ЖОСПАР
Кіріспе 2
1. Ақшаның мәні, қажеттілігі мен қызметтері және
1.1 Ақшаның пайда болуы мен даму кезеңдері 4
1.2 Ақшаның түрлері 6
1.3 Ақшаның атқаратын қызметтері 14
1.4 Ақшаның қажеттілігі мен экономикалық маңызы 18
2. Ақша айналымын ұйымдастыру және ақша белгілерінің
2.1 Ақша айналымы, оның маңызы мен құрылымы. 20
2.2 Қолма - қол ақша айналымы және қолма
2.3 Ақша белгілері 23
2.4 Ақша айналымының құрылысы 24
Қорытынды 27
Қолданылған әдебиеттер 29
Кіріспе
“Ақша, несие, банк және валюта қатынастары” пәнінен курс
Ақша теориясын зерттеудің әдістеме негізі диалектикалық материализм болып
Осыған байланысты, тақырыптың бірінші бөлімінде ақшаның қалай пайда
Тақырыптың екінші бөлімі түгелімен ақша айналысына байланысты сауалдарды
Ал үшінші бөлімде қарастырылған сұрақтарға келетін болсақ, онда
1. Ақшаның мәні, қажеттілігі мен қызметтері және
1.1 Ақшаның пайда болуы мен даму кезеңдері
Ақшаның өндіргіш күштер мен тауар қатынастарының
"Айырбас құн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан және олармен
Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиіленді. Жалпы
Сонымен қатар, әртүрлі тауарлардың бір - біріне өлшенуіне
Осымен байланысты жоғарыда көрсетілген қозғаушы күштердің салдарынан өнім
Сонымен ақшаның пайда болуына алдын ала екі экономикалық
- натуралдық шаруашылықтың орнына тауарлық шаруашылық келді. Яғни,
- пайда болды, екінші жағынан белгілі, бір түрлі
Сонымен қатар бір тауарды, екінші тауарға тікелей ауыстырудың
- бір тауарды екінші тауарға ауыстыру үшін, қолында
- тауарды екінші тауарға ауыстыру процесінде олардың
Сондықтан, тауар өндіру молайған сайын, соған байланысты, баламалық
Сонымен, айырбас құны - бұл бір тауардың басқа
Бірақта, кез келген пайдалы зат құн бола алмайды.
Ақша - бұл тауар айналысының құралы және оның
Ақша - өндіріс және бөлу процесіндегі адамдар арасындағы
1.2 Ақшаның түрлері
Ақша, пайда болғаннан бері бірнеше рет өзгеріске ұшырады.
Одан кейінгі қоғамдық дамудың нәтижесінде, кесек металл ақшаның
Ақшаның өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толық
Толық құнды ақшалар - номиналдық құны оны дайындауға
Мұндай ақшаларға металл ақшалар, соның ішінде: мыстан, күмістен
"Монета" сөзінің шығуын римдіктердің жүрегі саналатын шіркеу құдайы
"Монета" сөзі латынша "moneo" – “кеңес берілсін, көңіліңнен
Алтын айналысына бірқатар елдер де 19 ғасырдың екінші
Алтын айналысы тұсында құнның қағаздай белгілерінің пайда болуының
алтын өндірісі тауар өндірісі артынан ілесе алмай, нәтижесінде
жоғары құнды алтын ақшалар ұсақ құнды айналымға қызмет
Алтын стандарт, жалпы алғанда өндірісті және тауар айналымын
Алтын айналысы не бары бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін
Сонымен, алтын ақшаның жеке өзіндік құны бар. Сондықтан
Егер айналыстағы алтын ақша, керек мөлшерден артық болса,
Дегенмен, алтын ақшаны пайдаланудың бірқатар қиындықтары бар.
Толық құнсыз ақшалар (құнның белгілері) – номиналдық құны
Оларға мыналар жатады:
құнның металдық белгілері – арзан бағалы металдардан жасалған
құнның қағаздан жасалған белгілері. құнның қағаздай белгілері екіге
Қағаз ақшалар – бұл нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихта
Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысу себептері мынадай :
металл ақшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекетінің нәтижесінде,
бағалы металдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда қымбатқа
эмиссиондық табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың
бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы.
Алғашқы қағаз ақшалар біздің эрамыздың 12 ғасырында Қытайда,
Ресейдегі 1991 – 1992 жылдардағы және Қазақстандағы
Қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) – бюджет тапшылығын жабу
Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем
Несиелік ақшалар – тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды
Несиелік ақшалардың шығуы банктердің несиелеу операцияларымен байланысты. Мұндай
Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар : вексель, банкнота
“Вексель” сөзі ағылшынша bіll note – міндеттеме шоты
Вексель – белгілі бір соманы алдын ала келісілген
Вексельдің екі түрі бар: жай және аудармалы.
Вексельдің түрлеріне “Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы туралы ”
Жай вексель (соло) – вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген
Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетілген соманы
Трассат тратта бойынша төлеуге келісім бергеннен бастап, борышқор
Жай және аудармалы вексель – коммерциялық вексельдің түрлері
Сонымен қатар, экономикалық әдебиеттерде вексельді мынадай түрлерге бөледі:
Қаржылық (банктік) вексель – белгілі бір ақша сомасын
Қазыналық вексель – бюджет тапышылығын жабу мақсатында мемлекет
Достық вексель – кейіннен банкте оларды есепке алу
Бронзалық вексель – нақты қамтамасыз етілмген қарыздық міндеттемені
Вексельдің мынадай өзіне тән қасиеттері бар:
дерексіздік, яғни вексельде мәміленің нақты түрінің көрсетілмеуі;
даусыздық, яғни протест туралы актіні нотариуспен жасағаннан кейін
айналымдылық, яғни басқа бір тұлғаларға аударып жазу арқылы
Қазақстанда жоғарыда аталған заң қабылданғанға дейін және одан
Вексель айналысын бірінші болып қолдаушылардың қатарында Қазкоммерцбанк тәжірибесін
Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант ретінде
Мұндағы, “домицилиант” – вексельде көрсетілген төлемді жүзеге асыратын,
Банкнота (ағылшын сөзінде “ Bank-note ” аударғанда
Ол вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады.
мерзімділігіне қарай, егер де вексель мерзімді қарыздық міндеттеме
кепілдігіне қарай, вексельді айналысқа жеке кәсіпкерлер шығарады және
Экономикалық әдебиеттерде банкнотаны екі түрге бөледі: классикалық және
Классикалық банкнота – бұл банкнотаның алғашқы пайда болған
Классикалық банкнотаның қағаз ақшадан өзіндік айырмашылығы бар:
жаратылысына қарай - қағаз ақшалар ақшаның айналыс құралы
эмиссиялау әдісі бойынша - қағаз ақшаларды айналысқа қазынашылық
қайтарылуына қарай – классикалық банкноттар вексель мерзімінің аяқталуына
ауыстырылуына қарай – классикалық банкноталар банкке қайтуына байланысты
Банкноталардың алтынға ауыстырылу тоқталғаннан бастап, банкнота алтынмен қамтамасыз
Жай банкнота – бұл қазіргі кездегі айналысқа шығарылған
Олар металға алмастырылмайды, тек қана Орталық банктің барлық
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің жай банкноталардың
Шаруашылықты несиелеу жолымен;
Мемлекеттік несиелеу, яғни мемлекеттік қарыздық міндеттемелердің орнына банкнттардың
ұлттық валюта бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету және еліміздің
Чек вексель мен банкнотаға қарағанда коммерциялық банктердің құрылып,
Алғашқы чектер 1683 жылы Англияда пайда болды.
Чек – ағымдағы шот иесінің чекті
Чектің мынадай түрлері бар:
Ақшалай чек – банктен қолма - қол ақша
Атаулы чек – аударуғ құқықсыз белгілі бір тұлғаның
Ордерлі чек – бір тұлғаның атына толтырылған, бірақ
Мәлімдеуші чек - чекті мәлімдеушіге ондағы көрсетілген сомасы
Есеп айырысу чегі – заңды тұлғалар арасында қолма
Жол чегі – туристік сапарларға арналған төлем құралы;
Кепілдендірілген чек – банктің чекте көрсетілген соманы төлеуге
Электрондық ақшалар – компьютер торабының, ақпараттарды автоматты түрде
1.3 Ақшаның атқаратын қызметтері
Ақша экономикадағы рөлін атқаратын негізгі қызметтері арқылы орындайды.
Ақшаның қазіргі экономикадағы атқаратын қызметтеріне мыналар жатады:
құн өлшемі және баға масштабы;
айналыс (айырбас) құралы;
төлем құралы;
қорлану және қор жинау құралы;
дүниежүзілік ақша.
Ақшаның құн өлшемі қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама
Тауар құнының ақшамен бейнеленуі оның бағасы деп аталады.
Бағалардың негізінде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр.
Ақшаның айналыс құралы қызметі. Айналыс құралы қызметінде ақша
Ақша айналысының тауар айналысынан айырмашылығы ақша тауарларды біртіндеп
Сонымен ақша, айналыс құралы қызметін атқаратындықтан да олардың
Ақшаның төлем құралы қызметі. Әр түрлі жағдайлардың болуына
Ақшаның төлем құралы қызметі мен айналыс құралы қызметтері
Ақша төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына
Ақшаның қор жинау және қорлану қызметі. Ақша жалпыға
Дүниежүзілік ақша. Сыртқы сауда байланыстары, халықаралық заемдар, сыртқы
Алтын монета стандарты тұсында дүниежүзілік ақша қызметін алтын
Қазіргі кезде дүниежүзілік ақша қызметін: АҚШ – доллары,
1999 жылы қаңтар айынан
1.4 Ақшаның қажеттілігі мен экономикалық маңызы.
Ақшаның өмір сүруіндегі объективті
Ең алғашқы болып ақшаның тауарлы жаратылысын дәлелдеген, ақша
Ақша натуралды шаруашылықтан тауарлы өндіріске өткенде тауардан туындап,
Ақша – тарихи дамыған экономикалық санат. Ол
Нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор. Себебі әр
Сонымен қатар қазіргі кезде көсіпорындарды жекеменшіктендіру де, мемлекеттік
Ақшаның нарықтық экономикада ақша – несиелік реттеуде айналыстағы
2. Ақша айналымын ұйымдастыру және ақша белгілерінің
2.1 Ақша айналымы, оның маңызы мен құрылымы.
Ақшалай есеп айырысу қолма - қол ақшамен немесе
Қазіргі ақша айналымының ерекшелігі – айналымның құнсыздық түрі
Ақша айналымы, төлем айналымының бір бөлігі болып табылады.
Ақша айналымың тағы бір ерекшелігі – мұндай айналымға,
Ақша айналымының екінші ерекшелігі – оның айналымда орындайтын
Ақша айналымының құрылысы бірнеше белгілермен сипатталады. Оның ішінде
Осы белгімен ақша айналымы үшке бөлінеді:
- Ақшаның есеп айырысудағы айналымы. Бұл айналым заңды
- Ақшаның несиелік айналымы. Бұл айналым заңды және
- Ақшаның қаржылық айналымы. Бұл айналым шаруашылықтардың қаржылық
Басқа да экономикалық құралдар сияқты, ақша айналымының да
Қазіргі, нарық жағдайында, ақша айналымын жүзеге асыру мүлде
Нарықтық экономикада ақша айналымы, өз кезегінде нарықтық қарым
2.2 Қолма - қол ақша айналымы және қолма
Ақша айналымының құрамына қолма - қол ақша айналымы
Ақша айналымының құрылысы бірнеше белгілермен сипатталады. Оның ішінде
Осы белгімен ақша айналымы үшке бөлінеді:
- Ақшаның есеп айырысудағы айналымы. Бұл айналым заңды
- Ақшаның несиелік айналымы. Бұл айналым заңды және
- Ақшаның қаржылық айналымы. Бұл айналым шаруашылықтардың қаржылық
Басқа да экономикалық құралдар сияқты, ақша айналымының да
Сонымен қолма - қол ақшасыз жүзеге асырылатын есеп
Бірақ қолма - қол ақшасыз айналымды, қолма -
Қазіргі жағдайда, кез келген мемлекеттің экономикасы мыңдаған, миллиондаған
Сол сияқты, барлық есеп айырысу тек банктегі есеп
2.3 Ақша белгілері
Қазақстан Республикасының Президентінің "Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі туралы
Яғни, бұл ақша белгілерінің түрлері әр түрлі дәрежеде
Сонымен қатар, бұл ақша белгілері Қазақстан Республикасының бүкіл
"Қазақстан Петроглифтері" металл ақша сериясының "Көк Тәңірі" ескерткіш
2.4 Ақша айналымының құрылысы
Ақша айналымының құрылысы бірнеше белгілермен сипатталады. Оның ішінде
Осы белгімен ақша айналымы үшке бөлінеді:
- Ақшаның есеп айырысудағы айналымы. Бұл айналым заңды
- Ақшаның несиелік айналымы. Бұл айналым заңды және
- Ақшаның қаржылық айналымы. Бұл айналым шаруашылықтардың қаржылық
Басқа да экономикалық құралдар сияқты, ақша айналымының да
Биметаллизм. Бұл жүйеде валюталық метал болып
Монометаллизм. Ол жалпыға эквивалент ретінде тек бір ған
Монометаллизм тұсында алтын ақша жүйесінің үш түрі болған:
Алтын - монеталық стандарты. Бұл стандартта алтын, ақшаның
Алтын - құйма стандарт. Бұл стандарт бойынша банкноттар
Алтын - девиздік стандарт. Бұл стандартта жеке елдердің
Алғашқыда алтын монометаллизм ақша жүйесі ретінде 18 ғасырдың
Айта кететін маңызды нәрсе - алтын монометаллизмдік ақша
Кейінгі кезеңдерде, несиелік ақша белгілерінің айналымы негізінде, екі
Қорытынды
Қорыта айтатын болсақ, ақша – тауардың ерекше қасиеті,
Сонымен, ақша тауарлы өндіріске қызмет етеді.
Халықаралық экономикалық қарым-қатынасты іске асырғанда да, басқаша айтқанда
Қазіргі ақша айналымының ерекшелігі – айналымның құнсыздық түрі
Қазіргі жағдайда айналымның ең басты негізі болып, өзінді
Қазақстанда белгіленген тәртіп бойынша, қолма-қол емес ақшаны айналымға
1994 жылдың бірінші тоқсанында инфляцияның орташа өсу қарқыны
Инфляцияның Қазақстандағы ең төменгі шегі 1998
Қолданылған әдебиеттер
Елбасы–Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы”
Көшенова Б. Бағалы қағаздар нарығы. Оқу құралы. /–
Көшенова Б. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. Оқу
Мамыров Н.Қ., Мадиярова Д.М., Қалдыбаева А.Е. Халықаралық экономикалық
Маркс К Капитал. Оқу құралы. /– 1995жыл, 1том,
Маркс К., Энгельс Ф. Шығ. 2-басылым. 23том, 146бет.
Саниев С.М. Ақша, несие, банктер. Оқу құралы. /–
Сейітқасымов Ғ.С. Ақша,несие, банктер. Оқу құралы. Алматы, Экономика.
Ұлттық валютаның айырбас бағамының саясаты туралы: Қаулысы //Егемен
Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасының айналыстағы ақша белгілерін ауыстыру
Аманжолова С. Қазіргі кездегі ақша-несие саясаты және банк
Дамитов Қ. Мақсая теңге тұрақтылығы: Банк ісі, //-
Елубай О. Монета сарайы. //– Егемен Қазақстан 2001,
Қышқашұлы С. Теңгенің 10 жылдығына не айтылар екен?
Сағымбекова Р. (ҚР Ұлттық банк басқармасының төрағасы Байназаров
Тілеуов А. “Евро” Европадан келді. //Астана ақшамы 2002,
17.Айналыстағы ұлттық валютаның ақша белгілерінің дизайны өзгерген кезде
18. Бағалы қағаздар рыногында кәсіби қызмет түрлерін қоса
19. Ескерткіш ақшалар айналымға шығарылды: Жеңістің 55жылдығы мен
20. 1999 жылғы эмиссиялық операциялар мен қолма -
К. Маркс., Ф. Энгельс Шығ. Т 46. б.87.
Үлкен Кеңестік энциклопедия, 1974 жыл, 16том, 155-бет.
Общая теория денег и кредита/ Под. Ред. Жукова
биржи, 1995. – 68с
«Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы туралы» Заңы 28.04.97
30