Жоспар
Кіріспе ............................................................................................................ 3
I. Аумақты жемшөп
1.1. Көк азық ..........................…...…………………………………..……... 6
1.2. Шырынды азық ......................................................................………… 7
1.3. Ірі жемшөп................……..…………………………………………….. 11
II. Құнарлы азық
2.1. Астықтұқымдастар дәндері...………………………………………….. 16
2.2. Бұршақтұқымдастар ………………………………………………….. 18
Қорытынды …………………………………………………………………. 19
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі................................................................... 20
Кіріспе
Өсімдік шаруашылығы - адамды азық-түлікпен, малды жемшөппен, ал
Өте ертедегі егін шаруашылығының жақсы дамыған орталықтарына Қытай,
Жер шарындағы құрлық 149 млн км2 болса, ондағы
Адамзаттың пайдалану үшін өсіретін екпе өсімдіктерінің жалпы түрі
Ал, жоғары білім беретін арнаулы оқу орындарында өсімдік
Жер бетіндегі екпе дақылдарының 80%-ға жуығы Европа мен
Қытай және Үндістан әлемдік егін шаруашылығына күріш, ноқат,
Бірқатар бидай түрлері, арпаның, қышаның, арыштың, зығырдың, атқонақтың,
Өсімдік түрлерінің пайда болуы, негізінен Ч. Дарвиннің әлем
Алайда екпе өсімдіктер өзінің жабайы туыстарынан артықшылық қасиеттерін
Өсімдік тектес жемшөп. Өсімдік тектес жемшөпке табиғи және
Аумақты жемшөпке 1 кг құрғақ затындағы қорытылатын қоректік
Ылғалды азыққа құрамындағы 40%-дан астам ылғалы, негізінен, протоплазма
Ірі азыққа құрғақ затындағы қиын ерітіліп, қиын қорытылатын
Құнарлы азыққа 1 кг құрғақ затындағы қорытылатын қоректік
Аумақты жемшөп
Аумақты жемшөп тобына 1 кг құрғақ затындағы қорытылатын
Көк азық
Көк шөп. Ылғалды (шырынды) келетін аумақты жемшөптің ең
Табиғаттың өзі өндіретін осы азыққа эволюция барысында мал
Көк шөп құрамында, орташа есеппен, 65-85% су, 15-35%
Көк азық құрамындағы қоректік заттары жоғары биологиялық құндылығымен
Биологиялық тұрғыдан аминқышқылдық құрамы өте құнды да малға
Көк шөп көмірсуларының жеңіл қорытылатын бөлігі малға жұғымды
Көк шөп жоғары витаминді мал азығы. Барлық дерлік
Мал өніміндегі, айталық сүттегі каротин мен А витаминінің
Осылайша жазғы мал азығына пайдаланылатын көк азықты шауып
Кептіру, қатыру, жоғары қысым және температурамен өңдеу, иондық
Малға зиянсыз қосывдылар ерітіндісімен өндеу арқылы өтетін химиялық
Консервілеуге салынған жемшөпте өтетін табиғи микробиологиялық өзгерістерге негізделген
1.2. Шырынды азықтар
Сүрлем, тамыржемістілер, түйнекжемістілер, бақшалық және жапырақты дақылдардың шырынды
Бұл азықтарда ылғал көп болғандықтан, қуаттық жұғымдылығы жоғары
Тамыр-түйнек жемістілер. Шырынды мал азығына азықтық және қант
Мал азығына жұмсалатын азықтық тамыр-түйнек жемістілердің химиялық құрамы
1-кесте. Азықтық тамыр-түйнек жемістілер құрамы, %
Азық түрі Су Протеин Май Жасунық АЭЗ Күл
Азықтық қызылша
Қант қызылшасы
Қызыл сәбіз
Картоп 84,4
75,5
84,9
77,3
1,49
1,77
1,34
2,51
0,12
0,16
0,29
0,12
1,06
1,38
1,96
0,54
11,86
20,33
10,15
18,14
1,04
0,85
1,38
1,44
Азықтық қызылша. Құрамындағы 7-12% құрғақ затының негізін тез
Қант қызылшасы. Құрғақ заты азықтық қызылшанікінен жоғары
Қызылша жапырағында 25% көлемінде жиналатын қымыздық қышқылы көп
Картоп. Түйнек жемісті дақыл. Шырынды азық ретінде мал
Тазартылған картопты малға турап шикі түрінде немесе пісіріп
Картоптың өзінен немесе оған сабан, кебек қосып сүрлем
Пісірілген картоптың тез қышқылданатындығын ескеріп, 56 сағатта малға
Азыктық сәбіз. Азықтық сәбіздің сары және қызыл сорттарыңда
Жуылып тазартылған сәбізді салмағының 58% көлемінде тұздап барып,
Топинамбур. Химиялық құрамы мен энергетикалық куаттылығы жағынан картоп
Турнепс. Тамыржемістілердің ішіндегі ең сулысы (91%) және жылдам
Барлық тамыр-түйнек жемістілер ылғалдылығы жоғары болғандықтан, сақтауға шыдамсыз,
Басқа шырынды азықтар. Тамыр-түйнек жемістілерден басқа шырынды азықтарға
Азықтық, асқабақ. Құрамында каротині мол (сары сорттарында
Азытық қырыққабат (капуста). Құрамывда 50-70 мг/кг каротин және
Тамыр-түйнек жемістілер бастаған осы шырынды азықтарға химиялық құрамы
Азықтық қарбыз. Азықтық қарбыз құрамындағы 5-8% құрғақ заты
Азықтық әңгелек. Әңгелектер қарбызға қарағанда тез өседі. Құрамындағы
1.3. Ірі жемшөп
Ірі шөптердің мал азықтарында алатын орны ерекше. Олар
Пішен. Шабылған көк шөпті 17% ылғалдылыққа дейін кептіріп,
Пішенге кептіру барысында өсімдіктің күн көзінде қатты кепкендігінен
Шабылған өсімдікті күн көзінде кептіргенде күн сәулесінің ультра
Қалай болғанда да кептіру мерзімінің созылуы мен жиі
Қатты қызған пішен түсі күреңденіп, қоңырланып, қоректік заттарының
Кептіріліп жиналған пішенде микробиологиялық және биохимиялық өзгерістер әлі
2-кесте. Түрлі дақыл пішенінің құрамы, %
Пішен түрі «Шикі» протеин «Шикі» май «Шикі» жасунық
Астық тұқымдастардыкі
Бұршақ тұқымдастардыкі
Түрлі шөптікі
Тау шабындығынікі
Дала шабындығынікі 8,2
16,0
8,5
9,8
7,6 2,6
2,2
2,6
2,7
2,8 25,6
23,1
23,6
24,9
25,7 39,7
39,7
41,4
40,7
43,6
Ботаникалық тұрғыдан біркелкі пішен түрінің қоректілігін айқындайтын химиялық
Стандартты 1 кг астық тұқымдастар пішенінде 0,46
Малға жегізілген пішен қоректілігіне қарай қымбат жем жұмсалуы
Қоректілік кластарына жатқызылған пішен түрі мен түсі неғұрлым
дайындалған өсімдіктің түрі мен түсіне ұқсастығын сақтаса, соғұрлым
Дайындалған пішенді қыс бойы малға жегізіп шығады. Пішен
Сабан. Дәні жиналған дақылдардың сабағы. Құрғақ затының жартысына
1 кг тары сабанында 0,4 а.ө. (5,2
Қорытылымы мен қоректілігі бойынша мал азығына жарамды болып
3-кесте. Түрлі дақылдар сабанының құрамы, %
Сабан түрі
«Шикі»
протеин «Шикі»
май «Шикі» жасунық АЭЗ
«Шикі»
күл
Тары сабаны
Арпасабаны
Сұлы сабаны
Жаздық бидай сабаны
Күздік бидай сабаны
Соя сабаны
Ас бұршақ сабаны
Жоңышқа сабаны
Беде сабаны 6,8
4,6
4,0
4,4
4,5
5,7
6,5
7,4
5,9 2,0
1,8
1,9
1,5
1,6
2,0
2,3
1,3
2,2 27,8
33,6
34,3
34,2
36,7
30,7
38,5
36,3
41,9 40,6
39,2
39,0
38,9
36,8
34,4
31,4
33,7
29,9 6,8
5,8
5,8
6,9
5,4
4,2
6,2
5,3
4,1
Мал азығы ретінде ең қоректі болып ас бұршақ
Топан (мякина). Дән тазартқандағы оның сынықтары мен қабығынан
Пішен, сабан, топанмен қатар ірі жемшөпке құрамындағы жасунығы
Дұрыс дайындалған жағдайда бұл азықтар мен шаруашылық жемшөп
II. Құнарлы азық
Дәндер, тұқымдар және оларды өңдеуден алынтан өнімдер –
2.1. Астықтұқымдастар дәндері
Астықтұқымдастар дәндері азықтық құнарлы қоспалар дайындау үшін
Астықтұқымдастар дәні протеинінің биологиялық құндылығы төмен болады. Лизин
Астықтұқымдас дақылдар дәнінде 25% шикі май бар, ол
Астықтұқымдас дақылдар дәнінде орта есеппен 6%-дай шикі талшық
Арпа, жүгері, сұлы, бидай, қарабидай, тары, қонақжүгері көмірсулы
1 кг арпа құрамында орта есеппен: 10,541 МДж
Жүгері барлық дәнді дақылдардың арасындағы мейлінше жоғары қуатты
Сұлы - барлық мал түлігі мен топтары үшін
Бидай. Әдетте, малазығындық мақсаттарға нандық қасиеттері төмен дәндердің
Қарабидай. Химиялық құрамы жағынан оның дәні бидай дәніне
Тары. Қоректік құндылығы жағынан бұл дақылдың дәні сұлының
Қонақжүгерінің қоректік құндылығы жоғарырақ. Оның дәнінде арпаға қарағанда
Химиялық құрамы жағынан астықтұқымдастар дәніне қарағанда, бұршақтұқымдастарға жататын
2.1. Бұршақтұқымдастар
Бұршақ - шошқа мен құсқа арналған құрама азықтардың
Бұршақты мегежіндерге, бордақыға қойылған өсіп келе жатқан шошқаларға
Қытай бұршағы - ең құнды малазығындық бұршақтұқымдас дақыл.
Алайда, қытай бұршағыньщ толық піспеген баданаларында қоректік заттарға
Қытай бұршағын күйіс қайыратын малға беру үшін, оны
Қытай бұршағының дәндерінде 17%-ға дейін май бар, сондықтан
Қорытынды
Тiршiлiк – заттар мен энергияның үнемi алмасуынан тұрады.
Мал организмiнде болатын тiршiлiк әрекеттердiң, зат алмасу процесiнiң
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Аубекеров Т.А., Жұмағұлов Ж.Ж. Өсімдік шаруашылығы және
2. Омарқожаұлы Н. Мал азығын бағалау және малды
3. Омарқожаев Н. Дербес шаруашылық малын азықтандыру. Алматы:
20