ЖОСПАР
Кіріспе 2
Жүсіп Баласғұнның “Құтты бiлiк” шығармасы және
Пайдаланылған әдебиеттер: 24
Кіріспе
Соңғы жылдары өрiс алған ұлттық мәдениеттiң
Өтпелi дәуiрдiң тар құрсауынан шығу үшiн
Мiне осы мәселелерге, әсiресе ұлттық санаға
Ал Жүсiп Баласағұн философиясының қазақтың тарихы
Ұлтымыздың қоғамдық-философиялық ойының даму тарихына ерекше
Егемендiкке қол жеткiзген тәуелсiз мемлекетiмiздегi қоғамдық-тарихи
“Құтты бiлiктiң” өз кiрiспесiнен кiтаптың сол
Жүсіп Баласғұнның “Құтты бiлiк” шығармасы және
Жаңа заман мәдениетiнде, соның iшiнде түрiк
Ең алғаш мәлiм болған Герат нұсқаасы
Екiншiсi ең жақсы сақталған Ферғана нұсқасы
Үшiншiсi Мысыр нұсқасы. Бұл нұсқа 1896
Жүсiп пен Махмұт Қашқаридi бiр кезең
“Құтадғу бiлiг” туындысының араб әрпiмен жазылған
Туындының негiзгi-негiзгi бөлiмдерiн аударма жасаған Вамбериден
Үш қолжазбаның басын қосып, транскрипцияланған құрама
“Құтты бiлiк” туралы Қазақстандағы алғашқы арнаулы
Жүсiп Баласағұнның әлеуметтiк философиясын қарастырғанда диссертант
Жүсiп Баласағұнның саяси-әлеуметтiк көзқарастарын талдаудан бұрын,
Ұлы түрiк ғұламасы мен Ренессанс идеясының
Ренессансты “барлық өркениеттi халықтар өз басынан
В.В. Бартольд мұсылмандық Ренессанстың Батыспен салыстырғанда
1. Ежелгi мәдениетке елiктеу Еуропадағыдай дәрежеге
2. Алдындағы ”орта” уақыттағы мәдениетке қамқорлық
3. Сырттан алып ауысып пайдалану тек
Ислам Ренессансының өкiлдерi шынында да ежелгi
Азияның кiндiгiнде кезiнде бiрнеше көне Шығыс
Туғардан естi келiп көктем желi
Жәнеттiң жолын ашты көркем жерi.
Тау, дала, жер жасыл кiлем төсендi,
Көкке оранып қолат, қырлар безендi.
Елiк-жайран гүл үстiнде ойнайды,
Арқар, киiк жұптаса өрiп тоймайды.
Қабақ түйiп, аспан жасыл селдеттi,
Гүл жүз ашып, күлiмдеттi жер-көктi.(10)
IХ ғасырда Түркiстан жерiнде жаңа түркi
Түркiстанда сол уақытта үш тiл-түркi, араб
Түркiстанның сол кездегi мәдени өмiрiндегi екi
Қарахандар дәуiрiндегi түрiктердiң “ильдiк” «елдiк» (Л.Гумилев)
Алтай, Габи, Жетiсу тайпаларының iшiнде бұлармен
Ерте орта ғасырларда Тоба “Арыслан” хан
Будда дiнiнiң “iлiмi” бойынша “барлық тiшiлiктiң,
Будда дiнiнiң дүниеде азап шегу мен
“VI-IX ғасырларда “Ұлы Жiбек жолы” бойындағы
Алайда негiзгi дiн - тәңiрлiк болып
Аспанға көз жiберген ежелгi түрiк осы
“Құтты бiлiктегi” көптеген түсiнiктер мен бейнелердiң
“Құтты бiлiк” кейiпкерлерiнiң есiмдерi де бұрынғы
Қарахандар дәуiрiндегi әлеуметтiк-мәдени жағдай түрiк халықтарына
“Құтты бiлiк” Ұзақ уақыт тезiнен өткен
Жүсiп Баласағұн өзi атын иелеген Баласағұн
Жүсiп Баласағұн “Құтты бiлiк” дастанын хижра
Зерттеушi ғалымдардың пiкiрiмен санаса отырып Жүсiп
Өз заманының өзiндiк адамгершiлiк кодексi “Құтадғу
Бiрақ-та “Құтты бiлiк” өзiнiң моральдық бағытталуына
Ал, қазақ философияның маманы профессор М.С.
Сондай-ақ профессор А.Х. Қасымжановта өз пiкiрiн
Әлеуметтiк философияның маңызды бiр мәселесiне қоғамдық
а) дау-жанжал, өктемдiк, тап күресi т.б.;
ә) тұлғалық ынтымақтастық, өзара көмек.
Бiрiншiсi - тоталитарлық идеяның сөлi. Ал
Екi әлемде кiсiлерге, керегiң -
Iзгi қылық, түзу қылық -дер едiм...
Кел, iзгiлiк жаса, ек те iзгiлiк,
Мәңгiлiк саған нәсiп болар iзгi бiр,
”Жақсылық қыл, ек жақсылық ұрығын,
Мәңгi аялап тұрар жақсы қылығың”.(1)
Ынтымақтастыққа негiзделген қоғамда мемлекет көркейiп, гүлденедi.
Кез-келген халықтың рухани мұрасында әлемдiк философияның
Жүсiптiң өзiндiк көзқарастарын қалыптастырған қайнарлардың бiрi
Бастапқыда сол бiр көне мұралар тас
Орхон ескерткiштерi дегенiмiз Селенга, Орхон өзендерiнiң
“Алпамыс”, “Қобыланды” секiлдi белгiлi эпикалық дастандардың
Күлтегiн ескерткiшiндегi үлкен жазу мен Жүсiп
Осы сабақтастықты байланысты қарастырғанымызда “Құтты бiлiктi”
Көне түркiлердiң етене тарихын олардың ежелгi
Көне түркi жазба ескерткiштерiне, Орхон-Енисей, Талас
Орта ғасырдағы тұркi халықтарының әдебиетi негiзiнен
Сондай-ақ Жүсiп Баласағұн дүниетанымына Әл-Фараби мен
Зерттеушiлер Әл-Фарабидiң рационалистiк және гуманистiк идеяларының
Жүсiп Баласағұнның әлеуметтiк-саяси iлiмiне келетiн болсақ,
Тарихи тұрғыдан қарағанда, ХI ғасыр Қарахан
Сонымен бiрге, басқа елдермен байланыс орнату
Ал ендi ХI ғасырдағы мәдени жағдайға
“Құтты бiлiктiң” теориялық негiздерiн Шығыс Ренессанс
А.Н. Кононовтың айтуында, Ж.Баласағұн “араб пен
Осы орайда орта ғасырдағы Ұлы Далада
Орта ғасырдағы поэзияның өзiне тән ерекшелiктерi
Профессионал емес философтардың қатарына Рудаки, Фирдоуси,
“Адамгершiлiк”, “ой еркiндiгi”, “сөзге табыну” осы
“Құтты бiлiк” тек саяси трактат емес,
Ибн Синаның сол тұстағы ақындарға ықпалы
Арқауы үзiлмеген аралас-құраластық пен салиқалы сабақтастықтың
Ойшылдардың әлеуметтiк салаға қатысты қарастырған көптеген
“Жүсiптiң өмiрге деген көзқарасының үш жақты
Әсiресе, Жүсiп Баласағұнның дүниеге деген көзқарасының
Философиялық және әлеуметтiк мәселелердi поэтикалық
Орта ғасырдағы Шығыста қолданылған мәдени тәсiлге
Жүсiп шығармашылығының танымдық негiздерi өзiнше бiр
Ұғымдардың мәнi автордың iшкi ой толғаныстарынан,
“Құтты бiлiктегi” дүние мен адамды танып
Жүсiптiң әлеуметтiк философиясының негiзiнде дүниедегi сандық
Маңызды танымдық принцип ретiнде Жүсiп
Макрокосм мен микрокосмның бiрлiгi туралы iлiм
Жүсiптiң әлеуметтiк философиясының гносеологиялық ерекшелiктерi тек
Шығыс Перипатетизм мен бiрге Жүсiп Баласағұн
Елбасы және халық атты тараушада мемлекеттің
Балсағұн мемлекеттің гүлденуінің бір жолы ретінде
Шығыстық ортағасырлық кезеңдегі әлеуметтік ой елбасыға,
Баласағұн пікірінше, дана, парасатты елбасы әділеттілік,
Онда ол ізгілікті халықтың елбасы болып,
Баласағұн дана және кемел елбасының бейнесін
Ол елбасыға қарата айтқан кеңесіне құрғақ
Ол сонымен бірге, елбасы ниетінің түзелуі
Яғни, бұл жерде халқы қандай болса,
Баласағұн ұсынған саяси жүйе, қоғам мүшелерінің
Қоғам өмірін жолға салып, реттеп отыратын
Жүсiп Баласағұнның ел басы туралы iлiмiнiң
Жүрсiн бектер, бес нәрседен алыстап,
Есi болса, жұрнақ болса намыстан:
Ұшқалақтық - бiрi, екiншiсi сараңдық,
Үшiншiсi - ашу оған надандық.
Қырсығың - сор, беттi жер ғып
Бесiшiсi - өтiрiк жерге тiрi кiргiзер!
Бек бесеуден бойын аулақ ұстасын,
Бiлсiн сонда, басынан құс ұшпасын. (5).
Сонымен, Жүсiп Баласағұнның ел басы туралы
1. “Құтты бiлiкте” суреттелген бектiң бейнесi
2. Ел басына этика тұрғысынан қарап,
3. Ойшылдың аллигориялық бейнелерi Күнтуды “Әдiл”,
4. “Құтты бiлiктiң” негiзгi мәселесi адам
5. Сопылық философиясының әсерi тисе де,
6. Жамандықтың, зұлымдықтың онтологиялық статусын терiске
Ж. Баласағұнның жалпы дүниетанымына, ойлау жүйесіне
Жалпы “Құтты білік” дастанының негізгі идеясы
1. Мемлекеттік басқару үшін бұлжымас әділ
2. Бақ-дәулет, ырыс-байлық мәселелері, дәулеттің баламасы
3. Ақыл мен парасат ұғымдары. Дастанда
4. Қанағат-ынсап, барға риза болу, ұстамдылық
Баласағұни саясат ұғымын – басқару, көтермелеу
Жалпы Жүсіп Баласағұнның “Құтты білік” дастанын
“Құтты бiлiк” дастанында саясат “басқару iлiмi”
Ел басқару өнерiне гуманистiк тұрғыдан қарап
Зұлым күшпен бек ұзаққа бармайды:
Күш зорлықққа халық шыдап қалмайды.
Асыл сөз бар: “Қыздырмасын елдi -
Күшпен ұзақ ұстай алмас елдi бек”.
Бұл пiкiрдiң маңызы өте зор. Өйткенi
Ал Жүсiп Баласағұн болса деспотияға қарсы
Жүсiп Баласағұн қоғамның әлеуметтiк құрылымын тағы
Ел басқарудағы тәрбиелеу принципi Жүсiп Баласағұнның
Жүсiп Баласағұн мынадай тәрбиелеу принциптерiн Үсынады:
1) ата-ана өздерiнiң iзгi тiрлiктерiмен, iс-әрекеттерiмен
2) тәрбие жүйелi тұрде жүргiзiлуi керек;
3) тәрбие жақсы бiлiм берумен байланысты;
4) тәрбиелеу негiзiнде еңбек жаòу керек.
Ойшылдың тәрбиелеу туралы пiкiрлерi оның гуманизмiн,
Сонымен, Жүсiп Баласағұнның саясат туралы iлiмiне
1. Ойшылдың әлеуметтiк-саяси көзқарастарын үш топқа
2. Аталмыш iлiмдердiң негiзiнде адам мәселесi
3. Бектiң бейнесi iзгiлiк, әдiлдiк, қайырымдылық,
4. Халқын гуманистiк тұрғыдан қарастырып, оған
5. Ел басқаруда әдiлдiк, iзгiлiк, бiлiктiлiк,
6. ХХ ғасырдың аяғы қазақстандықтар үшiн
Қорытындыда диссертацияның ішкі мазмұнынан туындаған ой-түйіндер
Жүсіп Баласағұнның әйгілі дастанын тек мемлекет
«Құтты біліктегі» көптеген түсініктер мен бейнелердің
«Құтты біліктің» әлеуметтік-саяси философиясының мәні –
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Философия және мәдениеттану. А., Жетi
2. Қасымжанов А. Рухани тамырлар. Қазақ.
3. Сонда, 96-б.
4. Fабитов Т.Х. Мәдениеттануға кiрiспе. А.,
5. Бартольд В.В. Соч., т. 4,
6. Қасымжанов А. Рухани тамырлар. //Қазақ.
7. Баласағұн Жүсiп. Құтты бiлiк. А.,
8. Fабитов Т. Қазақ мәдениетiнiң типологиясы.
9. Философия және мәдениеттану. А., Жетi
10.Баласағұн Жүсiп. Құтты бiлiк. А., Жазушы,
24