Мәтінді оқу

Жоспар:
І. Кіріспе бөлім
1. Мәтіннің және оның негізін құрайтын элементтердің лингводидактикалық сипаттамасы.
ІІ. Негізгі бөлім
І Тарау
1.1. Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында
1.2. Мектепте мәтінді меңгертудің кейбір ерекшеліктері
ІІ Тарау
2.1. Қазақ тілі оқулықтарында «Мәтін» тақырыбынан теориялық
2.2. Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында
ІІІ. Қорытынды
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Бітіру жұмысының нысаны
«Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті
Бітіру жұмысының өзектілігі.
«Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында мәтінді
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеті.
«Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында мәтінді
Бітіру жұмысының дереккөздері.
Бітіру жұмысының дереккөздері ретінде негізінен әр
Бітіру жұмысының әдістері.
«Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында мәтінді
Бітіру жұмысының құрылымы:
Жұмыстың кіріспе бөлімінде мәтіннің және оның негізін құрайтын элементтердің
Мәтіннің және оның негізін құрайтын элементтердің лингводидактикалық сипаттамасы
Мәтін (текст) – тіл білімінің нысаны ретінде ХХ ғасырдың
Бұл жаңа саланың тіл білімінде қарыштап дамуы, қазақ тіл
Егер осыған дейін жаттығуларды көп ретте жекелеген дыбыстар мен
Сонда мәтінді қолданудың екі жақты тиімділігі бар екенін көреміз,
Осы жерде әрдайым мұғалімдердің назарында тұратын мәселелер бар. Ол
Ендігі әдістемелік бағыт – бір жағынан, тілдің кіші бірліктерін
Синтаксистің кейбір тақырыптарын оқыту барысында, міндетті түрде, оны бекітілетін
Жалпы мәтінмен екі бағытта жұмыс істеледі: біріншісі – «тілдік
Бірақ, мұғалім қай бағытта жұмыс істегенде де есіне тұтатын
Тілдік бірліктердің стилистикалық бояулары, сөздер мен грамматикалық тұлғалардың экспрессивтік-мағыналық
Мәтінтануда оның пішімдік жағын зерттеумен ғана шектелуге болмайтыны белгілі.
Мәтіндік деңгейде стилистикалық талдаудың әдіснамалық негізін шығарманың өзара тығыз
Мазмұн — болмыстағы құбылыстар, деректер, бұлар тақырыпты ашу үшін
Пішім категориясының негізгі ұғымдарына композиция мен тіл жатады. Тақырып
Мәтіннің негізін құрайтын элементтердің қатарына ең алдымен тақырыптың мазмұнын
Мәтін негізін құрайтын элементтердің келесі түрін стильқұраушы деп атауға
Кез келген мәтін даралық мәнге ие бола тұра (өйткені,
Стилішілік айырмашьглықтар мәтіннің жанрлық түрлерін анықтайды. Соған қарағанда тақырыптық
Мәтін түзуші (адам) болмыстағы белгілі бір оқиға, дерек, құбылыстарды
Тақырыпты және оған қатысты маңызды ұғымдарды әр түрлі тәсілмен
Баяндаудың сипаты баяндаудың түрін анықтайды. Ретроспективалық баяндаудың үш түрі
Әрине, жоғарыдағы композициялық түрлер мен баяндаулар нақтылы мәтін (сөйлеу)
Жүйелік-логикалык баяндау түрінде де оны күрделендірудің өзіндік әдіс-тәсілдері бар.
Композицияның одан басқа түрлерінде, мысалы, сатылыда – баяндау бөліктерінің
Баяндау композициясын күрделендіріп күшейтуде жоғарыдағы баяндау түрлері бір-бірімен ұштастырыла,
Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында мәтінмен
Тілді оқытып, үйретудің сапасын арттыру әр түрлі жағдайларға байланысты.
Қандай мәтін болса да, алдымен оның мазмұнын түсіну қажет.
Сөздің нақтылы мағынасын сөйлем контексінде ғана түсініп байқауға болады.
мәтінмен жұмыстың алдындағы кезең;
мәтінмен жұмыс кезеңі;
мәтін соңындағы жұмыс кезеңі.
Мәтін алдындағы жаттығулар мен соған сәйкес жұмыс түрлері мынадай
Келесі, мәтінмен жұмыс кезеңі. Бұл кезеңде мәтіннің тілдік материалы
Келесі мәтін соңынан жүргізілетін жұмыс кезеңі. Бұл кезеңде мәтін
Мәтiнмен жұмыс дегенiмiз – сабақ үстiнде өтiлетiн әр түрлi
А) қазақ тiлiнiң ерекше дыбыстарымен жұмыс;
В) жаңа сөздермен жұмыс;
С) тіл дамыту;
Д) ауызша сөйлей бiлуге дағдыландыру.
Мәтiнмен жұмыс iстеу кезiнде оқушыларды жұмыс iстеудiң алғашқы
А) қазақ тiлiне тән дыбыстардың айтылуы, жазылуы;
В) мәнерлеп оқуы;
С) дауыстап оқуы;
Д) сөйлемдi мазмұнына, айтылуына қарай дауыс ырғағымен оқуы;
Е) кезекпен, араласып оқуы.
Мiне, осындай қағидаларды пайдалана отырып, дұрыс оқуға дағдыландыруға және
Айтылатын ойдың, пікірдің, әңгіменің қағазға жазылған түрі мәтін деп
Ауызша тіл
Мәтін
Шағын
Тарау, бөлім, тақырыптар
Сөз, сөз тіркестері, сөйлем
Мәтiн – оқушыны оқуға үйретудiң негiзгi құралы, ол ойын,
1. Мәтiн оқушының бiлiмiне, түсiнiгiне сай алынуы қажет. Ол
2. Мәтiннiң мазмұны оқушыны қызықтыратындай болуы тиiс, сонда
3. Мәтiндердiң тәрбиелiк мәнi болуға тиiс. Оқушыларды достыққа, бiрлiкке,
4. Мәтiндер қазақ халқының мәдениетiмен, әдет-ғұрыптарымен таныстыру қызметiн атқару
Мәтiнмен жұмыс iстеу мұғалімнің жан-жақты iзденуiн, дайындалуын
Келесi кезекте мәтiндi қайтадан оқып, оқушыларға түсiнiксiз таныс емес
Мұғалім таныс емес сөздердiң айтылуын, жазылуын, мағынасын түсiндiргеннен кейiн,
Өткен сабақта берiлген сөздердi қатыстырып, байланыстырып отыруы керек. Бұл
Мәтiн бойынша сұрақтар қойып, оларға жауап бергiзу арқылы мәтiндi
Мәтiннiң мазмұнын толық түсiну оның құрамында таныс емес күрделi
Мәтінді оқытып болғаннан кейін оқушылар өз пікірлерін айтады, мәтіннің
Мәтінді мәнерлеп, анық түсініп оқу;
Мәтін бойынша сөз, сөз тіркестері, антоним, омоним, синоним сөздіктерін
Мәтін бойынша сұрақ-жауап жұмысы, диалог құрастыру, жоспар жасауға үйрену;
Мәтіндегі кейіпкерлерге мінездеме бере білуге үйрену;
Мәтіндегі сөз мағыналарының түрленіп отыратындығына көңіл бөлу;
Шығарманың мазмұнын айтып үйрену, суреттеу, қорытынды жасай білуге дағдыландыру;
Мәтін бойынша синтаксистік, морфологиялық тапсырмаларды меңгеру;
Өлеңді қара сөз түрінде жаздырып үйрету, т.б.
Осындай тапсырмалар арқылы оқушылар мәтiндi меңгередi. Бұл тапсырмаларды орындау
Мұғалім сабақты дұрыс ұйымдастыруда, мәтін арқылы ауызекі сөйлеуге үйрету,
Сөз мағынасын түсіндіру, ашу, нақтылау – мәтінмен жұмыс істеудің
Профессор М.Балақаев көрсеткендей: «Тіл мәдениеті дегеніміз – сөйлеудегі, жазудағы
Орыс тілді мектептегі қазақ тілі сабағын жүргізудегі мәселенің бірі
Тілді оқыту әдістемесінде "мәтін" деген үғым "кең" және "тар"
Біздің сынып
Біздің сынып жарық және жылы. Сыныпта электр шамы бар.
Егер мектеп оқулықтарында берілген анықтама тұрғысынан қарасақ, бұл –
Қазақ тілі сабақтарында мәтінді пайдалану тек тіл дамыту жұмыстары
қабылдау қиындықтарын жою мақсатындағы мәтінмен танысқанға дейінгі тапсырма;
мазмұнын түсіндіруге, түсінуге көмектесетін мәтін ішілік тапсырма;
мәтінмен танысқаннан кейінгі тапсырма;
а) мәтін бойынша байланыстырып сөйлеуге дайындық ретінде репродуктивтік сипаттағы;
ә) байланыстырып сөйлеу дағдысын қалыптастыру мақсатындағы тапсырмалар.
Мысалы, мәтінмен танысқаннан кейінгі тапсырмалар:
Мәтінді оқыңыз. Мысалда қанша кейіпкер бар?
Мәтінді рөлге бөліп оқыңыздар.
Мәтін мазмүнына сүйеніп, сұрақтарға жауап беріңіздер. Қыран әлемге не
4. Қаздың бойында қандай қасиеттер бар? Мәтіннен зат есімдерді
5. Тиісті жерге жалғауларды жалғаңыз. Қыран... сергі, әлем...жар салды,
6. Мақал-мәтелдерді оқып, мазмұнын түсіндіріңіз. Жаттап алыңыздар.
Бүркіттен қыран құс болмас,
Сұңқардан сұлу құс болмас.
7. Мәтіннен сұңқардың сөзін тауып оқыңыздар.
Қорыта айтқанда, дұрыс тандалған (кысқа мазмұнды, оқиғасы қызғылықты, грамматикалық
Мектепте мәтінді меңгертудің кейбір ерекшеліктері
Ғалымдар әдістемелік тұрғыдан келгенде мәтіннің өзіне тән белгілерін меңгертуде
Сөйлеу түрі;
Сөйлеу формасы;
Сөйлеу стилі;
Жанры;
Сөйлеудің функционалдық-мағыналық типі (сөйлеу тәсілі);
Сөйлеудің эмоционалдығы мен экспрессивтілігі.
1) Сөйлеу түрі дегенде, оның ауызша немесе жазбаша екендігі
Жазба мәтінде мәтінді құраушы бірліктердің арасындағы байланыстырушы элементтер
2) Сөйлеу формасы. Қарым-қатынас жасау формасына сәйкес, мәтіндер монологтік,
3) Мәтіннің қандай да бір стильде құрылатыны белгілі. Оқыту
4) Мәтіннің жанрлық ерекшеліктері де танылуды қажет ететін аспекті.
Стильдер Жанрлар
Ғылыми стиль Оқу мазмұны берілген мәтіндер: мақалалар, монографиялар, (үзінділер),
Ресми стиль. Графия Өтініш, мінездеме, түсініктеме, іс-қағазы, ресми
Публицистикалық стиль Хроника, ақпарат, хабар, мақалалар, очерк, фельетон
Көркем стиль Өлең, поэмалар, ертегі, әңгіме, роман (үзінді)
5) Мәтіннің келесі белгісі – сөйлеудің функционалдық типі. Сөйлеуде
6) Мәтіннің келесі бір маңызды белгісі – оның
Ә) тыңдауға арналған мәтіндер;
Б) ауызекі сөйлеу тілін дамытуға арналған мәтіндер;
В) жазба сөйлеу тілін дамытуға арналған мәтіндер.
Әрине, негізінен, мәтіндердің әдістемелік тұрғыдан осылай бөлінуі тиімді де
а) Мәнерлеп оқу
ә) Жатқа айту
б) Мазмұнын баяндау
в) Кейіпкерлердің рөлдерін бөліп, оқиғаны ойнату
г) Мәтінді немесе ертегіні бөліктерге бөліп, оларға ат қойғызу
ғ) Өлеңдердің ұйқасатын сөздерін тастап кетіп, балаларға сол
Әдеби мәтіндермен жұмысты сабақтың әр түрлерінде өткізуге болады. Солардың
Бұл үшін оқушылардың жазба тілін дамытуға бағытталған жұмыстардың негізінен
Мысалы, бұндай тапсырмаларға қажетті тірек сөздерді тақтаға жазып,
Қазақ тілі - дүние жүзіндегі ең бай тілдердің бірі.
Қазақ тілінің сөздік қоры бай, әрі көркем тілдердің бірі
Заманымыздың тілек-талабы білім мазмұнын жаңартумен бірге, оны өмір
Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту
Мазмұндама,
шығарма жазу Өлең құрастыру Ертегі, әңгіме
құрастыру Жұмбақтар құрастыру
Тірек
нышаны
Өлеңнің ұйқасын табу
Ертегіні
аяқтау
Тірек
нышаны
Іздену
Үлгісі
Өз бетімен өлең шығару
Қиялдау арқылы
сурет салу.
Кеңес беру
Бағалау
Ұйқас өзгерістерін табу
Мәтіннің соңын
аяқтау
Әр баланың бір нәрсеге бейімділігі болады. Бейімділік – оянып
Аспан
Жаңбыр бұлт
егін
ауа
Тірек сөздегі әрбір сөзді қалдырмай, бірақ мағынасына қарай ретімен
Екі буынды сөздер арқылы өлең шумақтарын құрастыруға болады.
Мысалы: На-на-на
Атам менің – дана.
Біріншіден, оқушы ұйқас сөз табуға ойланады, ал екіншіден, қызығушылығы
Бірінші қадам – берілген тапсырманың мазмұнына талдау жасап,
Екінші қадам – ойластырған жоспарды іске асыру. Бұл сатыда
Үшінші қадам – алған нәтежеге талдау жасау, оны белгіленген
Қазіргі кезде, ғылыми информацияның жедел өсуіне байланысты оқушылардың өздігінен
Қазақ тілі оқулықтарында «Мәтін» тақырыбынан теориялық
Мектептегі қазақ тілі пәнінің мұғалімі – жаңа қоғамды құрушы
Белгілі психолог А.Н.Леонтьевтің пікірі бойынша, «Кубиктерден үй салып ойнаған
Оқу барысында балалар өздеріне таныс сөздердің шыққанына
Екіншіден, балалардың сөздік қорын дамытып отыру – оқу процесінің
Үшіншіден, сабақ сайын кездесетін жаңа сөздерді оқушыларға түсіндіргенде,
Біздің ана тіліміздің бір ерекшелігі – сөздің көпшілігінің астарлы
Біздің тілімізде мол орын алатын мақал-мәтелдер, жұмбақтар мен жаңылтпаштар,
Сөйтіп, оқушыларды оқу мен жазуға үйрету, олардың тілдік
Оқушы «мәтін» деген сөзді бастауыш сыныптардан бастап білгенімен, мәтіннің
Бесінші сыныпқа арналған жаңа буын қазақ тілі оқулықтарының
Енді осы мәтін бастауышта пән ретінде оқытатын «Қазақ тілі»
Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясынан жарық көрген 2
Атамұра баспасынан шыққан бесінші сыныпқа арналған қазақ тілі
Ал жалпыбілімдік орта мектептегі алтыншы сыныпқа арналған қазақ
3-жаттығу. Осы жаттығуды орындау үшін бұл тақырыпты өтпес бұрын
«Атамұра» баспасынан жарық көрген жалпыбілімдік орта мектептегі алтыншы
20-жаттығу. Мәтіннің мазмұнын түсініп оқыңдар. Оған ат қойыңдар. 42-жаттығу.
Сондай-ақ, біраз жаттығулардың көлемі өте ұзақ. Мәселен, 211, 220,
Жалпыбілімдік орта мектептегі алтыншы сыныпқа арналған «Атамұра» баспасынан
Құрылымдық тұтастықты сақтай отырып жүйеленеді;
Әр құбылыстың мағыналық сипаты ашып көрсетіледі;
Әр тақырыптың сөйлеу тіліндегі қолданысына мән беріледі.
Осындай бірлік аталған үш компоненттің өзара байланысы мен сабақтастығын
Жаңа тақырыптардың, олардың түсініктерінің берілуінде танымдық сипаттағы міндеттер (тілдік
Оқулық бойынша өтіліп отырған материалдың маңызы мен қажеттілігі шартты
Оқушылар меңгеруге тиісті машықтарды қалыптастыруды оқулықтағы тапсырмалар мен жаттығулардың
Мәтінді меңгертуге арналған жаттығулардың бірқатары оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту
Мәтінді меңгертуге арналған жаттығуларға берілетін тапсырмалар кешенді түрде ұсынылады:
Өткенді қайталауға көңіл бөлу оқу процесін ұйымдастырудың қажетті шарттарының
Оқушылардың тілдік дүниетанымын қалыптастыру тұрғысынан келгенде оқулықта берілетін мәліметтер
«Атамұра» баспасынан жарияланған алтыншы сыныпқа арналған қазақ тілі
Суреттегі заттардың аттарын анықтаңдар. Алпамыс, Қобыланды, Ер Тарғын сияқты
Суретте батырлардың дулығасы, қамшысы, қалқаны, садағы мен жебесі, қынабы
Оқулықтағы 45-жаттығуда, Сәреттегі қайың мен теректі айтыстырып, диалог түріндегі
Табиғат адам өмір сүруінің табиғи ортасы ол оқушының эстетикалық
Эстетикалық тәрбие – үлкен де терең сезімдер, идеялық сенімділік,
Оқулықтағы 89-жаттығуда [16.45] ер-тұрман, ыдыс-аяқ бейнеленген. Жаттығудың шартында:
113-жаттығу. Суретте берілген алма мен итмұрын жемістерінің адамға қандай
Суретте жаттығу шартында айтқандай, алма мен итмұрын ағаштарының
119-жаттығу. Суреттегі екі балаға мінездеме беріңдер. Олардың бойындағы қасиеттерді
Суретте екі бала бейнеленген. Біреуі күліп, екіншісі томсырайып тұр.
Біздіңше, мәтін арқылы берілген жаттығу мақсаты – 6-сынып оқушыларын
Осы бетте берілген - 120-жаттығу. Төмендегі Бурабайдың суретіне қарай
Суретте Бурабай және оның жағасында тұрған үлкенді-кішілі екі адамның
253-жаттығу. Суретке қарап, жазғы тау көрінісі туралы мәтін құраңдар.
Суретте тау шатқалы, ортасында ағып жатқан өзен бейнесі суреттелген.
305-жаттығу. Қар көшкіні бейнеленген суретке қарап, еліктеуіш пен бейнелеуіш
Екі жаттығудың екеуінде де табиғат құбылыстары бейнеленген.
Табиғатты оқытып үйретуде мұғалімдер мектептің негізгі міндеттерін шешуге
85-жаттығу. Мәтінді оқып шығып, күрделі сөздерді табыңдар. Олар күрделі
Мәтін «Қиссалар» деп аталады. Суретте кітап, шам және айнала
214-жаттығу. Мәтінді оқып, есімдіктерді көшіріп жазыңдар. Сұрау есімдіктерінің ерекшелігін
223-жаттығу. Мәтінді оқып, мазмұнын қысқаша жазыңдар. Күрделі етістіктердің қалай
281-жаттығу. Сөйлемдерді көшіріп жазып, сын-бейне үстеулерінің астын сызыңдар, олардың
326-жаттығу. Оқып шығып, шылауларды табыңдар, тіркескен сөздерге қандай мағына
Суретте ауыл шетінде велосипед төңіректеген балалар бейнеленген. Мәтін «Велосипед»
Бұл суреттердің /85, 214, 223, 281, 326-жаттығулардағы/ барлығы да
116-жаттығуда Әбділда Тәжібаевтың Қаныш Сәтбаев туралы төрт сөйлемнен құрылған
191-жаттығуда «Қаз дауысты Қазыбек» мәтіні жазылып, жанына Қазыбек бабамыздың
Бұл екі суретті мәтіндердің мәнін ашу мақсатында, оқушының таным
349-жаттығу. Мұнда тапсырмалардан соң «Жалын» журналынан алыңған «Спортшы
Жалпыбілімдік орта мектептің жетінші сыныбына арналған қазақ тілі
Сыныпта орындалатын оқу материалдары бағдарламада көрсетілген сағат санымен сәйкестендірілген.
Бағдарлама бойынша 5-7 сыныптардағы өтілген материалдар «Әдеби тілдің лексикалық
Оқулықта қазақ тілі сабағының теориялық ережелерін бекітіп, дәлелдеп отыратындай
Оқулықтың үшінші бетінен бастап теориялық мағлұматтар мен практикалық тапсырмалар
Қазақ тілін әдеби тіл деп атаудың мәнін түсіндіріңдер?
Қазақ тілінің қоғамдық қызметі мен қолданылу аясы туралы айтыңдар.
Қазақстанда қазақ тардан басқа қандай халықтар тұрады?
Олардың ішінде түркі тілдестері бар ма?
Қазақ халқы Қазақстаннан басқа тағы қандай жерлерде тұрады? -
Ал осы тақырыпқа оқулықта үш жаттығу жұмысы берілген, оның
2 – жаттығуда, алдыңғы сыныптарда оқыған материалдарыңды еске түсіріп,
3 – жаттығуда, С.Сматаевтың еңбегінен 35 сөйлемнен тұратын үзінді
«Қазақ тілі – қазақ халқының әдеби тілі және мемлекеттік
Енді келесі «Әдеби тілдің нормалары» тарауына бес сағат бөлінген.
Орфографиялық және орфоэпиялық нормалардың сақталу орындарын практикалық жұмыстар жүргізу
Әдеби тілдің лексикалық нормалары. Жалпы халыққа бірдей түсінікті, жиі
Мәтіндерге тілдік талдау. Мәтіндердің тақырыптық және идеялық мәнін ашу,
Мәтіндегі сөздер мен сөз тіркестерін әдеби тілдің орфографиялық және
Мәтіндердегі сөз таптарының ара қатынасын ашу. Ауқымы басым сөз
Оқулықтағы әрбір материалдарды тарау-тарауы бойынша оқып болғаннан кейін оқушының
Білігі:
Әдеби тілдің нормалары бойынша:
лексикалық нормаларды білуі;
жалпы халыққа бірдей жиі қолданылатын сөздерді тануы;
лексикалық нормаға жатпайтын сөздерді айыруы;
мәтіндермен жұмыс істеу дағдыларын меңгеру;
мәтіндерді толық мазмұндай алуы;
мәтіндерді аяқтау, қалпына келтіру, тыныс белгілерін қою тәрізді, жұмыс
Жетінші сыныптың «Қазақ тілі» оқулығында да «Мәтін» тақырыбында,
Енді осы мәтін бастауышта пән ретінде оқытатын «Қазақ тілі»
Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясынан жарық көрген
2-4 сыныптарға арналған Қазақ тілі бағдарламасының түсінік хатында былай
2 – сынып (Мәтін)
Жеке сөйлемдер мен мәтінді бір – бірінен ажырату. Мәтіннің
3 – сынып (Мәтін)
Мәтін туралы түсінікті бекітіп, кеңейту. Ойды жеткізуде ерекше мәні
4 – сынып (Мәтін)
Мәтін және оның түрлері туралы түсінікті бекітіп, кеңейту. Әңгімелеу
Сондай-ақ, бағдарлама бойынша оқушылардың дайындық деңгейіне төмендегідей талаптар қойылады:
2 – сынып (Мәтін) 3 – сынып (Мәтін) 4
Біліміне:
- мәтіннің жеке сөйлемдерден өзгешелігін білу;
- мәтіннің құрылымы туралы білу;
- мәтіндегі сөйлемдердің байланысы туралы білу;
- мәтіннің түрлерін білу.
Біліктілігіне:
- мәтіннің жеке сөйлемдерден өзгешелігін айта алу;
- мәтінге ат қоя алу, және ондағы негізгі ойды
- мәтін түрлерін айыра алу;
- мәтін жоспары бойынша мазмұндама жаза алу;
- берілген тақырып, суреттер бойынша мәтін құрастыра алу. Біліміне:
- мәтіннің құрылымын білу;
- мәтіннің түрлерінің ерекшеліктерін білу.
Біліктілігіне:
- мәтінді құрылымына және түрлеріне қарай ажырата алу;
- мәтінді бөліктерге бөле алу;
- жоспар және жоспарсыз мәтін құрай алу;
- мәтін жоспары бойынша мазмұндама жаза алу;
- мәтіннің мазмұнын айта алу.
Біліміне:
- әңгімелеу мәтінінің құрылымын білу;
- сипаттау мәтінінің құрылымын білу;
- пайымдау мәтінінің құрылымын білу.
Біліктілігіне:
- әңгімелеу мәтініне талдай алу;
- әңгімелеу мәтіні бойынша мазмұндама жаза алу;
- тірек сөздер, суреттер, диафильмдер, оқығандары бойынша өзбетінше
- сипаттау мәтінін талдай алу;
- затты нақты, көркем және салыстырмалы сипаттай алу;
- пайымдау мәтінін талдай алу;
- қорытынды жасай алу.
Бағдарламалық сұраныс осындай [14].
Оқулық авторларының бірі – Ж. Дәулетбекова, оқушының оқу ісінде
«Оқу мәтіндері тіл мен әдебиетті кіріктіре оқытуға мол мүмкіндік
«Мәтін арқылы оқыту оқушының сөйлеуді ұлттық мәдениеттің компоненті ретінде
«Мәтін – білімді дара тұлғаға бағдарлап оқытудың ұтымды құралы»
«Мәтінмен жұмыс оқушының субъект ретінде өзін әр қырынан танытуына
«Мәтінмен жұмыс – тілдің барлық пәндермен байланысуын қамтамасыз етудің
«Мәтінмен жұмыс – оқытудың тәрбиелік сипатын күшейтудің бір факторы»
«Мәтін арқылы сөйлесу әрекеті компоненттерін толық әрі бір –
Сонымиен бірге Ж. Дәулетбекова «тапсырмалар қиын, ауыр» деген
Жоғарыдағы санамалап көрсеткен әдіскер-ғалымдардың пікірлерінен соң, коммуникативтік ұстанымды басшылыққа
Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында мәтінді
Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында танымдық
дүниетанымдық және тәрбиелік құндылығын анықтауы;
әдістемелік жүйені ұйымдастыруға беретін мүмкіндіктерін анықтауы;
мәтіннің мазмұны мен құрылымының оқушылардың санасына түсінікті болуын қадағалауы;
мәтіннің қазіргі қазақ әдеби тілі нормаларына сәйкес екендігін анықтауы
Танымдық мақсаттағы мәтіндермен жұмыс істеу әдістемесінде алғашқы орында
мәтіндер танымдық мақсатқа сай болуы керек;
мәтіндердің мазмұнында оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай, танымдық: әлем және
мәтіндердің мазмұнындық толыққандылығы оқушылардың интеллектуалдық, этикалық және мәдени дамуы
танымдық мәтіндердің тілдік қоры оқушының тіл байлығын дамытуға игі
Танымдық мәтіндердің мұндай ерекшеліктерін тану барысы арқылы біз мәтінмен
а) кез келген суретпен жүйелі жұмыс жүргізу жолдары бойынша
ә) бағыт-бағдар беру арқылы оқушылардың тілін әрі ой-өрісін
а) дайын мәтінді бейнелейтін суреттер бойынша әңгіме;
ә) оқылған мәтіннің негізінде жасалған суреттер бойынша әңгіме;
б) оқушыларға таныс емес, тың суреттер бойынша жүргізілетін әңгіме;
Суретпен жұмыс жүргізу де мұғалімнің көп дайындығын қажет етеді.
Мұғалім сабаққа дайындалуда суретті таңдағанда мына талаптарды еске сақтауға
Соңында сурет мазмұнынан мәтіндер құрылады. Яғни сол сурет бойынша
Сурет бойынша жүргізілетін жұмыс тапсырмасы:
а ) сурет көрінісі мен шығарма мазмұнын салыстырып әңгімелеңіз;
ә) жазылған сурет көрінісін көз алдыңызға елестетіңіз;
б) схемесын беріңіз.
Суретте мынандай көрініс бар:
Ақ жаулықты ана өрнек салып, сырмақ тігіп отыр. Екі
Сырмақтың көлемі әжептәуір үлкен, өзі біртүсті, көк немесе қара
Сырмақ тігу, киіз басу жаздың шілде айында жүргізілетін жұмыстың
Ескертетін бір жай, сурет көрінісін сөйлеммен байланыстырып бергенге дейін
Бұл орайда оқушылардың жас ерекшелігі мен білім қабілеті ескерілуі
Қазақ тілі сабағында «мына сөйлемдегі сөздер қай ережемен сәйкеседі?
Жаңа сабақты бекіту кезінде түрлі карточкалар, тесттер, дидактикалық материалдар
Оқыту үрдісінде жүргізілетін жұмыстың мазмұны мына талаптарға сай болуы
тапсырма мазмұны сынып оқушыларының жас және өзіндік ерекшеліктеріне сай
оқушының бұған дейін алған біліміне сәйкес құрылуы тиіс.
тапсырма түсінікті, мазмұны қызықты болуы қажет;
орындалу тәртібі мен тапсырма мазмұны бірте-бірте күрделене түседі.
Тіл дамыту сабақтарында мәтінмен жұмыс кезіндс мынадай тапсырмаларды пайдалануға
1-тапсырма:
Қате құрылған мәтінді, сөйлемдерді орын-орнына қойып, логикалық жүйелілікті сақтап,
Тышқан не айтарын білмейді де, жылды кім бұрын көрсе,
Бұл жерде балаларға әдейі сюжеті таныс ертегі беріліп отыр.
Сабақтарда сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасының "Ой-толғаныс" бөлімін практика
2-тапсырма:
Аяқталмаған мәтінді логикалық ойды бұзбай жалғастырып айт. Қоңырау соғылып,
Оқиғаны әр бала, бірін-бірі қайталамауға тырысып, өз ойымен аяқтаулары
Міне, осы қысқа әңгімені талдау арқылы оқушылардың өз ойларын
Әдеби мәтіндермен жұмыс. Жұмыстың бұл түрі бірнеше жолмен атқарылады:
а) Мәнерлеп оқу
ә) Жатқа айту
б) Мазмұнын баяндау
в) Кейіпкерлердің рөлдерін бөліп, оқиғаны ойнату
г) Мәтінді немесе ертегіні бөліктерге бөліп, оларға ат қойғызу
ғ) Өлеңдердің ұйқасатын сөздерін тастап кетіп, балаларға сол
Экскурссия сабағы алдын ала дайындықпен ұйымдастырылады. Онда экскурссияның мақсаты
Оқушылардың тілін жазу жұмыстары арқылы дамыту. Жалпы білім беретін
Енді 5-сыныпта өтетін бір сабаққа тоқтала кетсек.
Сабақтың тақырыбы: Мәтін құрастыру.
Сабақтың мақсаттары:
1) Білімділік. Оқушыларды өз беттерімен логикалық мағынасын бұзбай
2) Дамытушылық. Оқушылардың ойлау қабілетін, сөздік қорын дамыту, сөйлеу,
3) Тәрбиелік. Құстарды қорғауға, қамқоршы болуға, табиғатты сүюге тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: магниттік тақта, парақшалар, бейнежазба, теледидар, конверттің ішінде
Сабақтың тегі: дағдыны қалыптастыру
Сабақтың түрі: аралас сабақ
Пәнаралық байланыс: ана тілі, дүниетану
Сабақтың әдісі: СТО стратегиялары: «Аралап кеткен оқиғалар», «Ой қозғау»,
Сабақтың барысы:
Қызығушылықты ояту.
- Балалар, қазақ тілі сабағында нені оқимыз?
- Дыбыс, әріп, буын, сөз, сөйлем, мәтін.
- Мәтін туралы не білесіңдер?
- Қандай түрлері бар?
- Неше бөлімге бөлінеді?
«Топтастыру» стратегиясын қолданып, сабақтың мақсатымен таныстыру.
Магниттік тақтада сызба:
Ана тілі
Мәнін Жоспар
- Бүгінгі қазақ тілі сабағы ана тілі, дүниетану сабақтарымен
2. Мағынаны ажырату.
1. Мәтін сөзіне дыбыстық талдау жасау;
2. Оқушыларға берілген карточкалар бойынша магниттік тақтаға мәтін құрастыру.
- Балалар, қазір жылдың қай мезгілі?
- Көктем.
Суреттегі көктем көрінісіне мәтін құрау.
Мәтінді оқу.
- Мәтіннің қай түрі?
- Пайымдау.
- Дәлелде.
3. Шығармашылық жұмыс. Ой қозғау.
- Көктем келді. Көктемде ауа райы қандай? Өз ойларыңнан
Тірек сөздер: сәуір, күн, жаңбыр, жапырақтар, су, құстар.
Мәтінді жазған кезде әдемі, сауатты жазу керектігі ескертіледі.
Тексеру.
- Мәтіннің қай түрі?
- Әңгіме.
- Дәлелде.
- Себебі әңгімелеп айтылды.
Сергіту сәті.
4. Мәтін бойынша дүниетану сабағымен байланыстыру.
4. Танымдық сұрақтар.
- Құстар жылы жақтан ұшып келді. Жылы жақ қайда
- Африка, Жерорта теңізінің жағалауына.
- Оларды қалай атайды?
- Жыл құстары.
- Қыстап қалатын құстар ше?
- Отырықшы құстар.
Құстарды атап өтеді.
5. Бейнежазба арқылы аққұйрық су бүркіті туралы мағлұмат беру.
6. Жұмбақ ойын «Бұл қай құс?»
Сипаттама.
7. Топпен жұмыс. Конвертте құстардың суреттері, сөздер жазылған карточкалар.
Суретке қарап құстарды сипаттайды: ұсақ балапан, ірі тауық, ала
Құстар туралы тақпақ айту.
Құстар әртүрлі болады. Бірақ олардың ұқсастығы: ұшады, қанаттары бар,
Пайдасы: бау – бақшаларды, егінді зиянкестерден, құрттардан қорғайды.
8. Оқулықпен жұмыс.
165 – жаттығу. Жоспар бойынша мәтін құрастыру. Жоспар оқулықта
Торғай, сауысқан, тоқылдақ, шымшық, алақарға – қыстап қалатын құстар.
9. Қорытынды.
- Сонымен, балалар, біз әртүрлі мәтін құрастырып, жазып, олардың
10. Бағалау.
11. Үйге тапсырма: 166 – жаттығу.
Қорытынды
Ұлттық тәрбие – ұлағатты іс. «Қазақтың өзіндік ұлттық
Халқымыздың рухани мұрасын өз орнында, оқушылардың ұлттық дүниетанымын дамытуда
а) Мәнерлеп оқу
ә) Жатқа айту
б) Мазмұнын баяндау
в) Кейіпкерлердің рөлдерін бөліп, оқиғаны ойнату
г) Мәтінді немесе ертегіні бөліктерге бөліп, оларға ат қойғызу
ғ) Өлеңдердің ұйқасатын сөздерін тастап кетіп, балаларға сол
Мәтінді оқытып болғаннан кейін оқушылар өз пікірлерін айтады, мәтіннің
Мәтінді мәнерлеп, анық түсініп оқу;
Мәтін бойынша сөз, сөз тіркестері, антоним, омоним, синоним сөздіктерін
Мәтін бойынша сұрақ-жауап жұмысы, диалог құрастыру, жоспар жасауға үйрену;
Мәтіндегі кейіпкерлерге мінездеме бере білуге үйрену;
Мәтіндегі сөз мағыналарының түрленіп отыратындығына көңіл бөлу;
Шығарманың мазмұнын айтып үйрену, суреттеу, қорытынды жасай білуге дағдыландыру;
Мәтін бойынша синтаксистік, морфологиялық тапсырмаларды меңгеру;
Өлеңді қара сөз түрінде жаздырып үйрету, т.б.
Осындай тапсырмалар арқылы оқушылар мәтiндi меңгередi.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
2. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005 – 2010
3. Қазақстан Республикасы Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
4. Қазақстан Республикасының білім туралы Заңы //Нормативтік актілер
№ 254 – 256 (24829) 15.08.2007 ж.
5. Аханов К., Кәтенбаева Б. Қазақ тілінің методикалық нұсқауы.
6. Кожин А.Н., Крылова О.А, Одинцов В.В. Функциональные типы
7. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. -М., 1963.
8. Вакуров В.Н., Кохтев Н.Н., Солганик Г.Я. Стилистика газетных
9. Балақаев М., Сайрамбаев Т.Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис.-Алматы,1996.
10. Адамбаева Ж.Д. Қазақ тілі Учебник казахского языка для
11. Құнанбаев А. Шығармалар. -Алматы: 1989ж.
12. Леонтьев А.Н., Никитина Е.И. Русская речь: Учебное пособие
13. Қосымова Г., Дәулетбекова Ж. Қазақ тілі: Жалпы білім
14. Уәйісова Г.И., Ізғұттынова Р.О., Жұмабаева Ә.Е. 2-4 сыныптарға
15. Қазақ тілі. Жалпы білім беретін мектептің 5-7 сыныптарына
16. Исаев С., Назаргалиева К., Дәулетбекова Ж.. Қазақ тілі:
17. Исаев С., Қосымова Г. Қазақ тілі: Жалпы білім
18. Пахнова Т.М. Развивающая речевая среда как средство приобщения
19. Шульгина Н.П. Работа с текстом как средство формирования
20. Аркин А. Почему школники не любят уроки родного
21. Бакулина Г.А. Обучение русского языка //«РЯШ», №3, 2003.
22. Львова С.И. и др. Русский язык в школе:состояние,
23. Маркова А.К. Формирование мотивизации учения в школьном возрасте.
24. Оразбаева Ф.Тілдік қатынас теориясы мен әдістемесі. Алматы, 2001
25. Дәулетбекова Ж. Оқу мәтіндері – нәтижеге бағдарланған білім
26. Выготский Л.С. Зона ближайшего развития.-М,:Просвещение, 1989г.
27. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға
28. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. -Алматы, 1988.
29. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. -Алматы: Рауан,
30. Оразбаева Ф.Ш., Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі:Оқу
31. Ә.Мұхтарова “Көркем әдебиет арқылы балаларды еңбекке баулу”. //Отбасы
32. Тұрғынбаева Б. Дамыта оқыту технологиясы: Оқу-әдістемелік құрал -2000
33. Шалабай Б. Мәтінді зерттеудің ғылыми негіздері. //Қазақ тілі
34. Әбдікәрімова Т., Әбдіғалиева Т., Шәймерденова К. Қазақ тілін
35. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. М.,1998.
36. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Педагогикалық училище
37. Гузеев В.В. Планирование результатов образования и образовательная технология.
38. Пәзіл Әбдіраш Әмірұлы. Оқушылардың ауызша сөйлеу қабілетін дамытудың
39. Френе С. Избранные педагогические сочинения. -Москва: Прогресс, 1990.
40. Маманов И. Вопросы казахского языкознания. – Алматы: Арыс,
41. Никитин А., Суворов Н. Технология критического мышления. М.,
42. Никитина Н.Н. Инновационная деятельность учителя. М., 2003
43. Обучаем по системе Л.В.Занкова. «Просвещение», М., 1991
45. Жақсылықова К. Мәтінмен жұмысты ұйымдастыру.//Қазақ тілі мен әдебиеті,
46. Мырзахметқызы С. Суретке қарап мәтін құрау.// Қазақ тілі
71