Несиелік тәуекел

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: «Банктік тәуекелдерді басқару»
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ…………………………………………………………………………3
I. БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктік тәуекелдердің мәні мен түрлері ......................................................8
1.2 Банктік тәуекелдердің жіктелуі……............................................................18
1.3 Банктік тәуекелдерді басқару әдістері........................................................34
II. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ БАСҚАРЫЛУЫН ТАЛДАУ («Дана банк»
2.1 Қазақстан Республикасында басқару жүйесін ұйымдастыру....................47
2.2 Банктік тәуекелді бағалау және басқару жолдары......................................51
III. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Банктік тәуекелдерді басқарудың шетелдік тәжірибиесі............................67
3.2 Банктік тәуекелдерді басқарудың заманауи тәсілдерінің жетілу
жолдары..................................................................................................................75
ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................85
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДИБИЕТ...........................................................................89
ҚОСЫМША.........................................................................................................91
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Нарықтық құрылымдар жүйесінде коммерциялық банктер маңызды орынға
Қазіргі уақытта банктік нарықты тәуекелдің болмауы мүмкін емес. Ол
Банкте кездесетін тәуекелдердің бәрі банк саясатының және де Қазақстан
Тәуекелді басқаруға жүйелі тәсілді қолдану және оны ірі банктің
Тәуекел әрқашанда адам қызметінің кез
Тәуекел қаржылық операциялардың кез – келген жағдайында пайда болуы
Тәуекел – деп белгілі бір қаржылық операцияларды жүргізу нәтижесінде
Тәуекел экономикалық категория ретінде кез
Шығындардың пайда болуы мен пайданы
Банк ісіндегі тәуекел – бұл банкті шығындарға және банкроттылыққа
Банктің өз қызметі процесінде тәуекел
Банк қызметі табысты болу үшін,
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі мақсаты банктік
Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттерді шешу қарастырылады:
- банктік тәуекелдің экономикалық мәнін, түрлерін зерттеу және теориялық
- банктік тәуекелінің жіктелуі: несиелік тәуекел, валюталық тәуекел,
- коммерциялық банктерде тәуекелдің басқарылу жолдары;
- банктік тәуекелді басқарудыың шетелдік тәжірибесі;
- банктік тәуекелдерді басқарудың заманауи тәсілдерінің жетілу жолдары, Қазақстанда
Жұмысымның құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
Бірінші тарауда, банктік тәуекелдердің мәні мен мазмұны, түрлері, банктік
Екінші тарауда, Қазақстан Республикасында басқару жүйесін ұйымдастыру, банктік тәуекелдерді
Үшінші тарауда, банктік тәуекелді басқарудағы шетелдік тәжірибесі және банктік
Жұмыстың методологиялық негізі. Қазақстанда банктік тәуекелді басқару әдістерін
Банктік тәуекелдерді басқаруға жүйелі ықпал ету негізінде шет елдік
Бұл қағидалар банктердің өз тәуекелдерін басқару мен бөлуіне болатын
Қазақстан Республикасының банктік тәуекелді реттеудегі мемлекеттің рөлі туралы заңнамалық
I ТАРАУ. БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Банктік тәуекелдердің мәні мен түрлері
Тәуекел әрқашанда адам қызметінің кез
Тәуекел – бұл табиғаттың әр түрлі
Тәуекел тарихи категория ретінде қоғам
Тәуекел экономикалық категория ретінде кез
Шығындардың пайда болуы мен пайданы
Банктік тәуекел дегеніміз не?
Банктік тәуекел – жоспарланған қаржылық операцияларды
Банктің өз қызметі процесінде тәуекел
Банк қызметі табысты болу үшін,
Сонымен, банк тәуекелінің қызықты классификациясын қарастырайық,
Сонымен банктік тәуекелдің қағидалары мыналар:
Банктік тәуекелдің әсер ету және
Банк клиентерінің құрамы.
Банктік операциялар сипаттамасы.
Коммерциялық банктердің түрі.
Әсер ету мен қызмет ету
Сыртқы тәуекелдерге банктік қызметке тікелей
Саяси факторларға соғыс, жаулап, басып кіру
Экономикалық факторларға мыналар жатады: ЖҰӨ-нің
Әлеуметтік факторлар азаматтық соғыс, табыстардың
Құқықтық факторлар келесіде: заңдылықтардың өзгеруі, оның
Бәсекелестік факторлар: банктің және банктік
Банктің өзінің қызметіне байланысты және
банк активтерімен байланысты (несиелік, валюталық, нарықтық, лизингтік,
банк пассивімен байланысты (салым және
банктің өзінің активтерімен пассивтерін басқару
қаржылық қызмет жүзеге асу тәуекелімен
Банк клиенттерінің құрамының тәуекелдігі банктік
Банк үшін таңдамалы клиентті дұрыс таңдау үлкен маңызға ие.
Банк операциялар есебінің сипаттамасы тәуекелдерді келесідей бөлуді ұсынады: баланстық
Банктік баланс тәуекеліне келесілер жатады:
несиелік тәуекел (негізгі ссуда бойынша қарыздың қайтарылмау тәуекелі);
пайыздық тәуекел (берілген ссуда бойынша пайыздың алынбау тәуекелі);
өтімділік тәуекелі (банктің өз міндеттемелерін уақытында орындамау тәуекелі, өтімділік
капитал құрылымының тәуекелі (капитал жеткіліктілік нормативінің банк орындамау тәуекелі,
Соңғысы банктің қосымша капиталы (несиелік тәуекелдерді жабуға арналған резервтер,
Баланстан тыс тәуекелдер банктің келесідей жағдайларға қызмет көрсете алмау
- берілген кепілдер бойынша;
- шығарылған бағалы қағаздар, бағалы қағаздармен жасалған келісім –
- несиелік міндеттемелер бойынша;
- валюталық мәмілеге отыру бойынша.
Сонымен қатар, банктік тәуекелдер деңгейі лизингтік және факторлық операцияларды,
Лизинг –жаңа техника және технологияны дамытуды қаржыландыру, нақты негізгі
Лизингтік мәмілелердің тәуекелін төмендету үшін амортизациялық аударымдар нормаларын жедел
Лизингтік операцияларды жүзеге асыратын субъектілер арасындағы қатынас формасына
Жоғарыды көрсетілген лизингтің әрбір түрлері тікелей және жанама, шұғыл
Клиринг – ақша (валюта) аударымсыз тауарларды айырбастауды жүргізетін мемлекеттер,
Бартерлік мәмілелер – тауарды ақшамен емес, тауармен төленетін өтелу
Факторингтік операциялар бойынша тәуекелді төмендету үшін қарыз алушының төлем
Ішкі тәуекелдер банктің түріне және ерекшелігіне байланысты. Бұны былайша
капиталдық(бағалы қағаздар портфелінің өтімді емес тәуекелі);
селективтік (бағалы қағаздарды дұрыс таңдамау тәуекелі);
уақтылығы;
нарықтық (бағалы қағаздардың құнсыздану тәуекелі);
іскерлік (эмитенттің бағалы қағаздар бойынша пайыздарды төлемеу тәуекелі);
қайтарылатын (эмитент облигацияны қайтарып беру тәуекелі).
Сыртқы сауда операцияларына қызмет көрсететін мамандандырылған банк келесідей негізгі
экономикалық (валюта бағамының өзгерісіне байланысты актив және пассив құнының
аударым (пассив және активтердің шетел валютасында есептегенде айырмашылық тәуекелі);
мәмілелік (мәміле құнының болашақ ұлттық валютада анықталмағандығының тәуекелі);
сақтандыру;
саяси.
Жеке тұлғаларға қызмет көрсететін банктер үшін келесі тәуекелдер тән:
ипотекалық және тұтыну ссудалы бойынша қаржылық және несиелік тәуекелдер;
кепілхат бойынша тәуекел (гарантия);
кепіл тәуекелі (залог).
Ипотекалық банктер көбінесе несиелік кепілдік заңдылық тәуекелдерге ұшырайды.
Салалық банктер қызметтеріне салалар сипатына тән тәуекелдер және олардың
бета – тәуекелі (бета - коэффициент);
саланың өмірлік цикл тәуекелі;
салаішілік бәсеке тәуекелі.
Бета – тәуекелі – ол жалпы экономикалық қызмет нәтижесімен
Орташа нарықтан көп көбірек көрсеткіш;
Орташа нарықтан көбірек көрсеткіш;
Орташа нарықтан сәл ғана көп көрсеткіш;
Орташа нарықтан төмен көрсеткіш;
Аз болжамданған тәуекел.
Келесі себептерге байланысты, мұндай бағалау әдісіне көп көңіл бөлу
Бағалы қағаздармен мәмілелер көлемі аз, ол мәмілелердің өзі бір
Алғашқы екі топтың банктерінің жоғары тәуекелділігі олардың жоғары табыстылығымен
Өмір циклі тәуекелі: әр түрлі салардың тәуекел деңгейі мен
Ішкі салалық бәсеке тәуекелі кәсіпорын саласының өмір сүру қабілеттілігіне
бағалық емес бәсекенің қатаю деңгейі;
салаға кіру және шығудың жеңілдігі немесе күрделілігі;
белгелі бір саладағы өнімнің басқа өнімдермен салыстырмалы өнімдермен
тауарлық құқығының жоқ болуы;
жабдықтаушылар және тұтынушылардың нарықтық күші;
кәсіпорын саласының қызмет жасайтын саяси және әлеуметтік ортасы.
Бұдан басқа салалық банктерге мемлекеттік (аймақтық) және жалпы сыртқы
Әмбебап банктер өздерінің қызметтерінде барлық тәуекелдерді есепке алу керек.
аймақтық банктер – аймақтық сыртқы тәуекелдер;
аймақаралық – аймақтық тәуекелдер жиынтығы;
мемлекетаралық – елдік тәуекелдер;
Әртүрі несиелік мекемелерге өздеріне тән тәуекелдер түрлері болады. Мысалы,
Өзара несиелеу қоғамдастары және өзара көмек көрсету кассаларына салымдық,
1.2 Банктік тәуекелдердің жіктелуі
Банктік тәуекелдер белгілі бір жүйеге сәйкес және ерекшеліктеріне байланысты
Ел (мемлекеттік) тәуекел – ел тәуекелдері банктің өз қызметін
Банктің басшалығымен жіберілетін негізгі қателер шетел контрагенттердің қаржылық тұрақтылығын
Ел тәуекелі ең бірінші 1982 жылы Мексикада 90 млрд.$
Африка елдері арасындағы алдыңғы қатарлы қарызгер Нигерия болып табылады,
Ел тәуекелі деген түсініктің өзі мемлекеттің және басқа қарыз
Ел тәуекелін анықтайтын себептермен жағдайларға байланысты тәуекелдің келесі категорияларын
Саяси – бұл мемлекет құырылысының ерекшелігімен байланысты, мемлекеттің билік
Құқықтық – банк қызметіне қатысты заңдық және басқа да
Экономикалық:
жалпы экономикалық тәуекелдер – экономикалық қиындықтар экономикалық саясатпет байланысты,
қаржылық тәуекелдер – ақша–несие жүйесінің дағдарысы, инфляция, сыртқы қарыздың
техникалық – бану саласындағы іскер техникалық стандарттармен байланысты (негізінде
басқа да тәуекелдер – мысалы, қаржы саласындығы криминогендік жағдай,
Көптеген авторлар сияқты, мемлекеттік тәуекелді сипаттайтын жиыньық тәуекелдерді талдау
Сондай – ақ соңғы кездерде саяси емес, экономикалық және
Тәуекел дңгейін талдауда әр түрлі әдістер қолданылады, бірақ көп
Мемлекет тәуекелінің деңгейін талдаудың ұсынылатын әдістерінің бірі герман фирмасы
Осылайша серіктес елдегі экономикалық және саяси жағдайлары жан –
1 – кесте
Бағалау критерийлері
Үлес салмағы
Саяси тұрақтылық
Шетел инвестициясымен пайда қатынасы
Ұлт меншігіне айналдыру деңгейі
Валюта девальвациясының деңгейі мен ықтималдығы және оған әсер ететін
Төлем балансының жай – күйі, сондай – ақ ұлттық
Мемлекеттік реттеу деңгейі ақша-несие жүйесінің тиімділігі
Экономикалық өсу қарқыны
Жалпы өнім өсуінің қарқыны:
Жылына 3 % - тен төмен
3 % – тен 6 % дейін
6 % - тен 10 % дейін
Одан жоғары 10 %
Валюта айырбастылымдылығы
Келесі міндеттемелердің орындаудың талдауы
Жалақы шығындары, еңбек өнімділігі деңгейі
Мемлекет органдары мен қоғамдық ұйымдардың өзара байланысы
Қысқа мерзімді несие алу шарттары
Ұзақ мерзімді несие мен жеке капиталды алу мен қолданудың
6%
6%
6%
6%
10%
10%
2,5%
5%
7,5%
10%
10%
6%
8%
4%
8%
8%
*Көзі: «Банктік тәуекелді басқару» Алматы.:2004, 21 – бет.
Әр сұрақ балл бойынша бағаланады – пайыз шкаласы
Мемлекеттік тәуекел талдауына басқа фирмалар қатары да көңіл аударуда.
«Business International» фирмасы балдық жүйемен бағаланатын, өзінің үлес салмағы
«National Westminster Bank» мелекеттік тәуекелдің талдаудың әдістемесінде жеке
«Гермес» герман сақтандыру фирмасы мемлекеттік тәуекел деңгейін талдауда барлық
аз ғана тәуекелді елдер, негізінде ОСЕД елдері;
салыстырмалы түрде аз саяси тәуекелді елдер, олармен жұмыс істеу
саяси тәуекел деңгейі жоғары елдерге – герман сақтандыру фирмасы
жоғары тәуекелді елдерге, әсіресе сыртқы қарызды өтеуді кейінге қалдыруға
жоғары тәуекелді елде, оның ішінде қысқа мерзімді несие бойынша;
Әрбір нақты коммерциялық банк өз қызметі барысында қаржылық тұрақтылықты
Банк операцияларының әртараптандыру тәуекелділігі - әртараптандыру банк үшін бір
Арнайы операцияларға немесе өз қызметіндегі қызметі қандай да бір
Экономикалық дамудың қазіргі кезеңдегі шартты - әрдайым өзгерісте болатын
Банк операцияларын әртараптандыру мыналардан тұрады:
банк клиенттерін әртараптандыру;
тартылған қаражаттарды әртараптандыру;
аумағы бойынша банкті әртараптандыру;
қолданылатын инструменттерін әртараптандыру;
активтік операцияларды әртараптандыру;
банк клиенттері бойынша ссудалық портфельді әртараптандыру.
Осыған орай, банк операцияларын әртараптандыру тәуекелділігін болдырмау немесе төмендету
Өтімділік тәуекелі – кез келген банкті басқару процесіндегі ең
Банктің өтімділігі оның мерзімі мен сапасы бойынша актив пен
Әлемдік банктік теорияда және тәжірибеде өтімділікті «қор» немесе «ағым»
Өтімділік «ағым» ретінде банктің белгіленген уақыт мерзімі ішінде өтімділіктің
Банктер төлем жүйесінің орталығы болып табылатындықтан егер де банк
Осыған орай, банктің өтімділігі өз міндеттемелерін уақытылы орындауы
Кез келген жағдайда банк иелері депозиттерді қайтару және несиелер
Банктің өтімділігін сақтаудың негізгі қағидасы банк активтернің қайтару мерзімімен
жақын арада қайтарылк мерзімі болатын немесе талап етуі бойынша
несиелік талаптардың бөлігін сату;
өтімділіктің анықталған коэффициентін ұстау үшін пассивтің әрбір түрінің қандай
пассивтермен операция жүргізу;
а) айналыстағы депозиттік сертификаттар, облигацияларды шығару;
б) ҚР Ұлттық банкіндегі қарыздары;
в) евронарықтағы қарыздар.
Банкте өтімділік мәселесі банктік несиелерді, қаражаттарды тарту уақытынан гөрі
Банктің қажетті өтімділік деңгейін ұстап тұрудың маңызды шарты –
Банк өз қызметімен тек клиенттері мен басқа да банктер
Егер активтерді қайтару мен міндеттерді өтеу мерзімінің арасындағы дәл
Банкте өтімділікпен мәселе туындағанда ол ақща қаражатына сұраныс туады.
Бұндай категориядағы активтер біртекті болып және өтімді деп аталады.Сол
Қолма-қол ақшаға басқа банктерге берген қысқа мерзімді қарыздар немесе
Активтердің жиі сатылмайтын және сатып алынбайтын түрлері де кездеседі.
Негізгі қорлар, ғимарат, жиһаздар, құрылғылар өтімсіздігі жоғары активьер болып
Ал бұл күшті сатып алушылардың сатып азайтатыны сөзсіз. Осыған
Ақша қаражатын көшіруді қажет ететін банк активті сатудан басқа
Банктің қарыздық мүмкіншілігін анықтайтын негізгі фактор екінші деңгейдегі банктердің
Егер несие беруші банктің қысқа мерзімге өтімділік мақсаты үшін
Ең алдымен несие беруші тапшылықтың себебін анықтайды. Егер өтімділіктің
Әр қарай несие беруші банктің барлық қаржылық жағдайына талдау
Орталық банк ретінде, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі біздің республикамыздағы
Валюталық тәуекел – валюталық немесе курстық тәуекел –
Валюталардың курсы салыстырмалы түрде бір – біріне әрдайым да
Валюталық тәуекелдіктер операциялық, контрактілік, трансляциялық және басқа да тәуекелдерді
Валюталық тәуекел пайыздық ставка және өтімділік тәуекелмен байланысты. Ол
Валюталық тәуекел, әсіресе әр түрлі валюталық нарықтарда сол бір
Банктердің валюталық тәуекелі ашық валюталық позиция кезінде болады.
Ашық валюталық позиция дегеніміз – ол банктің шетел валютасындағы
Ұзақ позиция валютадағы активтердің, пассивтердің артып кетуін білдіреді және
Егер де банктің клиенттер алдындағы міндеттемесі (валюталық қорларға қатысты)
Несие берудегі валюта төлем валютасымен сәйкес келмесе де валюталық
Бүгінгі күнде валюталық тәуекел – бұл бәрі әрдайым қадағалап
Мемлекет экономика үшін негізгі фактор ретінде валюталық курстың әсер
белгіленген валюталық курсты хабарлау – курсты қандай да бір
инфляция және басқа да факторларға байлансты курстың әрдайым өзгеріп
Мысалы, Литва бірінші жолды таңдап алды (Литваның ақша бірлігі
Бүгінде валюталық курс – бұл елдегі экспорт пен импорт
Қаржы нарықтарында мемлекет өз мүддесін қорғау керектігін ескерту өте
Сондай – ақ, айта кететін жайт, өзгерістер болып жатқан
Форс - мажорлы жағдайлардың тәуекелі дегеніміз – бұл
Форс – мажорлы жағдайлар болған кезде келісім – шартты
Әдетте форс-мажорлы міндеттемелердің тәуекелі банк мүліктерін сақтандыру компанияларында сақтандыру
1.3 Банктік тәуекелдерді басқару әдістері
Нарықтық құрылымдар жүйесінде коммерциялық банктер маңызды орынға ие. Олардың
Қазіргі уақытта банктік нарықты тәуекелдің болмауы мүмкін емес. Ол
Банк ісіндегі тәуекел – бұл банкті шығындарға және банкроттылыққа
Пайыз тәуекелі басқа да тәуекелдер сияқты өзінің белгісіздігімен
Пайыздық мөлшерлеме өзгергенде банктің табыстары мен шығындары, активтердің нарықтық
Пайыздық тәуекелдің формуласы Фишер моделі деп аталады және былай
і = r + p
мұндағы:
і – пайыздық нарық мөлшерлемесі;
r – нақты пайыздық мөлшерлеме;
р – инфляцияның күтілетін қарқыны.
Номиналдық және нақты пайыздық мөлшерлемелерді айыру қажет.
Номиналдық пайыздық мөлшерлеме = күтілетін, нақты тәуекелі жоқ пайыздық
Нақты пайыздық мөлшерлеме – бұл тұтынушыны, оның табысының бір
Базалық тәуекел – пайыздық мөлшерлеменің құрылымдағы болатын өзгерістер. Ол
Уақытша «үзіліс» тәуекелі ресурстарды бірдей базалық мөлшерлеме бойынша тартқан
Пайыздық тәуекелдің сыртқы көрінісі маржаның төмендеуі кезінде көрінеді. Пайыздық
банк кез келген уақытта өзінің салымшылары мен басқа да
бір қаражаттарға басқа банктілер тарапынан бағалық бәсекелестік кезінде болады.
Пайыздық тәуекелдерді басқаруда келесідей сақтандыру әдістері қолданылады:
пайыздық мөлшерлеменің деңгейін болжау;
қайтару мерзімін және пайыздық мөлшерлемені бекіту әдісі бойынша активтер
пайыздық своптарды жүргізу;
резервтерді және провизияларды құру;
фьючерстер және опциондар арқылы хеджирлеу және т.б.
Өзгермелі пайыздық мөлшерлемеде берілген несие қарыз алушыны пайыздық мөлшерлеменің
Қазақстанда инфляцияның қарқынын болжау соңғы уақытта пайыздық мөлшерлеменің динамикасын
Пайыз тәуекелін басқарудың келесідей концепциялары бар:
1. банктің пайыздық маржасы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым пайыздық
2. «СПРЕД» концепциясы немесе таза пайыздық маржа (NIM). Ол
3. «Үзіліс» концепциясы. GAP = RSA – RSL, мұндағы
RSA – пайыздық мөлшерлеменің деңгейіне сезімтал активтер:
RSL – пайыздық мөлшерлеменің деңгейіне сезімтал пассивтер.
«Үзіліс» концепциясы банктің тіркелген және өзгермелі пайыздық мөлшерлемедегі активтер
Пайыздық тәуекелдің деңгейі келесілерге тәуелді болады.
Активтер портфеліндегі өзгерістерге;
Пайыздық мөлшерлеменің динамикасына.
Пайыздық тәуекелдің деңгейін бақылаужәне басқару үшін нақты жағдайларға байланысты
Пайыздық мөлшерлеменің тәуекеліне қарсы қорғаушы әдістерің мақсаты – банктік
ТПМ = таза пайыздық табыс / барлық табыс әкелетін
Мысалы, ірі халықаралық банк несиелер мен бағалы қағаздар бойынша
ТПМ = 100% *($ 4 млрд. – $ 2,6
Егер ТПМ – ның бұл көрсеткіші банктің көңілінен шықса,
Пайыздық мөлшерлеменің
өзгеруіне сезімтал
активтердің құны
Бұл теңдікті сақтау өте күрделі процесс болып табылады. Себебі
Дисбаланс = пайыздық мөлшерлеменің өзгеруіне сезімтал активтер – пайыздық
Егер бұл теңсіздіктің мәні вольден жоғары болса, онда оң
Бұл кестеден банктің активтері мен пассивтердің пайыздық мөлшерлемелердің өзгеруі
Қазіргі уақытта банктер дисбалансты басқару әдістерінің әр түрлі нысандарын
Банктің ТМП – ны қалаған деңгейге жету аралығындағы уақыт
ТМП – ның мақсаттылы мәнін анықтау қажет;
Егер банк ТМП – ны ұлғайтқысы келсе, онда ол
Пайыздық мөлшерлеменің өзгеруіне сезімтал активтер мен пассивтердің қалаған көлемін
Енді Халық Банкіндегі пайыздық саясатқа талдау жасап көрейік.
2 – кесте
мың теңге
Таза пайыздық табыс 2005 2004
пайыздық емес табыстар 7 806 738 5 817 353
Барлығы 18 955 188 13 110 373
Капиталмен операциялар
бойынша табыстар 199 415 148 203
Түзетілетін табыс
Резерв құрылмаған пайыздық
емес шығындар 18 755 773 12 962 170
Резерв құрылмаған пайыздық
емес шығындар 10 170 487 8 408 574
Қайта құруға кеткен
шығындар 28 816 40 095
Түзетілген шығындар 10 141 671 8 368 479
Операциондық маржа 8 614 102 4 593 691
*Көзі: Халық Банктің 2002 жлғы есебі, 74 – бет.
2002 жылдың 31 қаңтарына мүмкін болатын шығындарға резервтерді құруға
3 – кесте
2005 2004
Жалпы пайыздық табыс 7 806 738 5 817 353
Резервтер 6 199 456 4 460 958
Резервтерді алып тастағанда таза пайыздық табыс 1 607 282
Таза пайыздық маржа (Margin) 5.34% 5.89%
*Көзі: Халық Банктің 2002 жылғы есебі, 74 – бет.
Табыс мөлшерлемелердің төмендеуі және ресурстарға бағалардың өсуі таза пайыздық
Банктік тәуекелді басқару шығындары төмендету мақсатымен банк қызметіне әсер
Тәуекелдерді басқару жүйелерінің болуына қойылатын талаптар:
Тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйесін ұйымдастыру;
Тәуекелдерді басқару жүйесі шеңберінде заем операцияларын жүргізу тәжірибесінің болуы;
Тәуекелдерді басқару жүйесі шеңберінде қаржы құралдармен операциялар жүргізу тәжірибесінің
Тәуекелдерді басқару жүйесі шеңберінде операциялық қызметінің, ақпарат жүйесін және
Пайыз саясаты банк қызметінде оның табыстылығының нәтижесі болып табылады.
Несиелік тәуекел - қандайда бір банкпен жұмыс жасауды шешім
Мұндай тәсіл қателесу мүмкіндігін төмендетіп, өз қаражатын сақтап қалу
Сенімділікті басқару концепциясы көбінесе банктердің қаржылық тәуекел қызметін минимизациялау
Қарама қайшы жағдайда тәуекелдің төмендеу мақсаты операция көлемінің рентабельділігі
Бұл банктік қызметте, кірісті максимизациялау және тәуекелділіктің бағытталуы тиіс.
- кірісті максимизациялау;
- тәуекелді минимизациялау.
Сенімділікті басқаруда негізгі ядросы актив және пассивті басқару болып
Тәуекелдерді басқаруда пайыздық ставканың өзгеруі бір қатар әдіспен бақыланады.
Төлеуге шамасы келмейтін тәуекелі банктің бақылау көз қарасы бойынша
Банктен клиенттің қаражаты бір жолата кетеді, өтімділік тапшылығын білдіреді;
Қайтарылмаған несиені жабуда шығынның көбеюі;
Банкте өте көптеген дәлелсіз операция негізінен өзінің қаражатының бірте
Төлеуге шамасы келмейтін тәуекел банктік бақылау тарапынан банкроттылық банктің
банктің жалпы сенімділігін қолдау;
банктің өтелуі жағдайында халықтың ақша салымдарын қорғау;
уақытша өтімділік проблемасы кезінде қордың біріктілігін қамтамасыз ету;
барлық несие алушылардың қызығушылығын қорғау;
Экономикалық мағынада төлеу қабілетсіздік несиелік ұйымдарда шығын өзінің қаражатынан
Демек, қабілетсіздік тәуекел факторларын ескере отырып, актив құрылымының нашарлауына
Банктің практикада қорларды баланстың басқару әдістерін қолдану тәуекел проблемасына
Несиелік тәуекел несие беру процесінде ескерілуі қажет.
Анализ және қарыз портфелін бағалау және банктің несиелік қызметі
Сондықтанда несиелеу функциясы және осымен байланысты операциялар банктің басқа
1) Несиелік тәуекелді бағалау және анализдеу – тәуекелді анлмздеудің
2) Тәуекелдердің көлемін анықтау – тәуекелдерді теңестіру проблемасы әдістерді
1 – сурет
Тәуекел бағасы (%)
Рд Д
Рс
С
Рв
В
Ра А
ТӘУЕКЕЛ РЕЙТИНГІ
* Көзі: Управление Банковскими Рисками,Алматы.:2002г, стр – 34.
Мысалы: В клиентке қарағанда А клинттінің жақсы рейтингі
Сондықтан жалпы мұндай компаниялар немесе несиелік серіктестіктер несиені көбірек
3)Несиелік тәуекелді басқару – тиісті тәуекелді басқару және оның
2 – сурет
Банк стратегиясы
*Көзі:Банктік тәуекелді басқару, Алматы.:2002, 25 – бет.
3) Несиелік тәуекелді басқаруда бақылау эффектілігі – несиелік тәуекелді
Егер табыстылық деңгейі жоғарыламаса немесе қабылданған шешімдер еш нәтиже
Банктің аты нашарлайды, көптеген ұзартылған және төленбеген несиелер үшін
Табыстылықтың азаю салдарынан жоғары мамандандырылған кадрлардың кету қаупі туады;
Қарызгердің банкке қарсы талап қаупі туу.
Жоғарыда айтылған жағдайларды ескере отырып несиелік тәуекелді басқару әдісін
II – ТАРАУ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ БАСҚАРЫЛУЫН ТАЛДАУ. («Дана
2.1 Қазақстан Республикасында басқару жүйесін ұйымдастыру
Банктік тәуекелді басқару жүйесі – басқарушылық шешім қабылдауда банктік
Тәуекелді басқару жүйесі келесі элементтерден тұрады:
айқындау және тәуекелді өлшеу жүйесі;
тәуекелді бақылау жүйесі,
тәуекел мониторингі.
Айқындау және тәуекелді өлшеу жүйесі – тәуекелді басқару нақты
Тәуекелді бақылау жүйесі немесе Банк ішілік бақылау жүйесі. Банк
Банк ішілік бақылау жүйесі күнделікті қызметінің бөлігі болып
Тәуекел мониторингі – бұл банктік тәуекелді бақылау және үнемі
Банктік тәуекелді басқару жүйесінің ұйымдық құрылымы төмендегі деңгейде ұсынылады:
Бірінші деңгей (жоғары) Банктің Директорлар Кеңесімен ұсынылады. Банктің барлық
Директорлар Кеңесінің ерекше өкілеттілік құрамына кіретіндер:
Банктің ұйымдық құрылымы мен банк басқармасының жетік құрамының
Банктің ұзақ мерзімді мақсаттарын бекіту;
Саясатпен тәуекелді басқару процедурасын мерзімділік бір жылдан кем емес
Банктік қызметті бақылау мен мониторингті жүзеге асыру;
Тиісті бақылау принципіне негізделген тәуелсіз корпоративті қарым – қатынасты
Банк қызметін бақылау және мониторингтің міндетті ісін тиісті құрылған
Мұндай комитеттерінің бірі – Банк активтері мен пассивтерін басқару
Бұл комитет функциясында методикамен регламентті өңдеу, банктің актив және
Банк активтері мен пассивтерін басқару Комитеті төмендегілерге жауапты:
қаржылық тәуекелді басқаруда қатысты ереже мен методиканы өңдеу;
банктің аналмзбен мониторингтің тиімді жұмыс істеуі, оның рентабельділігі;
анализбен мониторингке байланысты қысқа мерзімдік және стратегиялық жоспар құруды
несие мен депозитке ақы төлеуді белгілеу;
ішкі нормативтер мен лимитті белгілеумен өңдеу;
қолданылған қаражаттармен қысқамерзімді және ұзақ мерзімді анализді нұсқаулар бойынша
Екінші деңгей – банк басқармасы деңгейіндетәуекелді бақылау мен басқару.
банктік бекітілген стратегиялық дамуын жүзеге асыру;
банктің стратегиялық мақсатымен байланысты мүмкін болатын тәуекелді анықтайтын
Бөлімшелермен анықталған белгілі бір функционалдық тиісті орындалуын ай сайын
Үшінші деңгей – банк құрылымдық деңгейде және өзара әрекеттестік
Банк бөлімшелерімен тәуекелді басқару банктің жалпы саясаты активтер мен
Банктің құрылымдық бөлімшелері белгіленген уақытта тиісті есепті тәуекел менеджеріне
4 – сурет Банктік тәуекелді басқару жүйесінің ұйымдық құрылымының
Банктік қызметті бақылау және стратегиялық басқару.
Тәуекелді басқаруда бөлімшелер қызметін бақылау
тиімді жүйені ұйымдастыру.
Ағымдағы басқару тәуекел мониторингі және бақылау
*Көзі: «Данабанк» Тәуекелді басқару.Алматы – 2005, 6 – бет.
Банктік бөлімдеу деңгейінде тәуекелді басқару. Клиенттермен несиелік операция жүргізу
Банктегі ішкі несиелік саясатының негізгі принциптерінің бірі:
Несие қабылдауда алқа болып шешу, бір тұлғаның несиелік лимиті
Несиелік қызметті бақылау. Банктегі барлық бөлімшелердің несиелік саясатын орындауды,
Несиелік тәуекелді бақылау. Банктің қарыздық портфелінде несиелік тәуекелді анализдеу
Барын қамтамасыз ету.
Қарыздың толықтай қолданылуын бақылау. Клиенттің қаржылық жағдайының немесе қарыз
Несиелік портфельді диверсификациялау. Банк мүмкіндігінше несиелік портфельді диверсификациялауды өткізеді.
Несиелік процесті ұйымдастыру. Банкте несиелік процесс несиелік қызметтің міндетімен
2.2 Банктік тәуекелдерді бағалау және басқару жолдары
Банкте кездесетін тәуекелдердің бәрі банк саясатының және де ҚР
Тәуекелді басқаруға жүйелі тәсілді қолдану және оны ірі банктің
Бұл қағидалар банктердің өз тәуекелдерін басқару мен бөлуіне болатын
Бақылау тиімділігі көзқарасы жағынан тәуекелдерді басқаруды құрылымдастыруды қолданады. Бұл
Банкті басқарудың ролі жоғары бағаланады, себебі ірі банктерде жиі
Тәуекелдерді жалпы басқару тәуекелдердің картасын жасаумен түсіндіріледі:
- несиелік тәуекел;
- портфелді топтау;
- ағымдық тәуекел (операциондық);
- бизнес тәуекелі.
Қағидалар келесідей түрде топтастырылады: тәуекелдерді стратегиялық басқару; тәуекелдерді басқару
Тәуекелдерді стратегиялық басқаруға жауапкершіліктің біртұтас жүиесіне тәуекелдері анықтау және
Осындай тәуекелді болдырмау үшін пайда мен шығынға шек қою
Техникамен байланысты тәуекелдер «Рейтер», «Телерейт» сияқты димененттік жүйе және
Басқарудағы қиындықтар, банктің жекелеген бөлімшелеріндегі ұйымдастырушылықтың тиімсіздігі
Ақпараттық тәуекел жалған немесе бұрмаланған ақпараттың түсуі банк құзырындағы
Бұл қағидаларға сәйкес, банктерде тәуекелдерді күнделікті өлшеу, басқару мен
Тәуекелдерді өлшеу, есеп берушілік және бақылау, несиелік тәуекел, өтімділік
Несиелік тәуекелді бағалау банктік қызмет көрсету құрылымдық бөлімшелері мен
Есеп айырысу тәуекелділігіне несие бойынша төленбеген мөлшерін қосу, өтеу
Өтімділік тәуекелін бағалау тек елдің тәжірибедегі өтімділік тәуекелдің үш
ақша қаражатының және ақша қаражатында қысқа мерзімдік талап етуді
қаржы құралдарын тарту үшін капитал нарығына өту;
нарықта позицияны табу үшін немесе жою мүмкіншілігі.
Нарықтық тәуекелді бағалау күнделікті уақыт құнын анықтауды барлық құрылымдық
Тәуекелдің компоненттерін анықтау маңызды жағдай болып табылады. Бұл мақсатта
Осыдан кейін, барлық анықталған тәуекелдер бақылау жүйесімен салыстырылады, ол
Егер айырысу тәуекелі төмендеген салалардың фирманың есептеп қойған төлем
Потенциалды тәуекел – бұл егер партнер операцияны жүзеге асыру
Біздің республикамыздағы банктер тәжірибедегі несиеге шектеу қою үшін несиені
Мемлекеттік құрылымдар және басқару тараптар заңды құқықтар мен өкіметтердің
Тәуекелді бақылау мен шектеулерді салыстыру күнделікті жүргізіледі. Несиелік тәуекел,
Жинақтау тәуекелдің нақты бағасын осы құнның шегімен салыстырғанда есебі
Тәуекелді банктік операцияны және клиентті басқарудың басты міндеті осы
Банк қызметінің басты мақсаты – пайда табу негізінде басшылық
Банктің барлық бөлімшелері мен қызметтері бойынша тәуекелдіктерді үйлесімді бақылау,
Тәуекелдерді стратегиялық басқару мақсаты мен міндеті банктің жұмыс істеуге
а) Қарыз құралдарының диверсификациясы:
- мерзім бойынша (қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді).
- тартылу түрлері бойынша (заңды тұлға депозиттері, азаматтардың салымдары,
- тартылу көздері бойынша (салалар, клиент топтары, азаматтардың әлеуметтік
б) Қолданылатын құралдардың деверсификациясы: актив портфельдеріне сенімді құралдарды барынша
в) Ссуда (қарыз) портфелінің диверсификациясы:
- мерзім боынша. Несиелеу көбінесе қысқа мерзімдік және орта
- қарыз алушылар бойынша. Ссудалық портфель мүмкіндігінше түрлі қарыз
Таңдау және нәтижелер туралы қосымша ақпараттарды иелену барысында келесідей
- Банк құрылымдарында, банк операцияларын жоспарлауда және болжауларды үйренуде
- Банк клиенттері бойынша, банктің қауіпсіздік бөлімінің материалдары және
- Мерзімдік басылуларға жазылулар аналитикалық агенттіктер және электронды ақпарат
Лиметтеу – банктің көлемі, құралдары, әріптестері және т.б. бойынша
әрбір жеке контр – партнер операцияларына шектеу;
әрбір құралдарға, актив түріне, нақты бөлімшелерге немесе дилерлерге шектеулер;
бір қарыз алушы үшін максималды ссуда мөлшерін бекіту;
бір күн ішіндегі ссуда үшін сауда шектеулері;
баланстан тыс міндеттемелердің максималды көлемі;
келесі күнге ауыстыру мүмкіншілігінің ашық бағыттағы көлемінің максималдылығы;
банк бөлімшелерінің әрбір инструменттері, әрбір бағыттары, әрбір пайда және
Өзіндік сақтау. Банктің өзіндік сақтау резервті қоры болуы тиіс,
Сақтандыру. Барлық банк активтерінің тәуекелділігі, оған қоса депозиттер, ссудалар,
Хеджирлеу. Қаржы құралдарын ашық бағытта сату – сатып алу
Сапалық басқару. Тәуекелділікті басқарудағы қазіргі заманға сай бірден бір
Біздің қарастырып жатқан әдісіміз Қазақстан Республикасы Банк жүйесіндегі тәуекелділіктің
Банктердің қаржылық жағдайының тұрақтылығын қаматамысыз ету – жалпы экономика
Сонымен қатар, несиелік тәуекелді реттеудегі мемлекеттің рөлімаңызды болып табыллады.
Қазақсатн Республикасының Ұлттық Банкі мен Қазақсатн Республикасының Қаржы нарығы
Банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Банктер қызметінің сенімділігін қамтамасыз ету. Мысалы, бір қарыз алушыға
Жалпы экономикаға әсер етуіне байланысты несиенің кейбір түрлерін шектеу
Несиелік тәуекел реттеу шараларының ішіндегі ең маңыздыларының бірі
Меншікті капитал банк инвестицияларын шығарып тастағандағы бірінші деңгейдегі капитал
Меншікті капиталдың жеткілікті төмендегідей екі коэфициенттердің көмегімен есептелінеді.
1) Бірінші деңгейдегі капиталдың жалпы сомасындағы және екінші деңгейдегі
К1= К1 – ИК / А
Мұнда К1 – бірінші деңгейлі меншікті капитал.
Бұл мыналардан құрылады:
төленген жарғылық капитал;
қосымша капитал;
өткен жылдардағы бөлінбеген таза табыс; шегерілген (-)
материалдық емес активтер;
өткен жылдардағы зиян;
ағымдық жылдағы шығыстардың ағымдық жылғы табыстардың артық сомасы.
ИК – банктің акцияға жұмсаған инвестициялары және басқа да
А – банктің жиынтық балансына сәйкес барлық активтердің сомасы.
Бұл коэфициенттің мәні 0,06 – дан кем болмауы тиіс.
2) Меншікті капиталдың тәуекел дәрежесі бойынша салыстырылған, арнайы резервтер
К2 = К / Ар – Пс
Мұнда, К – банктің меншікті капиталы;
Ар – тәуекел жәрежесіне байланысты өлшенген активтер және баланстан
Пс – арнайы резервтер (күмәнді және үмітсіз активтер бойынша
Бұл коффициенттің мәні 0,12 – ден кем болмауы тиіс.
Банктің несиелік тәуекелін реттеуде маңызы бар келесі пруденциалдық нормативтер
Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің мөлшері мыналардың сомасынан тұрады:
1) Банк балансында есепке алынатын, қарыз алушыға байланысты банк
2) Соңғы бес жыл ішінде банк балансынан шегерілген, қарыз
3) Қазақсатн Республикасының заңдарында немесе жасалған келісімшартта көзделген негізде
Шегерілген (-), қарыз алушының міндеттемелері бойынша қамтамасыз ету сомалары,
Банк қарамағында берілген депозиттегі ақшасы, Қазақсатн Республикасының Үкіметі жіне
Standard & Poors және басқа да халықаралық рейтингтік агенттіктердің
Бір қарыз алушыға келетін тәуекел мөлшері қарыз алушының міндеттемелері
К3 = Т / К
Мұнда, Т – тәуекел мөлшері (несие лимиті);
К – банктің меншікті капиталы.
К3 – тің мәні екі жағдайда қарастырылады:
1) Банкпен ерекше қарым – қатынастағы қарыз алушылар үшін
2) Басқа да қарыз алушылар үшін 0,25 – тен
Мемлекет тарапынан несиелік тәуекелді реттеу шараларының ішіндегі келесі бір
1) Стандартты несиелер – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтарылуында
2) Күмәнді несиелер – қайтарылу мерзімі ұзартылған, қайтарылуында
а) Күмәнді 1 категория – қайтарылу мерзімі 30 күнге
б) Күмәнді 2 категория – қайтару мерзімі 30 –
с) Күмәнді 3 категория – қайтару мерзімі
д) Күмәнді 4 категория – қайтару мерзімі 90 –
е) Күмәнді 5 категория – қайтару мерзімі 120 –
3) Үмітсіз несиелер – қайтару мерзімі 180 күнге дейін
Қазақсатн Республикасының екінші деңгейдегі банктердің 2005 жылдағы берген несиелері
4 – кесте Екінші деңгейлі банктердің 2005 жылы құрған
Несиелердің
жіктелуі Нақты
қарыз Нақты
құрылған
провизиялар Нақты
қарыз Нақты
құрылған
апровизиялар Нақты
қарыз
Нақты
Қарыз
провизиялар
Барлығы 01.05 01.05 03.05 03.05 06.05 06.05
7444432 43079 738053 41490 827117 43569
1.Стандартты
үлесі,
% 531013
71,3 1868
4,3 524580
71,1 1860
4,5 56756
68,6 182
0,4
2. Күмәнді үлесі,
% 200278
26,9 26554
61,7 201510
27,3 26217
63,2 241934
29,2 25555
58,7
1категория үлесі,
% 122286
61,0 6252
23,5 123344
61,2 6328
24,1 155117
64,1 7760
30,4
2катнгория үлесі,
% 21188
10,6 2137
8,1 24798
12,3 2498
9,5 31065
12,8 3107
12,2
3категория үлесі,
% 31994
16,0 6847
25,8 25470
12,7 5556
21,2 32858
13,6 6571
25,7
4категория үлесі,
% 7766
3,9 1971
7,4 11116
5,5 2872
11,0 23326
5,5 3332
13,0
5категория үлесі,
% 17044
8,5 9346
35,2 16.81
8,3 8962
34,2 9569
4,0 4786
18,7
3. Үмітсіз үлес,
% 13140
1,8 14658
34,0 11963
1,6 13413
32,3 17826
2,2 17831
40,9
*ҚРҰБ – ң статистикалық бюллетені. 25 – бет.
III - тарау. Нарықтық экономика жағдайында банктік тәуекелді басқару
3.1 Банктік тәуекелдерді басқарудың шетелдік тәжірибесі
Несиелер бойынша банктердің зиянға ұшырауының өсуіне біршама әсер ететін
5 – кесте
факторлар*
Ішкі факторлар 67% Сыртқы факторлар 33%
Қамтамасыз етудің жетіспеушілігі 22% Компанияның банкроттығы 12%
Несиеге деген өтінішті оқып үйрену
барысында ақпаратты дұрыс бағалау 21% Кредиторлық қарызды
қайтаруын талап ету 11%
Алдын ала ескерту белгісіне кеш көңіл бөлуі
және операциялық бақылаудың әлсіздігі 18% Жұмыссыздық/Жанұя
мәселелері 6%
Қамтамасыз етілудің сапасының нашарлығы 5% Ұрлық/Алдау 4%
*Көзі: ҚазҰУ хабаршысы №4 (44) 2004, 74 – бет.
Несие бойынша банктердің зиян шегуіне себеп болатын сыртқы факторлар
Несиелердің қамтамасыз ету құнына, барлық несиелік құжаттардың дұрыстығына байланысты
ең төменгі тәуекелі бар несиелер (жіктеуге жатпайтын несиелер);
ең жоғарғы тәуекелі бар несиелер;
шектеулі тәуекелі бар несиелер;
ережеден шығу барысында берілген несиелер (стандартты емес несиелер).
Әр тәуекел кластарына өтелмеген тәуекелдер үшін, өтелмеген несиелердің өзіндік
Несиелік тәуекелді төмендетудің ең басты тәсіліне – потенциалды қарыз
Шетелдік банктердің тәжірибесінде қарыз алушының несиелік қабілетін жете бағалау
Қарыз алушыға кандидатты бағалау жүйесінде ағылшынның клирингтік банктерінде кеңінен
PARSER:
P – Person – потенциалды қарыз алушу туралы ақпарат,
A – Amount – сұрайтын несие сомасының негіздемесі;
R – Repayment – несиені қайтару мүмкіндігі;
S – Security – қамтамасыз ету құралы;
E – Expediency – несиенің мақсаттылығы;
R - Remuneration – несиені беру тәуекелі үшін банктің
CAMPARI:
C – Character – қарыз алушының беделі;
A – Ability – қарыз алушының бизнесін бағалау;
M – Means – ссудаға деген қажеттілігін талдау;
P – Purpous – несиенің мақсаты;
A – Amount – несие сомасының негізделуі;
R – Repayment – несиені қайтару мүмкіндігі;
I – Insurance – несиелік тәуекелден сақтандыру әдісі.
Американдық банктер тәжірибесінде потенциалды қарыз алушыларды дұрыс таңдай білуде
character (қарыз алушының сипаты);
capacity (қаржылық мүмкіндігі);
cash (ақшалай қаражаты);
collateral (қамтамасыз етуі);
conditions (жалпы экономикалық жағдай);
control (бақылау).
Қарыз алушының сипаты бұл оның беделін, жауапкершілік дәрежесін, қарызды
Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның несие қайтару қабілетін сипаттайды.
Ақшалай қаражаты. Жалпы қарыз алушының алған несиені қайтаруын үш
Нақты ақшалар тасқыны;
Активтерді сату;
Қаржыларды тарту.
Көрсетілген көздердің кез келген несиені қайтаруға арналған қаражаттың қалдық
Нақты ақшалардың жетіспеуі қарыз алушының қаржылық жағдайының нашарлығын сипаттайтын
Нақты ақшалар тасқыны мынадай түрде анықталады:
Нақты ақшалар тасқыны = Таза пайда + Амортизация +
Бұл формуланын артықшылығы – оның көмегімен несиелік қызметкер қарыз
Қамтамасыз етуі. Сондай – ақ банк қарыздың қамтамасыз етілуі
Экономикалық жағдай. Несиеге деген өтінішті қарау барысында банк жалпы
Бақылау. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалаудағы соңғы факторға бақылау
Әлемдік банктік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалауда мынадай көрсеткіштер қолданылады:
1. Активтер сапасындағы коэффициенттер:
а) К1 = Несие бойынша зияндар / Несие бойынша
б) К2 = Несие бойынша зияндар / Несиелердің жалпы
Екі коэффициент те (К1 және К2) банктердегі активтердің сапасын
1. Тәуекелге, шағылған Таза
маржа
Тәуекелге шағылған маржа (RAM – risk adjusted margin), -
Таза пайыздық маржа
(NIM)
Жалпы пайыздық
маржа (GIM)
2. Проблемалық несиелер / Несилердің жалпы сомасы.
3. Бір қарыз алушыға келетін несие / Банктің меншікті
Халықаралық банктік тәжірибеде банктердің бір қарыз алушыға келетін несиенің
4. Банкпен тығыз байланысты қарыз алушыларға банктің құрылтайшыларын, директорларын
Несиелерді сапасына қарай топтау және талдаудың маңызы бар.
Несиенің сапасы деп сол несиеге тиісті несиелік тәуекелдің
Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің сапасына,
Несиелік тәуекел – қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша
Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің негізгі элементтеріне жататындар:
Несиелік қызметті ұйымдастыру;
Лиметтер белгілеу;
Несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау;
Несиелік тәуекел деңгейіне байланысты несиелерге рейтинг қою және белгіленген
Несиелер бойынша мүмкін болар зияндарды есепке ала отырып, сыйақы
Несиелік шешімдерді қабылдау барысында құзыретті бөлу – несиелерді авторизациялау;
Несиелік мониторинг;
Несиелік портфельді басқару;
Проблемалық несиелерді қалпына келтіру.
Қарыз алушыға берілетін несиенің мөлшері әр түрлі жағдайларға байланысты
Екіншіден, несиенің мөлшері экономикалық жағдайларға байланысты, соның ішінде:
Қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтық шамасына;
Несиені қамтамасыз ететін нақты тауарлы – материалды бағалылар қорына
Маржа деңгейіне;
Несиелік тәуекел дәрежесіне және банктің клиентке деген сенім дәрежесіне;
Банкте бар ресурс көлеміне және т.б.
Несиелерді авторизациялау – несиелік тәуекелді төмендету мақсатында жүргізілетін анықтамалар
Несиелік мониторинг – несие бойынша мәселе туындай қалған жағдайда,
Несиелік портфельді басқару – бұл банк қабылдауға дайын болып
Несиелік портфельді басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттарына жататындар:
Нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі
Несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз алушылардың тәуекел деңгейін
әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
жоғарғы тәуекел деңгейі бар салаларға қатысты несиелік саясатты қатаңдату;
несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Несиелеу лимеиттерін белгілеу – несиелік портфельді құруға бақылау жасауда
несиелік келісім – шартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты кешіктірілген
сақтандыру, кепіл – хат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген несиелер
несиелерге есептелінетін пайыздың несиелік келісім – шартта көрсетілген күннен
қарыз алушының қызметін қайтару;
несиені қайтару кестесін өзгерту,
пайыз (сыйақы) төлеу тәртібін өзгерту.
Банктік тәуекелдерді басқарудың заманауи тәсілдерінің
жетілу жолдары
Қазақстанда заңды және жеке тұлғаларды несиелеудің дамуына байланысты банктерге
Несиелік бюро – бұл несие берушілерге келісім – шарт
Әлемнің көптеген елдерінде несие берушілер (несие беретін банктер, қаржылық
Экономикалық әдебиеттерде ақпараттың ассиметриясы (asymmetric information) ретінде несиелік ресурстарды
Сонымен қатар, несие берушілер ссуда алғаннан кейінгі қарыз алушылардың
Қаржылық емес секторда жалпы жағдайдың төмендеуі кезінде тәуекелді бағалау
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей бұл мәселені тек несие берушілер арасында
Несиелік бюролар мынадай қызмет атқарады:
а) экономикалық дамуды тікелей ынталандырады;
б) қарыз алушылардың несие алу мүмкіндігін арттырады;
в) банктердегі тәуекелді басқару жүйесін жақсартады.
Несиелік бюролар орта таптың мүмкіндіктерін кеңейтеді, несиелеу барысында халыққа
Ағымдағы міндеттемелердің көлемі туралы ақпарат;
Клиенттің өткен уақыттағы міндеттемелері туралы ақпарат;
Клиенттің несиелік мүмкіндігін арттыратын қосымша активтердің болуы туралы ақпарат.
Несиелік бюролар несие берушілермен құрылған және олардың меншігі ретінде
5 – сурет
*Көзі:ҚР индустриалды – инноваиялық даму стратегиясы, Алматы.:2003, 52 –
Несиелік бюролар қарыз алушының несиелік операциялары туралы есептің әр
Қазіргі кезде әртүрлі құрылымдық формада несиелік бюролар әлемнің барлық
6 - кесте Несиелеу мен ақпарат алмасудың байланысы*
Көрсеткіш Ақпаратпен алмасу
жоқ Тек қана «қара» «қара» және «ақ»
Банктік несиелер / ЖІӨ % 31,1 67,57 66,42
Ссудалар бойынша шығындарға резервтер / несиелердің жалпы көлемі (%)
1,31
0,86
0,81
Несиелік тәуекел (%) 15,2 5,11 7,14
*Көзі:Centre for Studies in Economics and Finance (CSEF) “Information
Ақпарат алмасу ЖІӨ - ге қатысты банктік несиелеуді шамамен
Әлемдік тәжірибеде бюроларды құрудың әртүрлі құрылымдық формаларды қолданылған. Әр
Дамыған елдердегі несиелік бюролардың мәліметтер базасы ондағы жылдар бойы
Несие берушілер жүйелер арқылы көлемі айтарлықтай үлкен. Мысалы: Германияда,
Несиелік бюролар саны көптігіне қарамастан кпиталдың жоғары деңгейде шоғырлануы
1998 жылдары несиелік бюролардың қызмет аясында халықаралық деңгейге шығу
Көптеген елдерде несиелік бюролар алдында қарыз алушылардың жеке ақпаратын
Стандартты несиелік есеп берулерден басқа несиелік бюролар рейтингтік агенттіктердің
Несиелік бюролар өздерінің қызметі барысында мынадай қағидаларға сүйенеді:
өзара байланыс, өзара айырбас қағидасы, яғни ақпарат несиелік бюроға
нақтылық және сенімділік қағидасы, яғни несиелік бюроға ақпарат беруші
бейтараптылық қағидасы, яғни коммерциялық құпия болып табылатын ақпарат жарияланбайды;
ең жоғарғы қауіпсіздік қағидасы, яғни несиелік бюро және банк
Несиелік бюролардың ақпараттарды алу көздеріне мыналар жатады:
тұтынушылардың өздерінен, несие алу кезінде толтырылатын сұрақ парағы негізінде;
жариялық актілерден, банкроттылық туралы және соттың қаулылары;
несие берушілерден және борыштық міндеттемелерді талап ету агенттіктерінен.
Польшадағы несиелік бюролардың қызмет ету барысында бірқатар кемшіліктер анықталды.
Несиелік бюроның қызметі үшін банктердің төлейтін төлемдері айтарлықтай жоғары,
Несиелік бюролар банктермен берілетін ақпараттың белгілі формада және құрымда
Сонымен қатар, кейбір банктер несиелік бюроның талап ететін ақпараттың
Несиелік бюроны құруды банктер үшін алатын артықшылықтары:
банктер клиент туралы несиелік бюрода бар барлық ақпаратты қысқа
Несиелік бюро тек теріс ақпарат беріп қана қоймай, сонымен
Клиент туралы ақпаратты өтінішті берген күні несиелік бюроға хабарлауы
Сондай – ақ, банктің тәртіпті клиенттері үшін де несиелік
Шетелдік тәжірибесін ескере отырып, Қазақстанды несиелік бюроны құру барысында
Несиелік бюро Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің қатысуымен құрылғаны тиімді,
Несиелік бюро потенциалды қарыз алушылар жайлы «ақ» және «қара»
Заңды және жеке тұлғаларды несиелеуге қатысатын барлық банк аясында
Ақпараттарды басқа мақсаттарда пайдаланудаг сақтау үшін несиелік бюро қызметін
Потенциалды қарыз алушылардың өз міндеттемелерін уақытылы және толық орындауын
Несиелік тапсырылған ақпараттардың бекітілген формасы болуы тиіс;
Несиелік бюро потенциалды қарыз алушылардың несиелік қабілетін анықтауға қажетті
Қорытынды
Қазақстан экономикасы тұрақты, ірі, шоғырланған банктік жүйеге мұқтаж болуда,
Яғни, банктік сектор, өзі көптеген макроэкономикалық факторларға тәуелді, бірақ
Есте сақтап айтуға болады, бізбен қарастырылған банктің тәуекелділік басқаруы
Қазіргі банктік сектор тәуекелсіз болуы мүмкін емес, өйткені тәуекел
Осыдан келе көптеген банктік тәуекелдер түрлері бар және олар
Несиелік тәуекелді бағалауда отандық банктің табыстылығын арттыруға мүмкіндік жасайды.
Несие мақсаттары мен жалпы қағидалары болып: банк үшін пайдалылық
Пайыздық саясат банктік қызметте оның табыстылығының нәтижесі болып табылады.
Валюталық тәуекел – шетелдік валютаның ұлттық валютаға қатысты бағамның
Мемлекеттік тәуекелдің болуына кінәлі болған мемлекет үшін банкрот түсінігі
Негізінен мемлекеттік тәуекелдер халықаралық кредиторлардың борышкерлерге әсер ету үшін
Шетелдік банктердің тәжірибесінде қарыз алушының несиелік қабілетін жете бағалау
Шетелдік банктерде қарыз алушылардың несиелік қабілетін бағалайтын PARSER немесе
Банктік тәуекелді басқаруда тәуекелді төмендету бойынша бағытталған іздестірулер мен
Қазақстанда заңды және жеке тұлғаларды несиелеудің дамуына байланысты банктерге
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей бұл мәселені тек несие берушілер арасында
Қазақстанның банк жүйесінде несиелік бюроны құру беділін арттырады. Несиелік
Нарықтық шаруашылықтағы банк қызметінің негізгі бағдары ысырап пен банкротқа
Қолданылған әдебиеттер:
Заңнамалар:
1. «Банктік құқық» қысқаша оқу құрал. Жалпы және
2. Банки и банковские организации в Респблике Казахстан;
3. ҚР ҰБ Басқармасының «Екінші деңгейлі банктерде тәуекелдерді бақылау
Монография және оқу құралдар:
4. Ахметова А.А. «Кредитные риски в деятельности коммерческих
5. Дыльнов Д.В, Кредитное бюро: межднародный опыт. ЗАО «КБ
6. «Жедел жаңару жолындағы бағдарлар», 3 бөлім, Алматы –
7. Корнилова Л.П «Влияние рисков на надежность банка (на
8. Корнилова Л.П, Хамитов Н.Н «Управление банковскими рисками», Алматы
9. «Қаржылық тәуекелді басқару» Мәскеу – 2003;
10. «ҚР индустриалды – инноваиялық даму стратегиясы», Алматы –
11. Мақыш С.Б «Коммерциялық банктер операциясы», Алматы – 2004ж;
12. Сейтқасымов Ғ.С «Ақша, Несие, Банктер», Алматы -
13. Шаяхметова К.О «Банктік тәуекелдерді басқару», Алматы – 2004ж;
14. «Экономические ориентиры на пути к ускоренной модернизаций», часть
Мерзімдік басылымдар:
15. «Банктік тәуекелді реттеудегі мемлекеттің рөлі» ҚазҰУ хабаршы. Экономикалық
16. «Банктік несиелік тәуекелді бағалаумен басқару» ҚазҰУ хабаршы.
17. «Банктік тәуекелді басқаруда стратегиямен факторлары» Қаржы – қаражат
18. «Екінші деңгейлі банктердің тәуекелді басқару жүйесінің дамуы» ҚазҰУ
19. Зиябекев Б. «Кредитное бюро – инструмент выявления рисков»
20. «Коммерциялық банктерде пайыздық тәуекелді басқарудағы әдістер» №1, 2006;
21. ҚРҰБ – статистикалық бюллетені, 2003;
22. «Пайыз тәуекелін басқару банк пайдасын ұлғайту құралы» ҚазҰУ
23. «Пайыз тәуекелі», «Валюталық тәуекел» ҚазҰУ хабаршы. Экономикалық серия
24. «Система Кредитного Бюро В Казахстане» Банки Казахстана №9
25. Халық банктінің 2002 жылғы есебі.
Қосымша 1
Тәуекел түрлерінің жіктелуі*
Сыртқы тәуекел Ішкі тәуекел
Сыртқы тәуекел – сыртқы ортада пайда болады және олар
1.Стихиялық апаттар тәуекелі – бұл жер сілкінісі, су тасқыны,
2.Саясат тәуекелі – бұл өкіметте саясаткерлердің ауысуы немесе мемлекетте
3.Жалпы экономикалық тәуекел – бұл мемлекеттің экономикалық жағдайының төмендеуі
4.Елдік тәуекел – елдегі саяси және экономикалық жағдайдың өзгеруі
5.Депозиттік тәуекел – бұл тәуекел сырқы ортаның яғни, депозиттің,
6.Несиелік тәуекел – қарыз алушының негізгі қарызы мен пайызын
7.Валюталық тәуекел – Ұлттық валютаға шеттел валюта бағамының
8.Пайыздық тәуекел – пайыздық ставкасының қолайсыз алдын ала белгісіз
9.Инвестициялық тәуекел - әлемдік нарықта коньюктураның өзгеруі, спекулятивті, пайыздық
Ішкі тәуекел – бұл банк ішінде пайда болатын тәуекелдер.
1.Стратегия тәуекелі – ішкі стратегиямен қате таңдау тәуекелі, қате
2.Құрылым тәуекелділігі – банк құрылымының тиімсізділік тәуекелі.
3.Басқару тәуекелі – бұл, банк басқаруда мамандырылмаған немесе авантюрлі
4.Кадрлық тәуекел – мамансыз кадрларды қабылдауда немесе қызметкерлердің психологиялық
5.Бақылау тәуекелділігі – бұл банктік бөлімшелерді бақылауда бақылау жүйесі
6.Қаржылық тәуекел – банктің қаржылық қызметімен байланысты тәуекелдер. Банктік
7.Өтімділік тәуекел – қысқа мерзімді және орта мерзімді талап
8.Операция түрлерінің тәуекелділігі – жеке операция түрлерінің тәуекелділігі.
9.Сауда тәуекелділігі – сауда кезіндегі сауда инструменттерін жоғалту тәуекелділігі
10.Операциялық тәуекел – бұл ағымдағы тәуекел, жеке банктік бөлімшелерді
11.Ұйымдастыру тәуекелі – банк бөлімшелерінің тиімсіз ұйымдастырылуы, лауазым міндеттемелердің,
12.Ақпараттық тәуекел – бұл банктік операцияға әсер ететін жалған
13.Персоналмен байланысты тәуекел – персонал тәртібінің ерекшелігі нәтижесінде шығын
*Көзі: Автормен құрастырылған.
Қосымша 2
Банк мекемелеріндегі тәуекелдер
Қосымша 3
3 – сурет Несиелік тәуекелді басқару және банк
Мақыш С.Б «Коммерциялық банктер операциясы», Алматы – 2004ж;
Корнилова Л.П, Хамитов Н.Н «Управление банковскими рисками», Алматы –
«Қаржылық тәуекелді басқару» Моисеев А.С. Мәскеу – 2003;
«Банктік несиелік тәуекелді бағалаумен басқару» ҚазҰУ хабаршы. Экономикалық
«Экономические ориентиры на пути к ускоренной модернизаций», часть 6,
Дыльнов Д.В, Кредитное бюро: межднародный опыт. ЗАО «КБ «ГУТА
«Жедел жаңару жолындағы бағдарлар», 3 бөлім, Алматы – 2005ж.
«ҚР индустриалды – инноваиялық даму стратегиясы», Алматы – 2003ж.
Шаяхметова К.О «Банктік тәуекелдерді басқару», Алматы – 2004ж.
Ахметова А.А. «Кредитные риски в деятельности коммерческих банков
«Пайыз тәуекелі», «Валюталық тәуекел» ҚазҰУ хабаршы. Экономикалық серия №5
«Коммерциялық банктерде пайыздық тәуекелді басқарудағы әдістер» №1, 2006;
«Система Кредитного Бюро В Казахстане» Банки Казахстана №9 2003;
«Екінші деңгейлі банктердің тәуекелді басқару жүйесінің дамуы» ҚазҰУ хабаршы.
«Банктік тәуекелді басқаруда стратегиямен факторлары» Қаржы – қаражат №2,
Зиябекев Б. «Кредитное бюро – инструмент выявления рисков» Банки
«Коммерциялық банктерде пайыздық тәуекелді басқарудағы әдістер» №1, 2006;
«Система Кредитного Бюро В Казахстане» Банки Казахстана №9 2003;
2
Несиелік мекемелер
Жоғарға және жергілікті басқару органдары.
Несиелік бюро
Несие алушылар (заңды және жеке тұлғалар)
Қаржы компаниялар
Ақпаратпен алмасу
Ақпарат
тық нақтылығын тексеру
Белсенді операция
Баланстан тыс операциялар
Пассивтік операциялар
Тәуекелді басқару
Өтелмеген несиелік тәуе-
кел өтімділігі
Несиелік тәуекел
Қаматамасыз ету тәуекелі
Несиелік тәуекелді басқару
Несиелік тәуе
келді басқару құралдары
Несиелік тәуе
келді басқару ұйымы
Банктің акционерлер жиналысы
Банктің Директорлар кеңесі
Банк басқармасы
Тәуекел менеджері
Актив және пассив басқару комитеті
Несиелік комитет
Банктің ішкі аудиторы
Банк бөлімшлері
Банктегі және банк мекемелеріндегі тәуекелдер
Саяси
Экономикалық
Ішкі
Сыртқы
Банк операциясына сипаттам
Ком.банк
түрі
Клиенттер құрамы
Табиғи
апаттар т.
Валюталық тәуекел
Елдік
тәуекел
Коммерция-лық
Айырбас
тәуекелі
әр түрлі са-
лаға жатуы-
на қарай
Баланстық опер
ациялар бойынша
Трансля-
циондық
Трансферт тәуекелі
Көлеміне
қарай
Төлемнің уақытша тоқтатылу тәуекелі
Баланстан тыс операциялар
бойынша
Меншікке қатынасына байланысты
Операциялар
түрлерінің
тәуекелі
Активті опе-
рациялар бойынша
өндірістік
Жеткізүді реттеу
Пассивті операци- лар бойынша
Несиелік
тәуекел
Форс- мажорлық
жағдайлар
Портфелдік
тәуекел
реурстық
Диверсификация
тәуеклі
қаржылық
Инфляциялық
Тәуекел
Бартер
клиринг
жүйелік
несиелеу
өтімділік тәу.
лизинг
Жүйелік емес
Факторинг
Несиелік тәуекелді
басқару
Құжатты жасаудағы қателік
Төлеушінің төлем қабілетін тексеру
Банк сенімділігі
Несиені сақтандыру
Несие лимитін шектеу
Капитал қорының қалыптасуы
Қарызды құрылымдау
Несие бөлімі қызметкерлерінің төмен квалифика
циясы
Консорциалды несие беру
Несиелік мониторинг
Несиемен қамтамасыз ету