МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
1 АҚША ЖҮЙЕСІ ТУРАЛЫ ҰҒЫМ ЖӘНЕ
1.1 Ақша жүйесі: экономикадағы маңызы мен мәні 4
1.2 Ақша жүйесінің негізгі элементтері 7
2 АҚША ЖҮЙЕСІНІҢ ТИПТЕРІ 10
1.2 Ақша жүйесінің металл ақша айналысы 10
2.2 Ақша жүйесіндегі несие және қағаз ақшалар 14
3 Қазақстан Республикасында ақша жүйесінің қалыптасуы мен бүгінгі
ҚОРЫТЫНДЫ 27
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 28
КІРІСПЕ
Ақша жалпыға бірдей эквивалент болып табылатындықтан оның айналыс
Ақша айналысының тұрақтылығын, бірқалыпты айналысын реттеуге мүмкіндік беретін
Сонымен ақша жүйесi – бұл тарихи түрде қалыптасқан
Қазақстан Республикасындағы ақша жүйесінің толық қанды қызмет етуі
Сондықтан мен жұмысымның тақырыбын өзекті мәселердің бірі болып
Бұл тақырыптың өзектілігі ұлттық экономикада ақша жүйесінің тиімді
Мен осы жұмысты орындау барысында келесідей мәселелерді және
Ақша жүйесінің ақша айналысын ұйымдастырудың заңдық негізі ретінде
Ақша жүйесінің тарихи қалыптасқан типтерін, олардың өзгеру сипаттарын
Еліміздегі ақша жүйесінің негізгі элементтерін талдау және оларды
Қазақстан Республикасының ақша жүйесінің қалыптасуын, оның заңдылықтарын және
1 АҚША ЖҮЙЕСІ ТУРАЛЫ ҰҒЫМ ЖӘНЕ
1.1 Ақша жүйесі: экономикадағы маңызы мен мәні
Әрбір мемлекеттің өзіне тән ұлттық ақша жүйесі болады.
Ақша жүйесi – бұл тарихи түрде қалыптасқан және
Ақша айналысы шаруашылықтағы тауарларды өткiзуге, сондай-ақ тауарлы емес
Ақша өзінің материалдық – заттық құрылымы жөнінен металл
Металл ақшаның алғашқы түрі – құйма металл. Оның
Біртіндеп металл ақшаның түрі де, салмағы да өзгерген.
Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының жоғарғы сатысында металдан монета
Металл ақшалар толық құнды және толық құны жоқ
Ақша айналысында майда ақшаның үлесі аз. Дегенмен майда
20- ғасырдың 70-жылдары алтынға деноминация (көрсеткіш ірілендіру) жүргізілді.
1.2 Ақша жүйесінің негізгі элементтері
Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысын ұйымдастыру
Қазақстан Республикасында ақша жүйесi 1995 жылы 30 наурыздағы
Ақша жүйесi келесi негізгі элементтерден тұрады:
Ақша бiрлiгiнiң атауы. ҚР-ның ақша бiрлiгi ретiнде 100
Ақша белгiлерiнiң түрлерi. Егер 1991 ж. 1
Сонымен Қазақстанның ұлттық валютасы теңге соңғы жылдары тұрақты
Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың ұйымдастыру
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шет ел мемлекеттерiнiң
Эмиссия – мемлекет тарапынан банкноттардың, тиындардың, бағалы қағаздардың
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң банкноттар мен монеталарды сатуы және
Ақша базасы – Ұлттық банк шығаратын ақша. Оған
Мiндеттi резервтер – бекiтiлген нормативке сәйкес Ұлттық банктегi
Артық резервтер – дегенiмiз банктердiң Ұлттық банктегi корреспонденттiк
2 АҚША ЖҮЙЕСІНІҢ ТИПТЕРІ
1.2 Ақша жүйесінің металл ақша айналысы
Әлемдiк тарихта ақша жүйесiнiң келесi типтерi болған:
Металдық айналым, мұнда ақшалай тауар ақшаның барлық қызметiн
Несие және қағаз ақша айналысы, мұнда алтын айырбастамайтын
Металдық айналысқа байланысты аталып өткен екi ақша жүйесi
Биметаллизм – бұл ақша жүйесiнде жалпы құндық эквивалент
Қатар жүретін валюта жүйесi, алтын және күмiс монеталар
Қос валюталық жүйесi, бұл қатынасты мемлекет анықтады;
“Қосалқы” валюта жүйесi, яғни мұнда алтын және күміс
Биметализм XVI-XVII ғғ. кеңінен тарап, ал Еуропа елдерінде
Биметализм жүйесі өскелең капиталситік шаруашылықтың талабын қанағаттандыра
Нәтижесінде жалпы құн өлшемі ретінде қызмет ететін бір
Монометаллизм – жалпыға эквивалент ролiн бiр ғана металл
Күміс монометализмі Ресейде 1843-1852 жж. Индияда 1852-1893 жж.
Алтын монометализмі алғаш рет ақша жүйесінің типі ретінде
Құн белгiлерiн алтынға айырбастау сипатына байланысты алтын монометаллизмi
Алтын монета стандарты, оған алтын монетасының айналысы, алтынның
Алтын елдің ішкі ақша айналысында болып, ақшаның барлық
Алтын монеталарды құюға рұқсат етілді, яғни елдің монета
Толық ұнды емес ақшалар айналыста жүре отырып, еркін
Алтынды және шетел валюталарын еркін түрде сыртқа шығаруға
Алтын монета стандартының қызмет етуі орталық банктерде, олардың
Бірінші дүниежүзілік соғыс тұсында бюджет тапшылығының өсуі, оны
1924-29 жж. ақша реформасының жүруі барысында алтын стандартына
Алтын құйма стандарты – Ұлыбритания мен Францияда енгiзiлдi.
Алтын девиз стандарты – Германияда, Авсралияда, Норвегияда және
Бұл кезде алтын монетаның еркін соғылуы жойылып, ол
1929-1933 жылдары әлемдік экономикалық дағдарыс нәтижесінде барлық мемлекеттерде
1944 жылы Бреттон-Вудсте құрылған Халықаралық валюта жүйесі еркін
1976-1978 жылдары Ямайка Халықаралық валюта жүйесі алтынның айналыстан
2.2 Ақша жүйесіндегі несие және қағаз ақшалар
Ақша өзiнiң дамуы барысында екi түрге бөлiнедi: толық
Толық құнды ақшалар – номиналдық құны оны дайындауға
Оларға мыналар жатады:
құнның металдық белгiлерi – арзан бағалы металдардан жасалған
құнның қағаздан жасалған белгiлерi, ол екiге бөлiнедi: қағаз
Металл ақшалардың қағаз және несиелік ақшаларға ауысу себептер
металл ақшаларды тасымалдап алып жүру қолайсыз;
металл ақшалардың мемлекеттiк билiк органдарының жасаған әрекетiнiң нәтижесiнде,
бағалы металдарды өндiрудiң қағаз және несие ақшаларды өндiруден
бюджет тапшылығын жабу және айналыстағы ақшаларды реттеу мақсатында
Несиелiк ақшалар – тауар өндiрiсiнiң дамуымен, яғни тауарларды
Несиелiк ақшалардың шығуы банктердiң несиелеу операцияларымен байланысты. Мұндай
Несиелiк ақшалардың мынадай түрлерi бар: вексель, банкнота және
Өндірістегі жұмыстың айналымдылығы, яғни өнімді өндіру, оны сату
Вексель нарығының қызметі – қысқа мерзімді несие беру
Вексель несиені өтемеу қаупімен байланысты болғандықтан ол вексель
Басқа қарыз міндеттемелерінен вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:
Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не
Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғандығына
Үшіншіден, вексельді айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа
Вексель – белгiлi бiр соманы алдын ала келiсiлген
Вексельдiң екi түрi бар: жай және аудармалы. Елiмiздiң
Жай вексель (соло) – вексельдi ұстаушыға вексельде көрсетiлген
Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетiлген соманы белгiлi
Ендi несиелiк ақшалардың келесi түрi бұл банкнота. Банкнота
Банкнота вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның
мерзiмдiлiгiне қарай, егер де вексель мерзiмдiк қарздық мiндеттеме
кепiлдiгiне қарай, вексельдi айналысқа жеке кәсiпкерлер шығарады және
Экономикада банкнотаның екi түрi бар. Ол: классикалық және
Классикалық банкнота – бұл банкнотаның алғашқы пайда болған
Жай банкнота – бұл қазiргi кездегi айналысқа шығарылған
Чек – ағымдағы шот иесiнiң чектi ұстаушыға белгiлi
Ақшалай чек – банктен қолма-қол ақша алуға арналған
Атаулы чек – аударуға құқысыз белгiлi бiр тұлғаның
Ордерлi чек – бiр тұлғаның атына толтырылған, бiрақ
Есеп айырысу чегi – заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз
Жол чегi – туристiк сапарларға арналған төлем құралы;
Кепiлдендiрiлген чек – банктiң чекте көрсетiлген соманы төлеуге
Чекпен есеп айырысу. Чек – бұл шот иесінің,
Чек арқылы есеп айырысудың қолайлылығы мынада:
Егер де төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі келмей,
Сатушы белгісіз болған жағдайда.
Қағаз ақшалар – бұл нағыз ақшалардың өкілдері болып
Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем
Бүгінде еліміздің ақша айналысындағы қағаз ақшалардың құрамы келесідей
Ал 1999 жылы ұлттық валютамызды ұлттық және әлемдiк
Қағаз ақшамыз теңге толық қанды даму барысында. Бұл
Қазақстан Республикасында ақша жүйесi 1995 жылы 30 наурыздағы
Қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) – бюджет тапшылығын жабу
Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем
Елімізде бүгінде қағаз ақшалардың айналысында: 10000, 5000, 2000,
Несиелiк ақшалар – тауар өндiрiсiнiң дамуымен, яғни тауарларды
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар тиісті құжат айналымын сақтау
төлем тапсырмаларымен есеп айырысу;
төлем талабы-тапсырмаларымен есеп айырысу;
аккредитив арқылы есеп айырысу;
чек арқылы есеп айырысу;
вексель арқылы есеп айырысу.
Несиелiк ақшалардың шығуы банктердiң несиелеу операцияларымен байланысты. Мұндай
Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу – бұл ақшалай қаражаттарды
Қолма-қолсыз ақшалармен есеп жүйесі – бұл қолма-қолсыз ақшалармен
Ұлттық валютаның ауыстырымдылық тәртіптемесін валюталық бағамды реттеудің маңызды
Қазақстанда ақша жүйесінің элементі болып табылатын ақша эмиссиялауды
Ол Ұлттық банк негізінде қызметін жүргізіп отыратын эмиссиялық
3 Қазақстан Республикасында ақша жүйесінің қалыптасуы мен бүгінгі
Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеліп отыратын елдегi ақша айналысың
1993 жылы ұлттық валютамыз теңгенi айналысқа шығарып, экономикада
Банк жүйесiн реформалау және ақша банкнотасын өндiруге байланысты
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шет ел мемлекеттерiнiң
Ұлттық банктің эмиссиясы – Қазақстан Республикасы тарапынан банкноттардың,
Мiндеттi резервтер – бекiтiлген нормативке сәйкес Ұлттық банктегi
Ұлттық банктің 2005 жылғы 17 қазандағы №33 «Пресс-релиз»
Кесте 1
Ұлттық банктің халықаралық резервтері
Ағымдағы бағалар бойынша Тұрақты бағада
Таза халықаралық резервтер, млн. долл.
Оның ішінде:
Таза «СКВ» активтері
Алтын үлесі
Ақша базасы, млрд. теңге
KZT/USD (мерзім соңында)
Алтын бағасы
(1 «тройскую унцию» USD бойынша
8 187,9
7 288,8
899,1
626,4
133,85
471,25
8 124,4
7 288,8
835,6
626,4
130,00
438,00
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы Ұлттық банк арқылы тiкелей
Ақша айналысының жылдамдығы экономиканың монетарлық деңгейiне байланысты болады,
Дамыған елдерге бұл процесс кеңiнен дами түсуде: оларда
Бiздiң республикамыздағы айналыстағы ақша қаражаттарының құрылымына мән беретiн
М0 – айналыстағы қолма-қол ақшалар немесе банк жүйесiнен
М1 - өзiне – М0 –дi қосады, сонымен
М2 - өзiне М1 –дi қосады, сондай-ақ жеке
М3 – М2-ге банктiк емес заңды тұлғалар мен
Мұндағы,
Аудармалы депозиттер:
әрқашан айыппұлсыз және шектеусiз атаулы құнымен ақшаға ауыстырылады;
чектiң, траттаның немесе жиро-кепiлдiктiң көмегiмен еркiн айналады;
төлемдер жүргiзуде кеңiнен қолданылады. Аудармалы депозиттер қысқа ақша
Осы аталған ақша жүйесінің айналыстағы қаражаттарының құрылымының еліміздегі
Кесте 2
Қазақстандағы айналыстағы ақшалардың үлесі
Көрсеткіштер 2003 2004 2005 (8 ай)
Ақша массасы (М3), млрд. теңге 971,2 1634,7 1881,3
Қолма-қол ақшалар (М0), млрд. теңге 238,7 379,3
Салымдардың барлығы, млрд. теңге 732,5 1255,4 1479,3
Экономиканы дамытуға несиелер, млрд. теңге
978,1
1484,3
2037,0
Қайта қаржыландыру пайызы, % 7,0 7,0 8,0 (6ай
Жоғарыдағы 2-ші кестеге талдау жасасақ жалпы барлық көрсеткіштердің
ҚОРЫТЫНДЫ
Жұмысты аяқтай келе, ақша жүйесінің негізгі типтері: ақша
Металл ақша айналысы, бұл жүйеде ақша тауары, яғни
Несие ақшалары және қағаз ақша айналысы, бұл жүйеде
Бүгінгі қаржылық қатынастар дамып отырған кезде және экономикада
Қорыта келгенде, ақша жүйесi – бұл тарихи түрде
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
«Деньги, кредит, банки» Учебник / Под.
2-е, - Москва: 1999г.
Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер,
С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және
«Ақша, несие, банктер» Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов.
С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және
Абрамова М.А., Александрова Л.С. / Финансы, денежные
Бункина М.К. / Деньги, банки, валюта, Учебные
“Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң
“Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы // 13.12.1996.
«О международных резервах и денежной базе» // (Национальный
1