Мазмұны
Кіріспе ..........................................................................................3-4
I. Кәсіпорын қаржысы және оның ресурстарының қалыптасу
көздері ............................................................................................5-14
1.1. Кәсіпорын қаржысының негізгі қызметі мен принцип -
тері .............................................................................................5-7
1.2. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының пайда болу
көздері ......................................................................................8-11
1.3. Кәсіпорынның инвестициялық қызметі және
экономикалық қорлар.........................................................12-14
II. Кәсіпорынның табыстылығын талдау ...............................15-34
2.1. Кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштерін тал-
дау ..........................................................................................15-16
2.2.Табыстылықтың абсолютті көрсеткішінтерін тал -
дау ..........................................................................................17-25
2.3.Табыстылықтың салыстармалы көрсеткіштерін тал -
дау ..........................................................................................26-34
III. Кәсіпорынның қаржылық ресурс көздерін арттыру
мақсатындағы іс – шараларды жетілдіру ........................35-39
Қорытынды.................................................................................40-41
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...........................................42
Кіріспе
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту
Нарықтық экономика жадайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай –
Курстық жұмысым үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады:
Бірінші бөлімде қаржы, Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі,
Екінші бөлімде жалпы кәсіпорынның табыстылығы зерттеледі,
Үшінші бөлімде ресурстардың қамтамасыз етілуі, ресурстар нарқының ерекшеліктері,
I. Кәсіпорын қаржысы және оның ресурстарының
1.1. Кәсіпорын қаржысының негізгі қызметтері мен принциптері
Қаржы – ақша қорларын ауыспалы айналым процесінде қалыптастыру
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесіне кіретіндер:
мемлекеттік қаржылар (республикалық бюджет, халықты әлеуметтік сақтандыру қоры
жергілікті қаржылар (жергілікті бюджетке түсетін қаржылар).
кәсіпорын қаржылары.
Мемлекеттік қаржылар деңгейінде елдің бірыңғай қаржылық саясатын жетілдіру
Кәсіпорын қаржысы еліміздің қаржы жүйесінің құрылымында елеулі орын
Кәсіпорын қаржысының негізгі қызметтері:
бөліп – тарату;
бақылау.
Қаржының бөліп – тарату қызметі арқылы кәсіпорын иелігіндегі
Кәсіпорын жұмысында жұмсалған қаржылардың қайтарымына бақылау жасау өте
Бақылау маңызды екі мәні бар:
бухгалтерлік, статистикалық және басқа да есептесулердегі қаржы көрсеткіштері;
қаржылай ықпалдар.
Егер бұрынғы орталықтандырылған бюрократтық – жоспарлау жүйе кезінде
Кәсіпорын қаржыларын ұйымдастырудың негізгі принциптері:
қаржылық – шаруашылық қызметтегі дербестік;
өзін – өзі қаржыландыру және басқару;
жұмыстың түпкілікті нәтижелеріне мүдделілік;
қол жеткен нәтижелерді еселей түсу;
қаржы резервтерін жасау;
қаржыны меншіктік және қарыз деп екіге бөліп ұстау;
мемлекеттік бюджет және бюджеттен тыс қорлардың алдындағы міндеттерді
кәсіпорын қызметтеріне қаржылықбақылау жасау.
Қаржылық қатынастар құрамы кәсіпорындағы ақша қатынастарының мына топтарымен
контрагентпен алғашқы табыстарды қалыптастыру қорларды толық белгіленген ішкі
кәсіпорындармен – қаржыларды бөлу тәртібі бойынша, қаржы ресурстарының
өнімді тұтынушылармен жасалған шарттарды орындау барысында кәсіпорында келісімдерді
сақтандыру ұйымдарымен міндетті және ерікті сақтандыру түрлері бойынша;
банктер жүйесімен алынған соммаларды және қарыздарды өтеуге бағытталған
мемлекетпен бюджеттік және бюджеттен тыс қорларды құру және
бағынышты басқару құрылымдарымен ішкі салаларда қаржы ресурстарын бөлуде
Ақша қатынастарының бұл топтары кәсіпорын қаржыларының тұтас
Қаржы механизмі – бұл қаржы ресурстарын ұйымдастыру, жоспарлау
қаржы әдістері;
қаржы тетіктері;
құқықтық қамтамасыз ету;
нормативтті қамтамасыз ету;
ақпараттық қамтамасыз ету.
Қаржы әдістері – бұл қаржы қатынастарының шаруашылық
бірінші, қаржы ресурстары қозғалысын басқару жүйесі,
екінші нарықтық қатынастар бойынша.
Қаржы тетігі – бұл қаржы әдістерін кәсіпорынның іс
Құқықтық қамтамасыз етуге:
заң актілерінің;
қаулылардың;
жарлықтардың;
басқа да құқықтық құжаттардың орындалуы жатады.
Нормативті қамтамасыз ету мыналар арқылы көрінеді:
инструкция;
нормативтер;
нормалар;
тарифтік ставкалар;
әдістемелік нұсқаулар мен көрсеткіштер
Ақпараттық қамтамасыз етуге:
экономикалық;
коммерциялық;
қаржылай;
басқа да ақпараттар беру кіреді.
Қаржылық ақпараттарда:
қаржы тұрақтылығы жөнінде мәліметтер;
әріптестер мен бәсекелестердің төлем қабілеттілігі, бағасы, курсы, дивиденттері;
тауарлар мен қорларда және валюта нарығындағы проценттері;
биржалық жәен биржадан тыс нарықтағы істері жөнінде;
шаруашылық субъектілерінің қаржылық және коммерциялық қызметтері жөнінде хабарлар
Ақпаратты иемдену нарықтағы жағдайды анықтауға бірден – бір
1.2. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының пайда болу көздері
Қаржы ресурстары – бұл кәсіпорынның өз қарамағындағы ақша
Сонымен қатар қаржы ресурстары:
өндірістен тыс саланың объектілерін дамытуға;
тұтыну;
жинақтау;
арнайы резерв қорларын толықтыруға жұмсалады.
Қаржы ресурстарының алғашқы қалыптасуы кәсіпорынның мекеме болып құрылған,
Жарғылық капитал – бұл құрылтайшылар үлесінің негізінде құрылған
Қаржы ресурстары негізінен пайданың есебінен қалыптасады. Сонымен қатар:
тозығы жеткен (істен шығарылған) мүліктерді сатудан түскен түсімдер;
тұрақты пассивтер;
әр түрлі мақсатты түсімдер;
ұжым мүшелерінің әртүрлі жарналары мен үлестерінен құрылады.
Тұрақты пассивтерге қатыстылар:
жарғылық, резервтік және т.б капиталдар;
ұзақ мерзімді қарыздар;
кәсіпорынның айналымдағы несиелік қарыздар.
Қомақты қаржы ресурстары:
кәсіпорынды құру немесе оны қайта құру кезеңінде;
акция, облигация және басқа да құнды қағаздарды сату;
құнды қағаздар және басқа да эмитенттердің дивидендтері мен
қаржы операцияларынан түскен табыстар мен несиелерден пайда болады.
Кәсіпорын қаржы ресурстарын:
өздері мүше ассосиациялары мен концерндерден;
өздері бағынышты ұйымдардан;
мемлекеттік басқару органдарынан бюджеттік жәрдем түрінде;
сақтандыру ұйымдарынан алуы мүмкін.
Қайта бөлу кезінде қалыптасқан қаржы ресурстарының бұл
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану мына бағыттарда жүзеге асады:
өнімдерді (жұмыс, қызмет) өндіру мен сатуға қатысты ағымдық
өндірісті ұлғайтуда және оны техникалық жағынан жаңғыртуда, материалдық
құнды қағаздарға қатысты қаржы ресурстарын инвестициялау;
қаржылық, банктік төлемдер, бюджеттен тыс қорларға тиісті жарналар
әр түрлі ақша қорларын және олардың резервтерін
қайырымдылық мақсаттағы демеушілік көмектер беру.
1- сурет Қаржы ресурстары
Жалпы қоғамдық өнім
С v М
Материалдық шығындар Қажетті өнім Қосымша өнім
Өзіндік құн (шығындар)
Амортизация-
лық аударым-
дар
Айнал-
ымда-
ғы қа-ражат-
тары
Мате-
риал-
дық
шығын-
дар құ-
рамын-
дағы тө-лемдер
Ұлттық табыс
Әлеуметтік қорларға аударылатын аударымдар
(әлеуметтік салық) Таза табыс
Халықтан алынатын салықтар
Қарыздар мен лотореялар
Ерікті жарналар
Жанама салықтар
( қосылған құнға
салынатын салық,
акциздер,
басқалары)
Роялти, бонустар
Табиғи ресурстар үшін төлемдер
Баждар, лицензиялар үшін төлемдер
Тіркеу алымдары Табиғатты қорғау қорына төленетін төлемдер
Сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер
Мемлекеттік мүлікті сатудан (жекешелендіруден) түсетін түсімдер
Сыртқы көздерден түсетін түсімдер
Кәсіпорындарда қаржы ресурстарының құрылымы
2 - сурет
Кәсіпорынның қаржы ресурстары
Меншіктік және басқа да қаржылар негізінде келтірілгендер
Қаржы нарығында жұмылдырылғандар
Қайта бөлу ретінде түсетіндер
- негізгі қызметінен түскен пайда
- кеткен мүлікті сатудан түскен пайда
- өткізуден тыс операциялар пайдасы
- орнықты пассивтер
- мақсатты түсімдер
- ұжым мүшелерінің үлестік және басқа да
- меншікті құнды қағаздарын сату
- дивидендтер және құнды қағаздар проценті
- несие
- сақтандыру өтемі
- концерн, ассоциация, салалық құрылымдардан түсетін қаржы ресурстары
- үлестік жарналарды қалыптастырудағы қаржы ресурстары
- бюджеттік демеу қаржысы
3 – сурет Кәсіпорындарда қаржы
Қаржы ресурстарының көздері қоғамдық өнім құнының барлық 3
Қаржы ресурстарының көздері макродеңгейде және микродеңгейде іс -
Макродеңгейдегі қаржы ресурстарының көздері болып:
Жалпы ішкі өнім
Ұлттық байлық
Тартылған ресурстар
Микродеңгейдегі қаржы ресурстарының көздері болып:
меншікті қаржы ресурстарының көздері
өнім өткізуден түскен табыс (кәсіпорын ресурстарын қалыптастыруға мүмкіндік
1.3. Кәсіпорынның инвестициялық қызметі және экономикалық қорлары
Инвестиция – алуан түрлі күрделі қаржы бойынша инвестиция
Инвестициялау (инвестициялық процесс) – бұл қарапайым және өндіріс
Инвестициялық процестің өзіне тән кешенді сатылары бар. Олар:
капитал салымын қаржыландыру;
инвестициялау объектілерін анықтау;
аталғандардың орындалуын бақылау.
Инвестициялық жобалар мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылады.
Жобалау класына қарай:
мегожоба;
мультижоба;
моножоба деп бөлінеді.
Мегожоба, бұл үлкен көлемдегі жоба, бірнеше жобалардың өзара
халық шаруашылығының құрылымдық реформа жасау;
нарыққа өту және нарық үлгілерін таңдау;
сондай – ақ экономиканың жекелеген секторлары мен түрлі
Бағдарламалар:
халықаралық;
салалық;
салааралық;
аймақтық болуы мүмкін.
Мультижоба – ұйымдар мен кәсіпорындар шеңберінде жүзеге асырылатын
Моножоба – бұл нақты міндеттерді жүзеге асыратын әр
техникалық;
ұйымдық;
экологиялық;
әлеуметтік жобалар.
Ивестициялық принциптер:
салым қаржысын әрбір бірлігіне келетін пайданың артып отыруы;
инвестициялау тәуекелін азайту;
шығынды өтеу мерзімін есепке алу.
Инвестициялық шығынның өтелуі – бұл салынған қаржыны қайтару
Инвестициялық саясат – бұл халықшаруашылығын дамыту мақсатында қабылданған
Шығынды өтеу мерзімі – бұл капитал салымдарының нәтижелі
Т ш.ө = К/П
Т ш.ө - шығынды өтеу мерзімі
К - капитал
П - жылдық табыс
Мәселен жоба бойынша 12млн. тг көлемінде инвестиция тарту
Тш.ө = Алғашқы инвестиция / жылдық табыс
Сонда инвестициялық шығын 3 жыл 4 айда өтеледі
Қорлар – бұл экономикалық игіліктерді өндіруде пайдаланылатын қажетті
Капитал немесе инвестициялық қорлар кәсіпорынның барлық жұмсалған қаражаттары,
Қорларға сұранымның ерекшеліктері:
Ол дайын өнімге деген сұранымды, пайдаланылатын қорларды іске
Қорларға деген сұраным еңбек өнімділігімен тікелей байланысты. Еңбек
Қорларға деген сұраным сұранымның басқа да қорларға өсуімен
Өндірісте қорлар орнын толтыру процесінде кәсіпорын тиімділіктің мына
орнын басатын тиімділік, өйткені бір қорды ауыстыру екіншісінің
өндіріс көлемінің артуынан туындайтын тиімділік. Капитал шығынның өсуі
Жалпы қорытынды ретінде мыналарды атап көрсктуге болады.
Қорларға деген сұраным негізінен мына жағдайларда артады:
өнімге деген сұраным артса, тұтынуға дайын өнімді өндіруде
қорларды ауыстыру жұмысының бағасы төмендеп немесе көтерілсе;
қосымша қорлардың бағасы төмендесе.
Бұл айтылғандардан қорлар сұраным икемділігі деген түсінік туындайды,
Дайын өнімге сұраным икемділігі неғұрлым көп болса, соғұрлым
Қорлардың алмасымдылығы: оған деген сұраным икмділігі жоғары болса,
Жалпы шығында қорлардың үлесі: егер қорлардың үлес салмағы
Демек өндірістің жалпы шығындарында қорлар үлесі неғұрлым жоғары
Кәсіпорынның өндірістік қорлары
1- кесте
Материалдық заттық нысанда Ақшалай нысанда
Есептесуді қабылдауда Нарықтық экономика жағдайында
Еңбек құралдары (техника,құрал жабдық)
Еңбек заттары (шикізат, материалдар)
Дайын өнім (тауарлар запасы)
Өндірістің табиғи жағдайы (жер, пайдалы қазбалар)
Қорлар Еңбекке ақы төлеу қоры
Негізгі қор
Айналыс қоры Айналымдағы ақшалар (есеп айырысу шоттары, есеп
Жарғылық Өзгермелі капитал
Негізгі капитал
Айналым капиталы Айналыс жүйесіндегі айналым капиталы
Ақшалай нысандағы айналым капиталы
Негізгі капитал
II. Кәсіпорынның табыстылығын талдау
2.1. Кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштерін талдау
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің абсолютті
Нарық жағдайында табыстың рөлі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей
Табыс есебінен, сондай – ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы,
Функциялардың және олардың өзара шарттылығындағы бірлігі, табысты шаруашылықты
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей
Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық
Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау жүйесі
Табысты бөлу (тарату) механизмі белсенді роль атқаруы керек
Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының
Бірақ табыстың абсолютті мөлшері кәсіпорынның қаржы – шаруашылық
Кәсіпорын табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылық жүргізуші субъектінің өзі
Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуын бағалау;
таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;
табысқа әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық
табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
табыстың өсу резервтерін анықтау;
кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді пайдалану
табыстылықтың (рентабельділіктің) әр түрлі коэффициенттерін және олардың деңгейлеріне
2.2. Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізгі және
Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден
Өнім өткізуден түсетін табыс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар
Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар өндірісінен
2 - кестеде өнімді өткізуден түскен табысты алу
«АЗ АГАМ» АҚ - ның өнімді өткізуден түскен
негізделуін тексеру
№ Көрсеткіштер Есептік бағасы бойынша мың тг
1. Өткізілмей қалған дайын өнімнің жыл басындағы нақты
8360
2. Тауарлы өнім шығару 29000
3. Өткізілген өнімнің жыл аяғындағы қалдығы 15940
4. өнімді өткізуден алынуы мүмкін табыс
(1 қатар + 2 қатар – 3 қатар)
21420
5. Жоспар бойынша өнімді өткізуден алынатын табыс
20850
6. Ауытқуы (4 қатар – 5 қатар)
2 - кесте
Ақпарат көзі «Қаржы Қаражат» 2005ж № 3
Кестеден кәсіпорынның өнімді өткізуден түсетін табыс көлемін 570
Өтпеген өнімнің қалдықтары келесі себептерге байланысты құрылады. Дайын
Есептеу әдісіне көшу өнімді өткізуден түсетін табыс оған
Нарық жағдайында тиеліп жіберілген өнімдер үшін есеп айырысудың
біріншіден, бұл нысан жабдықтаушылар үшін тиімді;
екіншіден, белгілі бір дәрежеде өндірілген өнім сапасын бақылау
үшіншіден, тұтынушы төлем жүргізгеннен кейін, тауарды қажетті санын
Табыстылықтың екінші абсолютті көрсеткіші - жалпы табыс.
Шаруашылық жүргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы табыстың өсуінің
Заттай түрде өнімді өткізу көлемінің өсуі табыстың өсуіне
Өндіріс және өнім өткізу көлемін өсіруге әкелетін айналым
Кәсіпорын табысы бағаның өсуі есебінен жоғары қарқынмен өседі.
Жоғарыда аталған факторлардың жалпы табысқа әсерін анықтау үшін
3- кесте 2005 жылғы
Көрсеткіштер
Жоспар бойынша
Нақты өткізілген өнімге
жоспар бойынша
Нақты
1.
Өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыс
20850
19745
23179
2. Өткізілген өнімнің өндірістік өзіедік құны
16435
15741
16996
3. Жалпы табыс
(1 қатар – 2 қатар)
4415
4004
6183
Жалпы табыстың нақты көлемі жоспарланған көлемінен 1768 мың
Бұл ауытқуға келесі факторлар әсер етті:
Өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны;
Өнім бірлігінің бағасы;
Өткізілген өнімнің көлемі (саны);
Өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер.
Жоғарыда аталған факторлардың осы ауытқуға әсерін анықтау
1. Өнімнің өндірістік өзіндік құнының өзгерісінің әсері, өткізілген
H
П s = ∑ Q i ·
Qi - өткізілген өнімнің нақты көлемі;
Si- өнім бірлігінің нақты өзіндік құны;
Si- өнім бірлігінің жоспарлы өзіндік құны.
Осылайша табылған сомада шикізат, материалдар, отын, сатып
Өткізілген өнімнің өзіндік құнының жоспармен салыстырғанда төмендеуі немесе
2. Жалпы табыстың нақты көлемінің жоспардан ауытқуына қолданыстағы
H
П ц = ∑ Q i ·
Мұндағы : Рi және pi -
Басқаша айтқанда, бұл фактордың әсерінің мөлшері өнім өткізуден
3. Өткізу көлемінің өзгерісінің жалпы табыс ауытқуына әсерін
Жалпы табысқа тауарлы өнімдерді өткізу көлемінің өзгерісінің әсері
Sн
1. Nж = * 100
Sж
Nж - өндірістік өзіндік құны бойынша өткізу көлемі
деңгейі;
Sн,Sж - өткізілген өнімнің сәйкесінше нақты және жоспарлы
өзіндік құны.
2. Пп = Пж*Nж/100
Мұндағы: Пп – тауарлы өнімді өткізу көлемінің табысқа
Пж – жоспарлы жалпы табыс.
Біз талдап отырған кәсіпорын тауарлы өнімді өткізу бойынша
Талдау жұмысының теориясы мен тәжірибесінде, өткізілген өнім құрамындағы
1) «өткізілген өнімнің нақты көлеміне жоспар бойынша» есептелінген,
2) « өткізу көлемінің өзгеруі » факторының әсер
Тәжірибеде екінші тәсіл жиі қолданылады, өйткені бұл фактордың
Біздің мысалымызда есептеулер келесіні көрсетеді:
4004 – 4415 = - 411
– 411 +(- 150) = - 561
Құрылымдық өзгерістер нәтижесінде жоспармен салыстырғанда жалпы табыс кем
Біздің ойымызша, бұл фактордың әсерін нақты өткізілген өніммен
Есептің мұндай әдісі әлдеқайда ыңғайлы әрі дәл болып
4004 – (4415 * 103,4 : 100) =
Біздің мысалымызда құрылымның өзгеруі жалпы табыстың ауытқуына теріс
№ Көрсеткіштер Сомасы
мың тг Жоспарлы
табысқа %
1. Өткізілген өнімнің өзіндік құнының өсуі
- 1255
+ 28,4
2. Келісілген бағалар деңгейінің өсуі + 3434 +
3. Өнімді өткізу көлемінің артуы + 150 +
4. Өткізілген өнімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер
- 561
- 12,7
Жиыны: + 1768 + 40,0
«АЗ АГАМ» АҚ - ң жалпы табыстың ауытқуына
факторлар
4 – кесте
Жоспардан тыс жалпы табыс келісім бағалары мен өнімді
Ендігі кезекте, жалпы табыстың өзгеру себептерін өткен жылмен
Біздің мысалымызда өткен жылмен салыстырғанда баға индексі 1,05
Жалпы табыстың өзгеруіне әсер етуші негізгі факторларға келесі
өткізілген өнімдердің бағасының өзгеруі;
өнімді өткізуден түскен табыстың өзгеруі;
өткізілген өнімнің 1 теңгеге шаққандағы шығындарының өзгерісі.
Олардың есепті жылы алынған жиынтық табыстың өткен жылмен
«АЗ АГАМ» АҚ - ң жалпы табыстың өткен
5 - кесте
№ Көрсеткіштер Өткен жылғы Есепті
жылғы
1. Өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден түскен 24392
2. Өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) өндірістік өзіндік құны
20689
16996
3. Жалпы табыс (1 қатар – 2 қатар)
4. Баға индексі 1,00 1,05
5. Өткізілген өнімнен (жұмыс, қызмет) түскен табыс, салыстырмалы
24392
22075
Осы мәліметтерге сүйене отырып, жоғарыда көрсетілген факторлардың жалпы
1.Бағаның өсуі табысқа қалай әсер еткенін анықтау үшін,
Есепті жылдағы өнімді өткізуден түскен табыс өткен жылғы
23179 : 1,05 = 22075.
Бағалардың өзгерісі және оның жалпы табысқа әсері :
23179 – 22075 = 1104 мың теңгені құрады.
Кәсіпорынның еркін сату бағасының өсуі есебінен түскен есепті
2. Өткізуден түскен табыстың әсерін келесі жолмен анықтаймыз.
Өткен жылғы өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы табысының
Біздің мысалымызда өткен жылмен салыстырғанда өнімді өткізуден түскен
[3703 : 24392 * (22075 – 24392)] =
3. Өткізілген өнімнен алынған табыстың 1 теңгесіне шаққандағы
[(16996 : 22075) – 20689 : 24392)] *
- 0,0783 * 22075 = - 1728 мың
Өткізілген өнімнен алынатын табыстың 1 теңгесіне шаққандағы шығындардың
1696 – [ 20689 – (20689 * 9,5
16996 – 18724 = - 1728 мың теңге.
Өнімнің өзіндік құны осы сомаға кеміген және сәйкесінше
Үш фактордың ықпалы нәтижесінде жалпы табыс 2480 мың
Табыстылықтың келесі абсолютті көрсеткіші – негізгі қызметтен алынған
Д = Д – Р .
Мұндағы: Д – негізгі қызметтен алынған табыс;
Д – жалпы табыс;
Р – кезең шығындары.
Жалпы табыс көлемі қаншалықты көп және өткізілген өнімнің
Кәсіпорын табыстылығын бағалаудың абсолютті көрсеткіші
6 – кесте
№ Көрсеткіштер Есептеу формуласы
1. Абсолютті көрсеткіштер:
өнімді өткізуден түскен түсім (табыс) ҚҚС, акционерлерді және
2. Жалпы табыс Өнімді өткізуден түскен түсім мен
3. Негізгі қызметтен түскен табыс Жалпы табыс пен
4. Негізгі емес қызметтен түскен табыс Негізгі емес
5. Салық салынғанға дейінгі қалыпты қызметтен түскен табыс
6. Салық салынғаннан кейінгі қалыпты қызметтен түскен табыс
7.
Күтпеген оқиғалардан түскен табыс Қалыпты қызметтен өзгеше оқиғалар
8.
Таза табыс
Қорытынды табыстарды қорытынды шығындармен салыстыру жолымен анықталады, яғни
2.3. Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау
Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштеріне нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның қаржылық
Табыстылық көрсеткіштері 3 топқа бөлінеді:
1) жалпы активтер (авансталған, жиынтық капитал) және олардың
2) өнімдер;
3) ақша қаражаттарының таза ағымы (немесе түсімі) негізінде
Кәсіпорын активтерін (мүлкін) пайдалану тиімділігі - берілген
Барлық активтердің тиімділік деңгейі (авансталған, жиынтық капитал) мына
Талданып отырған кәсіпорын мәліметтері бойынша кәсіпорынның барлық капиталының
«АЗ АГАМ» АҚ - ң авансталған
7 - кесте
№
№ Көрсеткіштер Өткен
жыл Есепті жыл Ауытқуы (+,-)
A Б 1 2 3
11. Таза табыс, мың теңге 5040 6538 +1498
22. Жалпы активтер (авансталған, жиынтық капитал=баланс ва-лютасы) 30512
33. Жалпы активтердің табыстылық деңгейі (авансталған ка-питал), %
Жалпы активтердің табыстылық деңгейі (авансталған капитал) өткен жылмен
Бұл көрсеткіш деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларға және
Бұл екі фактордың талданып отырған көрсеткіш бойынша алынған
Алайда айта кеткен жөн, факторлар әсерін бұл әдістеме
1) кәсіпорын табыстылығының салыстырмалы көрсеткіштерінің бірі - өткізілген
2) жалпы активтердің айналымдылығы.
Бұл көрсеткіштердің арасындағы өзара байланыс келесі түрде берілуі
Жалпы активтердің табыстылық деңгейі = өткізілген (сату) өнімнің
Шынында:
Басқаша айтқанда, кәсіпорынның активтерге салынған қаражаттарының әрбір теңгесінен
Авансталған капиталдың (жалпы активтердің) табыстылық деңгейінің өзгеруіне жоғарыда
«АЗ АГАМ» АҚ – ң авансталған капиталдың
баланс валютасы) табыстылық деңгейіндегі болған ауытқуға,
активтер айналымдылығы мен өнімді өткізу табыстылығы
8 – кесте
№
№
Керсеткіштер
Өткен жыл
Есепті жыл
Өткен жылға қарағандағы ауытқуы (+,-)
Оның ішінде коэффициенттер өзгерісі есебінен
сату
табыстылығы активтердің айна-лымдылығы
Б 1 2 3 4 5
І1 Таза табыс, мың теңге 5040 6538 +
22 Өткізуден түскен табыс, мың теңге 24392 23179
33 Жалпы актив-тердің орташа жылдық құны, мың теңге
44 Жалпы актив-тердің (аванс-талған капитал) табыстылық деңгейі, %
5
5 Өткізілген енімнің табыстылық коэффициенті, % (1 қатар:
66 Активтердің айналымдылық коэффициенті
(2қ:3қ) 0,80 0,62 -0,18 X X
Бірінші қатардағы факторлар тізбектеп ауыстыру әдісімен есептеледі. Есепті
Ду=20,66*0,62=12,81%.
Осы керсеткішті және кестеде келтірілген өткен және есепті
1) өткізілген өнімнің табыстылық коэффициентінің өзгерісі:
17,55-12,81= +4,74;
2) жалпы активтердің айналымдылық коэффициентінің өзгерісі:
12,81-16,52= - 3,71.
Осылайша жалпы активтердің табыстылық деңгейі (авансталған капитал) немесе
Табыстылықтың маңызды салыстырмалы көрсеткішінің бірі бұл өндірістік қорлардың
Мұнда: - өткізілген
- өткізілген өнімнің материал сыйымдылығы;
- өткізілген өнімнің амортизация сыйымдылығы;
- негізгі өндірістік қорлар бойьнша өнімнің қор
- айналым қаражаттары бойынша өнімнің қор сыйымдылығы (айналым
Дч - таза табыс;
F - негізгі құралдардың орташа құны;
Е - материалдық айналым қаражаттарының орташа қалдықтары;
- өткізілген өнімнің (сатудың) табыстылық деңгейі;
- толық өзіндік құн бойынша өткізілген өнімнен алынған
табыстың 1 теңгесіне шаққандағы шығындар.
Өнімнің табыстылығы неғұрлым жоғары болса (негізгі қорлардың қор
Өндірістік қорлардың табыстылық деңгейінін өзгеруіне әсер етуші
көрсеткіштер
9- кесте
№ Керсеткіштер Символдар Өткен жылы Есепті жылы
A1. Таза табыс, мың тг.
5040 6538
22. Өткізуден алынған табыс (түсім) (акциз және қосымша
24392 23179
33. Негізгі қорлардың жылдық орташа қүны, мың тг.
44. Материалды айналым кара-жаттарының орташа жылдық қалдықтары, мың
55. Өндірістік қорлардың жылдық орташа құны (3 қатар+4қатар),
66. Өнімнің қор сыйымдылық коэффициенті (3 қатар :
2,0427 2,4069
77. Айналым каражаттарын бекіту коэффициенті (4қатар:2қатар) KN3 0,6251
88. Өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы табыс -
99. Өндірістік қорлардың табысты-лық деңгейі (1қатар:5катар)-100% Дф 7,75
Өндірістік қорлардың табыстылық деңгейі есепті жылы 9,32%-ды құрады,
Өндірістік қорлардың табыстылық деңгейінің (рентабельділігі) өзгеруіне ықпал етуші
1) өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы таза табыстың
2) қор сыйымдылығының көбеюі, яғни негізгі өндірістік қорлардың
3) материалдық айналым қаражаттарын бекіту коэффициентінің азаюы, яғни
Нарықтық жағдайдағы маңызды көрсеткіш - бұл негізгі қызметтен
Мұнда: Дд -негізгі қызметтен алынатын табыс;
SN-өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны;
Рп -кезең шығындары.
Мына бөлшектің бөлімі өткізілген өнімнің толық өзіндік құнын
Бұл керсеткіш тек қана кәсіпорынның шаруашылық қызметінің тиімділігін
Өнім бірлігінің табыстылығы, сату бағасы мен өнімнің (бұйымның)
Мұнда: Д° - жекелеген өнімдердің табыстылығы;
Р - өнім бірлігінің бағасы;
S - өнім бірлігінің толық өзіндік құны.
Өнім бірлігінің табыстылығы, жекелеген өнімдерді өндіру мен өткізудің,
Негізгі қызмет табыстылығының (табыс нормасы) тағы бір көрсеткіші
Мұнда: Дп -өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден алынатын табыс.
Жалпы өнімнің. бұйым топтары мен оның жекелеген түрлерінің
Өнімнің табыстылығының модификацияланған көрсеткіші - бұл сату көлемінің
Мұнда: Д - сату көлемінің табыстылығы;
Д в - жалпы табыс;
Д -өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден алынған табыс (түсім).
Сату көлемінің табыстылық деңгейіне өткізілген өнімнің құрылымының, оның
Сату көлемінің табыстылық деңгейінің. өзгеру факторларының есебі 10-кестеде
«АЗ АГАМ» АҚ – ң сату көлемінің табыстылық
10 - кесте
№ Табыстылық өзгерісінін, факторлары Факторлардың
әсерін есептеу Факторлар әсері
11. Өнім құрылымы 20,28-21,17 -0,89
22. Өнімнің өзіндік құны 20,98-20,28 +0,70
33. Өнімнің сату бағасы (босатылу) 26,67-20,98 +5,69
44.
Жиыны:
26,67-21,17
+5,5
Кесте мәліметтері керсетіп отырғандай, өткізілген өнімнің табыстылық деңгейінің
Сату көлемінің табыстылық деңгейінің өзгерісіне әсер етуші факторларды
11-кесте
№ Өткізілген өнім табыстылығының көрсеткіштері Өткізілген өнімнен альнған
өнімнің құрылымы өзіндік кұн өнімнің босатылу бағасы
11. Жоспар бойынша 20850 16435 21,17 П П
22. Жоспар бойынша нақты көлемі және құрылымына 19745
33. Нақты жоспарлы бағасымен 19690 15564 20,98 Ф
44. Накты қолданыс-тағы бағасымен 23179 16996 26,67 Ф
Талдау жүргізудегі негізгі ақпарат базасы - бухгалтерлік есептің
Жекелеген бұйымдардың табыстылығының (рентабельділігінің) өзгеруіне өзіндік құн деңгейі
«АЗ АГАМ» АҚ – ң өнім бірлігінің табыстылығының
12 - кесте
Табыстылықтың өзгеруі
№ Табыстылық көрсеткіші Сату
бағасы,
теңге өнім бірлігінің өзіндік құны
Табыстылық
Барлығы
Оның ішінде сату бағалары
Өнім бірлігінің өзіндік құны
1. Жоспар бойынша 9916
742
23,45
х
х
х
2. Нақты өзіндік құны,жоспарлық сату бағасымен 9
9916
723
26,29
х
х
х
3. Нақты 941 723 30,15 +6,70 +3,46
Жеке бұйымның табыстылығын арттырудың негізгі фактор оны шығарудың
Табыстылық көрсеткіштерінің үшінші тобы ақша қаражаттарының таза ағымының
Ақша қаражаттары- Ақша қаражаттары-
ның таза ағымының ның таза ағымының
құйылуы .
Сату көлемі
Соңғы көрсеткіштер кәсіпорынның кредиторлар, қарыз беруші және акционерлер
Осылайша, біз кәсіпорын табыстылығының негізгі салыстырмалы көрсеткіштерін қарастырып,
III. Кәсіпорынның қаржылық ресурс көздерін арттыру мақсатындағы
іс – шараларды жетілдіру
Ресурстар сатылатын және сатып алынатын болғандықтан олардың
Ресурстар нарығының ерекшелігі - ең алдымен олардың
Экономикалық ресурстардың бағасы әр түрлі басқа рыноктарда
Ресурстарға сұраныстың ерекшелігіне қысқаша тоқталайық:
1. Ол дайын өнімнің сұранысқа деген туындысы (тәуелділігі)
2. Ресурстарға сұраныс еңбек өнімділігіне тәуелді: оның дамуы
3. Ресурстардың туынды сұранысы көбейеді, егер де өнімге
дайын өнімге сұраныстың икемділігі: ол неғұрлым жоғары болса,
ресурстардың алмастырылуы: оларға сұраныстың икемділігі жоғары болса, егер
жалпы шығындарда ресурстардың үлесі: егер де жалпы шығында
Ресурстардың шектелуіне қарамастан, олар адамдардың ықпал жасауының арқасында
Ресурстарды сақтау – бұл меншіктің әртүрлі формалары және
Ресурстарды сақтау саясаты орасан зор потенциалдық мүмкіндіктері бар
Экономикалық реформа жағдайында ресурстардың сақталу процесі ұдайы өндірісті
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын жұмысын жүргізудің экономикалық тетігін
Қазірдің өзінде қалдықсыз технологияны өндіріске енгізуге техникалық мүмкіншіліктер
Кәсіпорының меншікті капиталын басқару негізіне осы кәсіпорынның меншікті
Меншікті капиталды басқарудың негізгі мақсаттарына мыналар жатады:
меншікті капиталдың мақсатты көлемін анықтау;
меншікті капиталдың көлемін орналастырылмаған табыстық немесе қосымша шығарылған
қайта шығарылатын акциялардың рационалды құрылымын анықтау;
дивидендтік саясатты анықтау және іске асыру;
Кәсіпорынның меншіктік қаржылық ресурстарын қалыптастыру саясатын құру келесі
кәсіпорынның болашақтағы меншікті қаржылық ресурстарының қалыптасуын талдау. Мұндай
меншікті қаржылық ресурстарға деген жалпы қажеттіліктерді анықтау. Жалпы
меншіктік қаржылық ресурстардың қызметті сомасын қамтиды.
түрлі көздерден меншіктік капиталдың тартылу құнын бағалау. Мұндай
капиталдың негізгі элементтеріне жүргізіледі. Мұндай бағалаудың
нәтижелері кәсіпорынның меншікті капиталдың өсімін қамтамасыз
ететін меншікті қаржылық ресурстардың альтернативті қалыптасу
көздерін құрумен байланысты басқарушылық шешімдерді қабылдауға
қызмет етеді.
1. Ішкі көздер есебінен меншіктік қаржылық ресурстарды тартудың
2. Сыртқы көздер есебінен меншіктік қаржылық ресурстарды таратудың
Меншіктік қаржы ресурстарының ішкі және сыртқы көздерінің қалыптасуының
меншіктік қаржы ресурстарын тарту құнын минималды дәрежеге жеткізуді
кәсіпорындарда оның бастапқы құрылымдардың басқарылуын сақтауды қамтамасыз ету.
Меншіктік қаржылық ресурстарды қалыптастыру саясатының тиімділігі кәсіпорынның осы
Меншіктік қаржылық ресурстарды қалыптастыруға арналған саясатының табыстылығын қамтамасыз
қаржылық тәуекелділіктің деңгейін ескере отырып кәсіпорынның табыстылығының қалыптасу
кәсіпорынның табысын бөлу саясатының тиімділігін қалыптастыру;
қосымша акция эмиссиясы немесе қосымша пай капиталының саясатын
Кәсіпорынды дамытуға бағытталатын кәсіпорынның ішкі меншіктік қаржы ресурстарын
өнімді өткізуден түсетін түсім;
мүлікті өткізуден түсетін түсім.
Басты рөлді операциялық табыс иеленеді, оның үлесіне қазіргі
Операциялық табыстың қалыптасуын басқару механизмі осы көрсеткіштердің, яғни
негізгі және қосымша өндіріс жұмысының еңбек өнімділігін арттыруды
тауар нарығында жағымсыз конъюктура орын алған кезде шикізат,
кәсіпорын үшін шикізаттар мен материалдарды жеткізудің тиімді шарттарын
Қаржы ресурстарын өсірудің маңызды факторы қоғамдық еңбек өнімділігін
Екінші фактор – бұл материалдық шығындардың орнын толтыру
Қаржы ресурстарының өсуіне сонымен қатар жалпы алғанда қоғамдық
Қорытынды
Бұл курстық жұмысымды қорыта келгенде, жалпы қаржы ресурстары
Әрбір кәсіпорын өз ресурстарын көбейту үшін табыс табуы
Кәсіпорындарда өздерінің ресурс құрылымын қамтамасыз етуіне де көп
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый аналыз: Учебное пособие.
Басовский М.Е. Управление качеством. Учебник. – М: Инфра
Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г., Кәсіпорынның қаржылық
Джумабаев С.К. Управление человеческими ресурсами. – Алматы: Ғылым,
Коволев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия.
Қазақстан – цифраларда: Статистикалық жинақ. – Алматы: 2005.
Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы.
Основные средства: Нормативные акты Республики Казакстан. – Алматы:
Риполь – Сарачоси Ф.Б. Основы финансового и управленческого
Сергеев И.В. Экономика предприятия: Учеб. Пособие. М: Финансы
Үмбеталиев А., Керімбек Ғ. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік:
Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. –
Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Н.А Сафронова. М,:
Экономический рост предприятий Республики Казакстан. Под общ. ред.
Экономический анализ. Учебное пособие для вузов. – М;
Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Горфинкеля. 3 –
Экономика предприятия / Под ред. В.Я. Хрипача. Минск:
1
Меншікті қаражат
басқа да түсімнің түрлері
несие инвестициясы
акцияларды, облигацияларды және басқа да құнды қағаздарды сату
ресурстардың басқа түрлері
бюджеттік демеу қаржы
дивидендтер және протцент
сақтандыру қаржылары
еңбек ұжынымының жарнасы
өнімнен ақшалай түсім
амортизациялық аударым
түсім
қаржы операция-ларынан түскен пайда
мүліктің басқа түрлерінен түскен табыс
сатудан түскен пайда
табыстар
Қайта бөлу қаражаты
Қаржы нарығы-ның қаражаты
Кәсіпорнының қаржы ресустары