратура ж„не т.б.
„леуметтiк экономикалыј реттеу
јаржы-салыј аппараты, байла- ныс органдары менкоммуналдыј јызмет, к†лiк
рухани †ндiрiс
оју-аЈарту, бiлiм, м„дениет, ајпарат органдары
јарулы кҐштер, барлау, мемлекет- аралыј јатынастар органы
МЕМЛЕКЕТТIў МЕХАНИЗIМI (АППАРАТЫ)
ЖоЈарЈы †кiлдiк, заЎ шыЈаратын орган
Мемлекет басшысы
ЖоЈарЈы атјарушы орган
Жергiлiктi атјарушы орган
орталыј басјару органдары
Сот
Прокуратура
…скер
Барлау, јарсы барлау
Абајты