КІРІСПЕ ..................................................................................................... 3
1 Материалдық мәдениеті .................................................................... 10
1.1 Шаруашылығы мен кәсіпшігі ....................................................... 10
1.2 Пәтер-жай мен киім кешегі ............................................................ 23
2 Рухани мәдениеті ................................................................................. 32
2.1 360 әулиелі Маңғыстау .................................................................... 32
2.2 Маңғыстау мен Үстірт қазақтарның наным-сенімдері мен
әдет ғұрпы .......................................................................................... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ........................................................................................ 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ......................................... 62
ҚОСЫМШАЛАР ..................................................................................... 65
КІРІСПЕ.
Тақырыптың өзектілігі.
Егемендіктің жырма жылдығы да таяп қалды. Көп уақытқа
Қатаң идеологизацияның әсерінен қазақ халқының санасындағы әдет-ғұрып пен
Ұсынылып отырған ғылыми жұмыс Қазақстанда өзара ерекшелінетін, өркениеті
Соңғы кезде көшпенділердің өмірі мен мәдениетіне ерекше назар
Мәдениет деген кезде бұл сан ғасырлар бойына қалыптасып,
Өткенді білмей болашаққа ұмтылу мүмкін емес. Ата-баба мұрасы
Мәселенің зерттелу деңгейі.
Зерттелуі мен тарихи танымдылықта қарастырып отырған аймақ Батыс
Революцияға дейінгі Маңғыстау үстімен өткен саяхатшылардың мәліметті жинақтағандардың
Ал, ХІХ ғ. 50-шы жылдары Маңғыстау діни-ғұрыптық кешендерін
Орыс географиялық қоғамының экспедициялары де аймақты суреттеуге, Бекет
ХІХ ғ. соңына қарай Арал-Каспий аймағы зерттеушілерді одан
Жоғарыда аталған еңбектер Үстірт пен Маңғыстаудағы түрлі мәдени
Қазақстан этнографтары бұл өлкеге қызығушылығын тек ХХғ. екінші
Бұдан кейін бұл өлкені зерттеу жиырма жылдай уақытқа
ХХ ғ. 60-шы жылдардың соңында танымал этнограф Х.
1960-шы жылдары Маңғыстау ескерткіштерін этнографтар А. Джакиев пен
Кейінгі уақытта этнографиялық зерттеулерде адай жұртының рухани мәдениетіне
70-шы жылдардың ортасында Маңғыстаудың тарихы мен мәдениетіне арнап
Маңғыстау мен Үстірттің халық сәулет өнеріне қызығушылық (бұл
Маңғыстау мен Батыс Үстірт аймағындағы қазақтың сәулет өнерін
1987 ж. М.М. Мендикуловтың соңғы «Памятники народного зодчества
70-шы жылдардың соңынан бастап ескерткіштерді зерттеу жоспарлы түрде
Өмірінің көп бөлігін осы салаға арнаған Қазақстан этнографтарының
Автор Маңғыстау мен Үстіртте 130-дан астам қорымдары мен
Қазіргі кезде Маңғыстау мәдениетіне көптеген жаңа мақалалар мен
Қазақстандық Арғынбаевтың «Қазақ халқының қолөнерінен» басқа қарақалпақ зерттеушісі
1995 ж. «казахи» коллективті монография жарық көрді. Бұл
Соңғы уақытта энциклопедиялық басылымдар кең етек алуда. «Маңғыстау»
2005 жылы Р.А. Бекназаровтың «Қазақтың тас қашау өнері»
Соңына қарай екі жеке авторға тоқталғым келіп отыр.
Екінші зерттеушіміз Шетпе кентінде он жылға жуық төсекке
Тарихнамалық аспектіні қорыта келе тарихшылар ең алдымен адам,
Мәселенің деректік көзі.
Дерек негізіне біз Маңғыстауға жол сапар шеккен саяхатшылардың
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Диплом жұмысын жазу барысында біз алдымызға төмендегідей мақсаттарды
-Осы аймақ мәдениетінің Қазақстанның өзге өлкелерден
Оның тарих аясында алған оқиғалармен ұштастырып, себеп салдарын
Осыған байланысты біз келесі міндеттерді шешуге бел будық:
Маңғыстау қазақтарының мәдениеттің негізін құрып, айналысқан кәсіпшіліктерін айқындау;
Киім-кешегі мен баспанасындағы ерекшелігін айқындау;
Кең тараған әулиелер культін зерделеу;
Қәзіргі халқының әдет-ғұрып пен діни сенімдеріндегі кешегі мен
Зерттеудің хронологиялық шеңбері.
Бұл өлке азамат өркениетінің көпғасырлық даму жолынан ешқашан
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Біз мәдениеттің зерттеу барысында рухани және материалдық аспектілерін
Зерттеудің практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысы келешекте осы бағытта ізденушілерге, өлкетанушыларға және
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері.
Бұл зерттеу жұмысы қазіргі қалыптасқан тарихи зерттеу әдіс-тәсілге
Зерттеудің территориялық ауқымы.
Географиялық жағынан алғанда қарасырып отырған өлкемізді «Шығыс Каспий»,
Диплом жұмысының құрылымы.
Жұмыс кіріспеден, екі тарау мен төрт параграф, қорытынды
1. Материалдық мәдениеті.
Шаруашылығы мен кәсіпшілігі.
Маңғыстау мен Үстірттің табиғи жағдайы ондағы шаруашылықтың қалыптасуына
Мыңжылдар бойына қалыптасқан көшпелілердің маршруттары, XVII-XVIII ғасырда болған
Кіші жүздің Ресей қоластына кіргеннен соң, елдің ішкі
Шығыс Каспийдегі тасты немесе құмды шөл мен шөлейт
Қой жалпы барлық аймақта тұратын қазақтар үшін маңызды
Қазақтарда төртүліктің арасында ерекше қасиетті деп саналатын жануары
Орыс казактарының көшіп келумен бірге (ірі қараның етіне
Көшпелілік кезінде заттарды тасымалдау үшін қазақтар түйенің көмегіне
Жылдың мерзіміне орай көшпенділердің көшіп-қонуы төрт циклден тұрды:
Қыста малдың жайылымдары ретінде – солтүстіктің салқын желдерден
Көктемгі жайылым территориясын таңдауда, келесі жағдайлар ескеріледі: қыстаудан
Жайлауға адайлар солтүстікке бағыт алған, малдың саны көшу
Қыстау мен жайлау ауқыты Маңғыстауда Қазақстанның өзге аймақтарынан
Мал қарауда (негізінен қыстауда) жауапты, денсаулығы мығым және
Балық аулау кәсіпшілігі.
Балық аулаумен дәстүрлі қазақ қоғамында тек кедейлер ғана
ХІХ ғ. ІІІ ширегі мен ХХ ғ. басында
Қазақтардың дәстүрлі балық аулау құралы боп қармақ пен
Аулар Маңғыстау қазақтарының қолына түсе бермейтін болған, сондықтан
Ауланған балықты жылдың жылы мезгілдерінде тұздап, қыста қатырып,
Осыдан біз Мағыстау өңіріндегі балық аулау кәсіпшілігі Сырдария
Бұрын жайлауға қолданылған жерлердің бірсыпырасынан айырылған қарастырып отырған
Аңға шығу.
Қазақтарда аң аулау қосымша кәсіп немесе әуестену түрінде
Қазақтың құс салу өнерін «саятшылық» деп те атайды.
Қазақстанның әр ауданында осы саятшылықпен айналысатын, яғни «ұстаушылар»
Әр құс түрі белгілі-бір аңға немесе құсқа бағытталды:
Осылайша осы біліктерді жақсы меңгерген, тәжірибелі бүркітші бір
Аңшылықта «көмекшілердің» бірі боп тазылар болды. Олар да
Тазыны (кейде екеуін, кейде тобырмен) қоянға, борсыққа, бөріге
Тазылар мен бүркіттерді бірге аңға шығарудың тиімділігі кейде
Егер түлкіге терісі мен аңшылық өнерін сынау үшін
Аңшылықта мылтықты қолдану өте сирек кездесетін жайт болды.
Аңшылықтың басқа түрлеріне келер болсақ, Маңғыстауда (жалпы басқа
Маңғыстауда сонымен қатар, бөрі мен түлкілерге арналып, жиі
Бөдене мен құрға қазақ халқы жылқы жалынан тұзақ
Осылайша көпжылдар бойына жергілікті табиғи ерекшеліктеріне орай, Қазақстанның
Балық аулау мен аңшылықты кәсіп деп отырған себебіміз,
Ұсталық кәсіп.
Ұстаның туындылары жергілікті қазақтарды шаруашылық және күнделікті тұрмыс
Осы шеберлердің негізгі құралдарына осыларды жатқызуға болады: көрік,
Металлды көбіне орыс көпестер мен Орта Азиялық базарлардан,
Қазақ қоғамында қажетті боп үзеңгі, ер тоқым-жүген тетіктері,
Қазақстанның Ресейге қосылмастан бұрын жергілікті ұсталар қару-жарақтың қажеттіліктерімен
Сонымен ұсталық кәсіп қазақ қоғамында маңызды орынға ие
Зергерлік.
Маңғыстау өңірінде бұл өнер Қазақстанның өзге аудандарындай деңгейде
Қазақ даласында сол кезде бағалы металл мен тастарды
Күміс қымбат болғанымен, күмістен жасалған әшекей бұйымдар сол
Р. Карутц байқағандай қазақ қоғамында күміс тиын сандықта
Әйелдердің әшекейлерін шешілмелі және киімге қапсырмалы деп екі
Бұлардан шешілмелі әшекейлер едәуір ерекшелінеді. Мысалға кей білезіктердің
Қарастырып отырған аудан әшекей үлгілерінің тағы бір ерекшелігі
А.О. Пальчевский қазақ әйелдерінің барлығы да не күміс,
Қазақтың зергерлері ұсталар секілді өз өнерлерін мыңдаған жылдар
Феодалдар арасында белдіктерін әшекейлеп, маржанмен, сыңғар таспен, переземен,
Былғары жасау кәсібі.
Қазақ қоғамында былғарыдан жасаған бұйымдардың орны ерекше. Аң
Былғарыны өңдеуде әр отбасы айналысқан, көбіне ер адамдар.
Тонның ұзындығына байланысты оның екі түрі болған: қаптама
Сондай-ақ қасқырдың, түлкінің, күзен және басқа да аңның
Киім тігудің шеберлері жазғы-күзгі бас киімді қой қозыларының
Былғарыны сәндетіп, бір заттарды қаптау үшін ірі жануарлардың
Шеберлер жылқы терісінен торсықтың екі түрін жасаған: біріншісі
Бұндай ыдыстарды жасап, жұмысына ақы алатынды ісшы деп
Жылқы мен ірі қараның терісінен шелек жасалған болатын.
Қазақтар арасында етікшілікпен айналысып, оны кәсіп қылған адамдар
ХІХ ғ. ІІ жартысынан бастап, қазақ даласында Ресей
Етікшілер етікпен қоса, мәсі және көбіне соның үстінен
Қайыс белдікті, қамшыны, жүгенді қазақтың әр ерінің қолынан
Тас өңдеу.
Тас өңдеу өнері аса дамыған және оған басты
Ерте кезеңнен бастап, білім атадан балаға біріліп, ұзақ
Тас қашаудың діни-ғұрыптық кешендеріндегі негізгі үлгілері:
1. Құлпытас – негізінен Батыс Қазақстанда аса кең
Көбінесе стелалардың беті діни-тұрмыстық мазмұндағы араб тіліндегі жазық
2. Қабіртастар дегеніміз – пішіндері, өлшемдері әртүрлі негіз-тақталардан
Негіз-тақталар тұғырдан көлемдірек болып, тұтас тас кесегінен қашалған.
Тұғыр мен негізгі тұлғаны көбінесе тұтас жасаған. Солай
«Қойтастың» негізгі тұлғасы өте жақсы өңделіп, тас қашаушының
Маңғыстау мен Үстірт қабіртастардың стильденіп мүсінделген түріне қошқар
Мысал ретінде Маңғыстаудың өлкетану мұражайларында көрініске қойылған кейбір
Екінші үлгіде қошқар мүсіні ұқыптырақ қашалған. Мүсін қызғылт
Үшінші қошқартас тікбұрышты тұғыр үстіндегі арқардың реалистік бейнесін
Соңында қабіртастардың типологиясы күрделі болған соң, ғылыми зерделеуден
3. Сандықтастар.
Шығыс Каспий өңірінің сандықтастары шағын пішінді сәулет үлгілерінің
Сандықтастар қайтыс болған адамның қабірі басына құлпытас және
Ертеректегі сандықтастар жерге қырынан қазып салынған тақталар мен
XIX ғасырдың аяғынан бастап басқа шағын пішінді сәулет
Сандықтастардың көркемдік шешімі қызығушылық туғызады. Кейбір ескерткіштердің қабырғалары
Сандықтастардың көлемдері әртүрлі (кішкентай түрлерінен қабырғасының ұзыңдығы екі
қимасы үшбұрышты қосбүйірлі;
тоғыспалы;
маңдайша қабырғаларымен күрделендірілген, төбе жағы бұрышталған жабындылар және
Сонымен, сағанатамдар Маңғыстау мен Үстірт аймағының мемориалды-діни сәулетінін
4. Мазарлар.
Мазарлар (кесенелер, тамдар) — монументтік сәулет ескерткіштері ол
Әрине, біз тек тас кесенелерге ғана тоқталамыз. Алғашқыда
Біртіндеп тас кесенелер құрылысында негізінен бір материалдан жасалған
Бұдан соң мазарлардың қасбеттік тақталарының өңделуіне көңіл аудару
Маңғыстау өлкесінде діни-ғұрыптық тас өңдеу шеберлігі жергілікті тау-жыныстарын
Осымен жоғарыда атап өткен мал өсіру шаруашылығы мен
Маңғыстау қазақтарының көпшілігі көшпелі мал шаруашылығымен айналысқанымен араларында
1.2. Пәтер-жай мен киім кешегі.
Мыңжылдар бойына қазақтардың баспанасы басты шаруашылығымен - көшпелі
Киіз үй - «Атамыз - Алаш, керегеміз -
Шығу тарихы біздің заманымызға дейінгі ғасырларда пайда болып,
Қазақы үйлер пайдалануына, сән-салтанатына қарай бірнеше түрге бөлінген:
П.С. Паллас қазақтар басқа азиялық халықтар секлді киіз
Қазақстан территориясында киіз үйдің екі түрі дамыды.
Тағы бір ерекше айта кетерлік жай: біздің киіз
Киіз үйдің сүйегін үйшілер жасайды, оны «үй басу»
Киіз үйдің құрылысына қысқаша тоқталайық.
Кереге киіз үйдің негізін құрайды. «Керегең кең болсын»
Киіз үйде есік екеу болады: ішкі есік –
Ағаш есік маңдайша, екі босаға, табалдырық және екі
Уық- кереге мен шаңырақ ортасынан қосатын негізгі бөліктің
Шанырақ - киіз үйдің қасиеті, киелі мүлкі. Қазақтың
Үйші үй сүйегін толық жасап болғаннан кейін, оны
Үй сүйегі әзір болған соң, оның киіздері жасалады.
Шаңырақта желбау деп аталатын ою-өрнекті, 4 шашақты бау
Үй киіздерін әзірлеп болғаннан кейін, оны ақ бормен
Киіз үйдің бір бөлшегі – кәдімгі ши. Оны
Қазақ ауылында бай феодал мен қрапайым малшының киіз
Қазақтар қызын ұзатуға арнайы мүлкімен бірге киіз үйді
Көшпелі ауыл.
Көшпелі ауылдағы шаңырақ саны сол отбасылардың асырап жатқан
ХІХ ғасырдың орталарында 50-80 шаңырақты ауылдар кездесетн болса,
Бұған жайылым жерлерінің азаюы, қазақтардан алқаптардың тәркіленіп, көшіп
Қыстың күні Маңғыстауда киіз үйлерді көшпелі ауыл ық
Отырықшы үйлер.
Қазақтарды отырықшылыққа көшіру, жайылымдарын тәркілеу империяның саясаты
ХҮІІІ ғ. Н. Харузин көңіл аударған мәселе бұл
Ы. Алтынсарин өзінің бір мақаласында қазақтар нағыз отырықшы
Маңғыстау мен батыс Үстірт аймағындағы тас материалының байлығы,
Ш.Ш. Уалиханов атындағы тарих және этнология институтының жинақтаған
Киім кешегі, әшекей бұйымдары.
Киім адамзат қоғамында денені сыртқы табиғи әсерлерінен қорғаудан
Палластың мәліметі бойынша ХVIII ғасырда қырғыздардың (қазақтарды) киіміне
ХVIII ғасырда маталар мен түрлі киім кешектер Орта
ХVIII-ХІХ ғасырларда орыс көпестері мен Орта Азиялық киім
Маңғыстаудағы әлеуметтік айырмашылық киім тігілген мата бағасынан айқын
Жинақталған этнографиялық мәліметтеріне сүйеніп, Маңғыстау қазақтарының киім үлгілеріне
Тымақ - ерлердің қысқы бас киімі. Оны аңның,
Тымақ - биік төбелі, маңдайы, екі құлағы бар,
Тымақ - қасиетті бас киім. Оны айырбастауға
Ұлтымызға жарасатын бас киімнің бірі - бөрік. Бөріктің
Бөрік үш, төрт немесе алты қиықтан құрылады да,
Бұл бас киімді ерлер де, қыздар да киеді.
Сәукеле - ұзатылған қыз киетін аса қымбат бағалы,
Сәукелені өте шебер әйелдер ғана тігеді. Ұзатылған қыздың
Тон - қойдың терісінен тігілетін қыстың жылы киімі.
Әйелдер тонының иығына, жең ұшына, өңірі мен етегіне
Тон тігісіне, үлгісіне қарай қималы, бүрмелі деп аталады.
Тонның ең әдемі, жылы, қымбат бағалы түрі -
Жақы - ертеректе ауқатты адамдар киген, қазір өте
Жақы тіктіру үшін қара, торы түсті құлын, тай,
Жақы тігу үшін құлыншақ жалын арқасына, екі иығына
Шапан - қазақтың ежелден келе жатқан әрі кәделі
Шекпен - тек қана түйе жүнінен тоқылатын жаздық
Шекпеннен су да, жел де өтпейді. Су тигенде
Ботаның немесе тайлақтың жүнінен тоқылған шекпен өте әдемі
Ішік – сәнді әрі жылы киім. Мұның сыртын
Ішікті еркектер де, әйелдер де киген. Әйелдерге, жастарға
Қазақтың әдет-ғұрпында ішіктің алатын өзіндік орны бар. Мысалы,
Күпі - қазақтың ертеден киіп келе жатқан киімдерінің
Қалпақ - ақ киізден немесе қалың матадан тігілген,
Қамзол - әйелдердің жасына қарай қызыл, көк, жасыл,
Жаулық - ақ матадан жасалатын әйелдердің ең негізгі
Бөкебайды әйелдер өздеріне шаршылап, кейде үшбұрыштап, әр түрлі
Қазақша көйлек - әйелдер киімі. Түсі ашық жақсы
Белбеу - ерлер де, әйелдер де қалың киім
Әйелдер белбеуі жұқа әрі жіңішке болса да, өте
Жарғақ шалбар - ешкі терісінен тігілетін еркектер киімі.
Етік - былғарыдан, құрымнан тігілетін ерлер мен әйелдердің
Қазақстанның өзге аймақ тұрғындарының киім кешегімен салыстырар болсақ,
2. Рухани мәдениеті.
2.1. 360 әулиелі Мағыстау.
Маңғыстаудың визит картасына айналған бұл атауды білмейтіндер кемде
Маңғыстаудағы және оған жапсарлас аймақтардағы "киелі" деп саналатын
Мұндағы әулиелер саны ықтимал киелі нысандар санының ширегіне
Мұндай киелі деп саналатын орындар Маңғыстау мен Үстірт
Әулиелер туралы біз тек аңыздардан аз ғана мәлімет
Маңғыстаудағы әулиелер саны кейде 360, кейде 362 болып
360 саны туралы қисынды пікірлер бар, ол бойынша
Ал 360-қа қосылған екі саны таза көшпелілердің дүниетаным
Қолымызда бар әулиелер материалдарымен таныстырмастан бұрын, алдын ала
Бекет ата — көзінің тірісінде қиянатқа жол бермес
Бекет ата Мырзағұлұлының Маңғыстаудың рухани тарихында рөлі туралы
Бекет ата — соңғы үш ғасырдағы Арал-Хазар аралық
Бекет ата — ұран — тұлға. Оның есімі
Бекет ата — реалды тірек, бекет, тоқтау нүктесі,
Акмешіттегі мешіті 18 ғ. бірінші жартысындағы Адайлардың мекендеу
Бекет Адайларға, 18 ғ. дейінгі ұшарын жел, қонарын
Бекет атаның мешіттерінің саны төртеу делінеді: біріншісі— Оғландыда,
Ақтөбелік зерттеуші Сәрсенбай Ерқасымов "атаның мешіттерінің саны жетеу
Жалпы, Бекет атаның жасағандары мен істегеңдері туралы тек
Бекет атаны арнайы, кешенді түрде зерттеу тек сөз
Оғланды — Үстірттің ернегіндегі, Бекет ата мешіті мен
Оғланды да — әулиелік нысан. Аңыз бойынша, ол
Ақмешіт – көне Адай қорымдарының бірі. Мұнда Бекет
Асау мен Барақ — Сам құмына іргелес жатқан
Қазіргі кезде Маңғыстауда бала әулие деп аталып жүрген
Шайыр елді мекенінің маңындағы Қырықкез қорымының оңтүстігінде, көп
Бекбаулы ата — Бекбаулы (Бекбауыл) ата зираты Жыңғылды
Долы апа - жер аты және мола. Ол
Көккүмбет — Бозащы түпте, Тұщықұдық ауылынан шығыста 4
Көтіңебақпас әулие – Мұстахи Шопан атамен бірге бір
Қаңғырқаз әулие - (Қаңғыр қазы деп те аталады)
Міне, осындай қырғынға ұшырап жатқан шәкірттер арасынан Қаңғырқаз
Халық Қаңғырқазды әулиелер тізіміне кіргізілуі сірә, ағаштың «қалыңдығы
Бозащы түбегінде, Қияқты елді-мекенінің маңында адайдың Бәйімбет-Әтембек руынан
Маңғыстауда «қапам» сөзімен аталған басқа да жерлер бар.
Қапам әулие -2 — "Қопам" деп аталған әулие
Міне, осы көп Қапам әулиелер бүгінгі адамдардың әр
Караман ата — Қараман әулие кесенесі - Маңғыстаудың
Қараман есімі — қазақ фольклорында біршама жерде кездеседі,
Қараман есімі қазақ фольклорында біршама жерде кездеседі, бір
Қараман ата маңғыстаулық қазақтар тарихыңда "Қараман атадағы анттасу"
Ақ әулие — Ақтау қаласының түбіндегі Қызылтөбе ауылының
Ақбота Буркіт — Бозащы түбегі, Тасорпа деген алқапта
Қараша қатын әулие – Бозащы түбегіндегі киелі деп
Масат ата — Үштаған өңірі, Жарма ауылынан шығыста
Масат ата - аңыз әңгіме дерегі бойынша, қарудың
Жалаңаш көк тас бетінде адам ізі, тамған қаны,
Ожабай немесе Жылаған әулие — Түрікпен әулиесі.
Аңыз дерегіне қарағанда, Ожабай түрікпен батыры екен, оны
Ал оның "Жылаған әулие" деп аталуы Ожабайдың өлер
Темір баба - Каспий теңізі жағалауында, Кендірлі
Кендірлі шығанағындағы осы тілше-түбек жөнінде бас бір аңыз
Адайдың аруақты Бекет деген пір шығыпты дегенді естіп,
Бұл аңыз нұсқасының басқа түрі де бар, мұнда
Ел ауызындағы әңгімеде Темір бабаның су пірі екендігі
Бақашы әулие – он сегізінші ғасырда өмір сүрген
Дүлдүл атаның қалайша әулие болғаны туралы не дерек,
Құлшан әулие – Ақмешіт қорымдығына таяу жерде орналасқан.
Үстірттің қыры мен Маңғыстаудың қара ойын жалғастырып жатқан
Ман ата туралы нақты дерек, аңыз болмағандықтан, жалпы
Ман атаның Маңғыстаудағы басқа аймақтармен жалғастыратын басты тарихи
Ман атаның кім болған екен, дегенге оралсақ, оны
Ман сөзінің тағы бір баламсын адай жұртының көршілестерінен
2.2. Маңғыстау мен Үстірт қазақтарының наным-сенімдері мен әдет
Маңғыстауда қазақ халқының ұлттық дәстүрлі көне мәдениеті тұрмысының
Мұнда әдет-ғұрыптың, салт-сананың патриархалдық-рулық түрлері басқа жерлерден үстемірек
Қазақтың ен даласындағы мәдениет пен тіл бірлігі, әдет-ғұрып,
Туған орта, өскен жұрттың қасиеттері, олардың тұрмысы мен
Қазақстанның өзге өңірлеріне қарағанда Маңғыстау қазақтарының арасында рулық
барлық салаларына әсер етті. Нәтижесінде Маңғыстаудағы әлеуметтік қатынастар
Адай руының әрбір аталары араларын көп қашықтатпай бірге
келсе, сол жұрттағы кеңге күрекпен жасырын "белдеме "
Маңғыстау қазақтары ұдайы көшпелі ғұмыр кешкендіктен, тұрмыс-тіршілігі көбіне
Сол сияқты шаруашылықтың тағы бір шебері - Дәли
Қазақтың қус салу өнерін "саятшылық" деп те атайды.
Аңшылық өнеріне байланысты әдет-ғұрып бойынша, егер аң аулап
Қазақ халқында аң-құсқа байланысты толып жатқан наным-сенімдер тыйым,
Халқымыз жақсы-жаманның бәрін де киемен байланыстырып, жаманға тыйым
Бүркіт қасиетті саналғандықтан, әйелдер босана алмай қалғанда (ескі
Отқа су құйма, түкірме деген де халықтық қағида
От — ана, онда киелі қасиет бар деп
Ертеде бір орыннан екінші орынға көшкенде бүкіл ауыл,
Көне қазақ қауымы отты жарық нұрдың, кун көзінің
Маңғыстау қазақтарында табиғат күштеріне, көкке, әлем жарықтарына сену
Егер ұзақ уақыт күн күркіреп, найзағай ойнап, жаңбыр
Тасаттық үшін бұлтты күні биіктеу жерге сырық ағаш
Құйынды қазақтар әзәзіл, шайтан деп ойлап, оның арасында
Маңғыстау қазақтарыңдағы тіл, көз тию әдеті олардың рухани
Қазақ халқының дәстүрлі ырымдары мен тыйымдарында мәдениеттілік пен
Қос қолын төбесіне қоюға, дауыс шығарып есінеуге, адамға
Қалыптасқан дәстүр бойынша, аурудың кешке қарай көңілін сұрамайды,
Қазақ әйеліне күйеуінің бас киімін кигізбейді, еркегінің үстінен
Ауылға карай атпен шауып келме, молаға қарай жүгірме
Бүйірді таяну, таяққа сүйену, аһылап-уһілеп күрсіну жаман әдетке
өлтірілген жақтан құн сұрайтын. Айыпты жақ құн төлеуге
жақтың адамы (ел ағасы) екі қолымен үйдің босағасын
аттап, бір аягымен сыртта тұрып құн сұраган. Оның
Атамыз қазақ "Сәлем - сөздің анасы" деп сәлемдесуге
Сондықтан үйге кіргенде, адамдар бір-біріне кездескенде, «Ассалаумағалейкум», яғни
Жаңа түскен келіншек туыстарының атын атамай, қайын сіңлілерін
Осы тәрізді ғасырлар бойы жинақталып, өмірлік тәжірибеден өткен
Әулиелерді құрметтеуді, яғни әулиелік культін Құран-Кәрім қолайлы көрмейтін
Екіншіден, біздің білетін нәрсеміз — қазақтың мұсылмандығының бастауы
Әулиелерге деген сенім деген, ең алдымен, олардың жерленген
Жоғарыда біз қолымызда бар әулиелерді жариялай отырып, Маңғыстауда
Әулие атаулының қалыптасу туралы аңыздарына келгенде жиі қолданылатын
"Бір мешіт-медресе болады. Мұндағы молданың қырық шәкірті болады.
Міне, осы сюжет жалпы Қазақстан мен Орта Азиялык
Мысалы, Шетпеден 15 км жердегі шағын Тұщыбек ауылының
Маңғыстау ауданындағы Шайыр ауылы маңында тағы бір "Бала
Міне, бүгінгі әулие орны осы баланың жетіп құлаған
Әулиелерді бірнеше топқа бөлуге болатын секілді, біріншіге ұлты
Қазіргі кезде әулиелердің «алғашқы ұрпақтары» негізінен Қожа Ахмет
Археологиялық және этнографиялық ізденістер солтүстік-батыс Түркмениядағы, яғни Оқ
Түрікмендердегі мұндай заңдылық, яғни әулиелік функцияны тек овляд
Түрікменнің "овляд" рулар тобына шихтар, қожалар, сейіттер, мақтымдар
Қазақтар да, түрікмендер де қайтыс болған адамды өз
Кейбір әулиелердің белгілі бір "мамандығы" бар, осындай "мамандықтардың"
Маңғыстау әулиелеріне сенімдегі тағы бір заңдылық — Бір
Баба Түктіге зиярат ету үшін "Шашты Әзіз" әулиеге
Жаңай Саназар әулиеге зиярат етушілер алдымен жиеніне барып
Осындай ретті жосық түрікмендерде де бар. Мысалы, Копетдагдағы
Бұл жөн-жосық жағдай туралы аңыздарда түсініктеме берілгенімен, шарттың
Жалпы Маңғыстау мен Қазақстан бөлігінде орналасқан Батыс Үстірт
Дүлдүл ата қасындағы екі жарым-үш тоннадай болатын тас
Айтып кетер жайттардың тағы бір мәселесі зерттеу барысында
Үстірттің маңғыстаулық бөлігінде Уәлі, Омар мен Тұр, Амантұрлы-Қожалақ
Әулиелер тақырыбын қорытындылайтын болсақ, біз келтірген мәліметтеріміз бен
Кей кезде белгілі бір әулиенің жатқан жері туралы
Сонымен Маңғыстау мен Үстірттің табиғи шектеулігіне байланысты шығар,
Қазақтарда ежелден қалған діни түсініктер қазірдің өзінде жиі
Жалпы қазақ халқы оттың ерекше тазартушы, емдеу күші
Қазіргі діни түсініктердің кебіреулерінің арасында қайсысы Ислам дінімен,
Осылайша қарастырып отырған аймақ қазақтарына тән діни түсініктер
ҚОРЫТЫНДЫ.
Маңғыстау мен Үстіртте тасты шөл және құмды шөлейт
Дегенмен, ХVІІІ-XIX ғасырлардағы елдің ішкі-сыртқы жағдайлар (соғыстар,
Осындай өзгерістердің бірі ретінде балық аулау кәсіпшілігін айтуға
Ерте заманнан қазақтарда аң аулауға соғысқа дайындалу және
Тас өңдеу өнері аса дамыған және оған басты
Мыңжылдар бойына қазақтардың баспанасы басты шаруашылығымен - көшпелі
ХVIII-ХІХ ғасырларда орыс көпестері мен Орта Азиялық киім
Қазақстанның өзге аймақ тұрғындарының баспанасы мен киім кешегін
Аталмыш өлке халқының қарастырып отырған аймаққа қоныстанудың дәл
Маңғыстаудағы және оған жапсарлас аймақтардағы "киелі" деп саналатын
Маңғыстау түбегінің қазақ даласының басқа қоныстарынан табиғи оқшаулығына
Қазақтарда ежелден қалған діни түсініктер қазірдің өзінде жиі
Қазіргі діни түсініктердің кебіреулерінің арасында қайсысы Ислам дінімен,
Осылайша қарастырып отырған аймақ қазақтарына тән діни түсініктер
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕК ТІЗІМІ.
Арғынбаев X. Этнографические очерки по скотоводству казахов. Алма-Ата,
Барминцев Ю. Н. Эволюция конских пород в Казахстане.
Арғынбаев X. Этнографические очерки… 26-27 б.
Мейер Л. Киргизская степь Оренбургского ведомства. 140— 141
Толыбеков С. Е. Кочевое общество казахов в XVII—
Хозяйство казахов на рубеже XIX—XX веков. Материалы к
Казахи. Историко-этнографическое исследование. А., 1995. 44 б.
Мейер Л. Киргизская степь Оренбургского ведомства. Материалы для
Россия. Полное географическое описание нашего Отечества. Киргизский край.
Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сб. 1.
Народы России. Киргизы. СПб., 1879. 20 б.
Казахи... 50 б.
Мейер Л. Киргизская степь... 152 б.
Карутц Р. Среди киргиз и туркмен... 40—41 б.
Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Алма-Ата, 1935.
Прошлое Казахстана в источниках... 43 б.
Востров В. В. Некоторые изделия казахских мастеров-зергеров. (по
Тиын — мелкая разменная монета на рынках Средней
Леваневский М. А. Очерки киргизских степей (Эмбенского уезда).
Масанов Э. А. Кузнечное и ювелирное ремесло в
Пальчевский А.О. Оренбургское укрепление и окрестности его //
Востров В. В. Некоторые изделия казахских мастеров-зергеров…136 б.
Масанов Э. А. Кузнечное... 164 б.
Муканов С. Халык мурасы. Алматы, 1974. 114 б.
Муканов С. Халык… 116 б.
Леваневский М. А. Очерки киргизских степей... 47—48 б.
Казахи... 83-84 б.
Муканов С. Халык... 104 б.
Музей археологии и этнографии Российской Академии наук. Санкт-Петербург.
Муканов С. Халык... 120 б.
Мендикулов М. М. Памятники народного зодчества Западного Казахстана.
Бекназаров Р.А. Қазақтың тас қашау өнері. А., 2005.
Бекназаров Р.А. Қазақтың тас қашау... 104 б.
Бекназаров Р.А. Қазақтың тас қашау... 105-106 б.
Ажиғали С.Е. Архитектура кочевников. А., 2002. 207 б.
Ажиғали С.Е. Архитектура кочевников... 211 б.
Андреев И. Г. Описание средней орды Киргиз-Кайсаков II
Замечания о киргизах. Из записок доктора С. Большого
Паллас П. С. Путешествие по разным провинциям Российской
Харузин И. П. История развития жилища у кочевых
Казахи… 114-115 б.
Востров В. В., Захарова И. В. Казахское народное
Казахи… 119 б.
Востров В. В., Захарова И. В. Казахское… 34
Карутц Р. Среди киргизов и туркменов... 63 б
Харузин И. История развития жилища... 62 б.
Алтынсарин И. По поводу голода в киргизской степи
Казахи… 140-141 б.
Казахский народный костюм. Алма-Ата, 1958. 45-67 б.
С. Қондыбай. Есен-Қазақ. А., 2007. 33 б.
С. Қондыбай. Есен-Қазақ… 36 б.
С. Қондыбай. Маңғыстау мен Үстірттің киелі орындары. А.,
С. Қондыбай. Маңғыстау мен Үстірттің киелі... 32-37
С. Қондыбай. Маңғыстаунама. А., 2007. 276-282 б.
С. Қондыбай. Маңғыстау мен Үстірттің киелі... 44-45
С. Қондыбай. Ман ата және Уақ руы //
Сужиков М. Ұлттың биік мерейі. А., 1969. 128
Омарбеков С. Маңғыстау говорының материалы // Қазақтың ауызекі
Марков Г. Е. Некоторые проблемы общественной организации кочевников
Карутц Р. Среди киргиз и туркмен... 117-118 б.
Аргынбаев X. Этнографические очерки… 14 б.
Баллюзек Л. Ф. Народные обычаи, имевшие, а отчасти
Толеубаев А. Т. Реликты доисламских верований в семейной
Ибрагимов И. Этнографические очерки. М., 1972. 38 б.
Карутц Р. Среди киргизов и туркмен на Мангышлаке…
Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ веков… 133
Карутц Р. Среди киргизов и туркмен на Мангышлаке…
Қыдыралин Ү., Төлепбергени Т. Халықтық қағидалардың орны //
С. Қондыбай. Маңғыстау мен Үстірттің киелі... 119-120
С. Қондыбай. Маңғыстау мен Үстірттің киелі... 114-115
Толеубаев А. Т. Реликты доисламских верований в семейной
2