МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. АҚША БАЗАСЫ, АҚША МАССАСЫ ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫМЫ
1.1 Ақша массасының сандық өлшем принциптері
1.2 Ақша базасы, ақша айналымы және ақша массасы
1.3 Ақша агрегаттарын есептеу ерекшеліктері. Ақша базасы мен ақша
2. АҚША АЙНАЛЫМЫНЫҢ ЗАҢДАРЫ
2.1 Ақша айналысының эмпирикалық заңдары
2.2 Ақша айналысының сандық заңдары және олардың түсініктері
3. АҚША АЙНАЛЫСЫН БАСҚАРУ ЖӘНЕ РЕТТЕУ
3.1 Эмиссия ұғымы және оның түрлері мен қазіргі факторлары
3.2 Ақша айналысын басқару және реттеу әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТЕР
КІРІСПЕ
Нарықта экономикадағы ақшаның атқаратын рөлі өте маңызды болғандықтан, оның
Нарықты экономиканың, тұрақтылы қарқынды дамып отыруы үшін, жоғарыда аталған
Диплом жұмысының мақсатына жету жолында, ақша массасының сандық өлшемінің
1. АҚША БАЗАСЫ, АҚША МАССАСЫ ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫМЫ
АҚША МАССАСЫНЫҢ САНДЫҚ ӨЛШЕМ ПРИНЦИПТЕРІ
Ақша туралы саналық, яғни теориялық түсінік бойынша әртүрлі көзқарастардың
Қазіргі кезеңдегі экономикалық әдебиеттерде, ақша массасын есептеу екі тұрғыдағы
трансакционды тұрғы, немесе ақшаны айналыс және төлем құралдары ретінде
өтімділік тұрғы, немесе ақшаны айналыс және төлем құралдары ретінде,
Трансакциондық тұрғы, ақша массасын есептеу өлшемінде мына ережеге сүйенеді.
Іс-келісімге деген ақша, ақша массасының белсенді бөлігіне жатады. Оған
Күрделі нақты экономикада іс-келісімдерге есептік, ағымдағы шоттар, тек қолдану
Ақшаның бұл функциясының елдің экономикалық даму мақсаттарына жетудегі маңыздылығына
Өтімділік тұрғысының жақтастары, ақшаның өтімді актив бола алатын қасиетіне
Ал, ақша дегеніміз анықтама бойынша абсолютті өтімділікті болып табылады.
Сонымен қатар, өлшенетін ақша массасына өтімділік тұрғысына сәйкес ақша
Бұл тұрғыдан, әдетте ақша массасы ретінде қалыптасатын қабылданған, ақш-несиелік
Ал, енді ақша массасын қай тұрғыдан өлшеген жақсы нәтиже
АҚША БАЗАСЫ, АҚША АЙНАЛЫМЫ ЖӘНЕ АҚША МАССАСЫ
Кең мағынада ақша есебінде қолданылатын өтімді активтер құрамына қазіргі
ұлттық ақша белгілері, яғни қолма-қол ақша;
қолма-қолсыз ақша (банктік депозиттер), өйткені олар ақшаның өте маңызды
бағалы қағаздар;
халықаралық резервтер.
Ақша базасы, бұл аталған өтімді активтердің бір бөлігі. Ақша
Әдетте ақша базасының құрылымында қолма-қол ақшаның өзіндік үлесі жоғары
банк жүйесінен тыс қолма-қол ақшалар;
банк кассаларындағы қолма-қол ақшалар;
Бұл, қолма-қол ақшалар тар мағынадағы ақша базасын құрайды.
Ал, кең мағынадағы ақша базасы өзіне мыналарды қамтиды:
Ұлттық банк айналысқа шығарған қолма-қол ақша (кредиттік ұйымдар кассаларындағы
Ұлттық банкте орналастырылған несиелік ұйымдардың корреспонденттік шоттарындағы қаражаттар мен
Ұлттық банкте несиелік ұйымдар мен депонирленген, міндетті резервтер шоттардағы
Несиелік ұйымдардың ұлттық банктің облигацияларына салымдары;
Несиелік ұйымдар мен операциялар бойынша Қазақстан Республикасы валютасындағы Ұлттық
Ақша базасының құрылымы кең мағынада анықталғанда, оның барлық элементтері
Қазіргі кезде әр елде, ақша базасы өзінше есептелгенімен, олардың
Мысалы, АҚШ-та ақша базасының құрылымында екі компонентті бөліп көрсетеді:
қолма-қол ақша;
депозиттік мекемелердің жалпы резервтері.
Оларға біріншіден, банктердің қарыз жинақтаушы ассоцияциялардың, кредиттік одақтардың резервтері
Ақша базасы мемлекеттің ұлттық валютадағы ақша-несиелік міндеттерін сипаттайды. Ол
Ақша айналысының түсінігі. Ұлттық-шаруашылық айналымға ақша шығару өзара байланысты
Олар:
ақша айналысы (кең мағынада);
несие (кредит);
қаржы.
Ақша айналысы (кең мағынада) товарлар мен қызметердің өткізу прцесі
Ақша-несие сферасы, бұл кредиторлар мен заемщиктер арасындағы қайтарымдылық,
Қаржы дегеніміз, ақша қаражаттарының қорларын (мақсатты немесе арнайы деп
Қазақстандағы қазіргі экономикалық әдебиеттерде “Ақша айналысы – шаруашылықтағы товарларды
Ақша айналысының объективтік негізіне де тауар өндірісі жатады. Тауар
Ақша айналысының құрылымына қолма-қол ақшалар айналысы мен қолма-қолсыз ақшалар
Қолма-қол ақша айналысы нақты ақшалар қозғалысын білдіреді. Оған банкноталар,
Қолма-қолсыз ақшалар айналысы – қолма-қолсыз ақшалар айналымының ақшаларының қозғалысы.
Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар – чектер, пластикалық карточкалар электрондық аударымдар
Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс пен
Құн заңы және оның айналыс аясында пайда болу формасы,
Оның пікірінше, ақша айналысының заңының мәні ақшаның айналыс қызметін
Ақша айналысының заңы – тауарлар айналысы үшін қажетті ақшалардың
Тауарлар бағаларының сомасы
Ақша айналымының саны
Бұл жерде бір айта кететіні, ақшаның төлем құралы қызметін
Айналысқа қажетті ақша санын мынадай формуламен бейнелеуге болады:
Ақ = мұндағы Ақ
Стб – сатылатын тауарлар бағасының сомасы;
Нтб – несиеге сатылған тауарлар бағаларының сомасы;
Мтс – міндеттемелер бойынша төлемдер сомасы;
Өтс - өзара өтелетін төлемдер сомасы;
Аос- айналыс және төлем құралы ретіндегі ақша айналымының орташа
Осындай жағдайларда айналысқа қажетті ақша санына өндірістің дамуының шарттарына
Айналысқа қажетті ақша санына мыналар кері ықпал етеді:
қолма-қолсыз есеп айырысудың дамуы;
ақша айналысының жылдамдығы;
Металл ақша айналысы тұсында айналыстағы ақша саны ақшаның қазына
Егер де айналысқа алтынға ауыстырылмайтын банкноттар немесе қағаз ақшалар
Ақша айналысын қолдап отыру шарттары мен заңдары мынадай екі
АҚША МАССАСЫ ЖӘНЕ АГРЕГАТТАРЫ
Ұлттық шаруашылық айналымына шығарылған ақша әртекті ақша массасы болып
резиденттер мен резидент еместер қолындағы тек жоғары өтімді
айналыстағы әртүрлі формадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар;
ұлттық заңнамаларда қабылданып, танылған ақшалардың қазіргі кездегі барлық түрлері;
тек қана айналыс және төлем құралы қызметін атқарушы ғана
Сонымен қатар, ақша массасының құрамына қолма-қолсыз ақша айналымындағы,мысалы, тауарлық
Тек, осылай, ұғымның шекарасын нақты дәл анықтаған кезде, ақша
Ақшаны шаруашылық айналымға шығару ақша айналысына әкелді дедік. Ақша
ақша ретінде қолдануға болатын, өтімді активтерді сипаииайтын көрсеткіштер;
ақша массасының көрсеткіштері (немесе ақша агрегаттары);
Ақша агрегаттарының түсінігі. Ақша массасының құрамы мен құрылымы, ақша
Ақша агрегаттары абсолютті (жай) және салыстырмалы (индексті) болып бөлінеді.
Ақша массасының әртүрлі компоненттерін қосу арқылы алынған жай агрегаттың
М0 ақша агрегаты, бұл қолма-қол ақша белгілері, абсолютті өтімді
М1 ақша агрегаты, бұл айналыстағы қолма-қол ақша; Ол М0
М2 ақша агрегаты, бұл айналыс құралы мен төлем құралы
М3 ақша агрегаты, бұл жиынтық ақша массасы; ол М2
Әдетте, дұрыс болжам жасауға мүмкіншілік беретін, әрі елдің орталық
Жай ақша агрегаттары қаржылардың статистикалық сипаттамаларыннашар көрсетеді және теориялық
Ақша агрегаттарын есептеу артықшылықтары. Ақша массасын есептеуде біртұтас, интернационалды
Әлемнің әр елдерінде әртүрлі ақша агрегаттары есептеледі (мысалы, ФРГ
Бұл ақша агрегаттарының ішінде М0 ақша агрегаты бойынша біркелкілікбайқалады.
Монеталар, әдетте ішкі төлемдерге қызмет көрсетеді және барлық қолма-қол
Инфляцияның нәтижесінде есептесу үшін бағалар дөңгеленеді де, төлемнің өз
Монеталардың кейбір бөліктері, ең алдымен жаңадан шекілген монеталар, тауар
Қазынашылық билеттер, бұл қағаз ақшалар. Олар ақша қаражаттарын сақтайтын
Сонымен, жалпы қаржы статистикасында М0 ақша агрегатын анықтау бойынша
Қазақстанда ақша массасы Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі банкілердің
Қазақстан Республикасында Ұлттық банктің 12.01.1995 ж. Директорлар кеңесінің №2
Аталған ережеге сәйкес, ақша базасы (МВ) – бұл міндеттемелерге
- мұндағы - айналыстағы нақты ақшалар;
- міндетті резервтер;
- екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банктегі коршоттағы қаражаттары.
мұндағы Н – айналысқа шығарылған банктің билеттері, С –
Қазақстандағы ақша агрегаттарының жағдайы туралы 1-кесте соңғы жылдарға
1-кесте. Ақша агрегаттары (млн теңге, кезеңнің соңына)
Ақша агрегаттары 2003 2004 2005
1 Ақша базасы (резервтік ақша)
соның ішінде:
Ұлттық банктен тыс қолма-қол ақша
ЕДБ-дің және басқа ұйымдардың ұлттық Ұлттық банктегі депозиттері
316962
262093
54869
577841
410898
166943
662971
458518
204453
2 М0 (айналасындағы қолма-қол ақша) 238545 379273 411813
3 М1
оның ішінде:
3.1 халықтың теңгедегі аудармалы депозиттері,
3.2 банктікемес заңды тұлғалардың
29840
143754 677438
44164
254002 799401
57875
329713
4 М2
оның ішінде:
4.1 Халықтың теңгедегі басқа да депозиттерді және шетел валютасындағы
4.2 банктік емес заңды тұлғалардың теңгедегі басқа да депозиттері
111214
170028 1164432
226189
260805 1515962
277720
438
5 М3
оның ішінде:
5.1 халықтың шетел валютасындағы басқа да депозиттері;
5.2 банктік емес заңды тұлғалардың шетел валютасындағы басқа да
194357
84011 1634681
170823
299426 2065340
251747
297631
Қазақстандағы негізгі ақша агрегаттарына, қазіргі кезде ақша-несие статистикасын жасау
М0 (айналыстағы қолма-қол ақша немесе банк жүйесінен тыс ақша);
М1 = М0 + банктік емес заңды тұлғалар мен
М2 = М1 + теңгедегі басқа да депозиттер және
М3 (ақша массасы) = М2 + банктік емес заңды
Мұндағы,
Аудармалы депозиттер – 1) әрқашан айыппұлсыз және шектеусіз атаулы
Басқа депозиттер – негізінен, ол белгілі уақыт аралығынан кейін
Ақша базасының ақша массасына ықпал етуі ақша мультипликаторы (Ам)
Егер мысалы, ақша мультипликаторы 2,0-ге тең болса, онда ақша
Экономиканың монетизациялау деңгейі.
Тауар айналысына қажетті ақша шығарылды ма, барлық іс-келісімдер ақша
Бұл жерде: Км – монетизациялау коэффициенті, М – ақша
Макродеңгейде ақша мультипликаторы (m) ақша массасының (М) ақша базасына
Бұл жерде: Б – ақша базасы.
Сонда ақша массасы тең болады: М = m·Б
Бұл формула, ақша массасының шамасын анықтаушы екі маңызды факторды
Орталық банктер ақша массасын реттеу мақсаттарында депозиттердің өсуіне шек
Бұл жерде С – қолма-қол ақша сомасының депозиттерге қатынасы;
R – міндетті банктік резервтер нормасы. Ол резервтер сомасының
Сонда ақша базасының өсімі нәтижесіндегі ақша массасының
Ақша айналысының жылдамдығы, ақша массасының маңызды сандық көрсеткіштерінің
Құнның, жай немесе кездейсоқ, жалпы формаларынан ақшалай формасына, тауарлық
Металл ақшалардан қағаз ақшалардың айырмашылығы, олардың қорланым құралы қызметін
Сондықтан, ақша жүйелерінің дамуының жалпы прогресі, есептесулердің уақыттарының
Сонымен қатар ақша айналысының жылдамдығы әр нақты уақыт мерзімінде
Ұлттықэкономиканың өсу қарқыны;
ұдайы өндірістік циклдің нақты кезеңдегі фазасы;
төлем балансының жағдайы;
төлем айналымының құрылымы;
процент ставкаларының деңгейі, т.с.с. жатады.
Экономикалық емес факторларға:
инфляцияның күтілуі;
тұтынуға деген бейімдік;
жинақтауға (қорлануға) деген бейімдік;
нарықтағы әбіржушілік, т.с.с. жатады.
Ұлттық экономикадағы ақша айналысының жылдамдығының көрсеткіштеріне жататындар:
а) жиынтық ішкі өнімнің шеңбер айналысы процесі кезіндегі
б) ақша массасының бір айналым өту кезіндегі мерзімнің ұзақтығы.
Жиынтық ішкі өнімнің шеңбер айналысы процесі кезіндегі ақша массасының
бұл жерде
- ақша массасының айналымдылығы (1 жылдағы айналым саны);
-жиынтық ішкі өнім, 1 жылға есептелген;
- ақша агрегаттарының бірін (мысалы, 2) қолданғандағы
Ақша массасының бір айналымының ұзақтығы (күндермен есептегенде) мынадай формуламен
Ақша айналысының жылдамдығының өсуі ақша массасының ұлғаюы мен тең.
Ақша айналымының жылдамдығы: 1) нарық конъюнктурасына; 2) нақты айналыстардың
Жаңа көрсеткіштермен қатар депозиттердің нақты бір түрлеріне қатынасты айналыс
а) ақшаның айналымдылығы;
б) бір айналымның ұзақтығы.
Қолма-қолсыз төлем айналымында, ақша айналымдылығы мынадай формуламен есептеледі
- ақша айналымының қолма-қолсыз төлем айналымындағы (айналымдарда) жылдамдығы;
- банктік шоттар бойынша дебеттік шығарып тастау (списание) салалары;
- банктік шоттардағы орта жылдық қалдықтар.
Бұл айналымның (күндермен есептегенде) ұзақтығы мына формуламен есептеледі
2. АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЗАҢДАРЫ
2.1 АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЭМПИРИКАЛЫҚ ЗАҢДАРЫ
Егерде объективті фактілер бар болса, онда оларды реттеуші объективті
Терең емес, өзара байланыстарды эмпирикалық заңдар үшін береді. Эмпирикалық
Экономикалық ілімдер шеңберінде қарастырылатын эмпирикалық заңдар, әдетте қалыптасқан заңдылықтар,
Ақша айналысындағы эмпирикалық заңдарға Грешем заңы деп аталатын
Процестердің өзара әрекеттерінің ішкі механизімін терең мағыналы (мәнді) заңдар
Ал, “экономиксте” ақша айналысының заңы, экономикаға ақша қалай әсер
Ақша жүйелері, қалыптасқан шаруашылық жүйесіне тән объективті факторлардың әрекеті
Эволюциялық заңдылықтардың, тұрақты және тұрақсыз ақша айналысы жағдайында әрекет
Тұрақсыз ақша айналымы жағдайындағы ақша эволюциясының заңдылықтары. Әдетте, экономикалық
Бұл жерде, аталған заң ақшаның құн өлшемі құралы қызметімен
бір номиналдағы ақша белгілерінің сатып алу күшінің әртүрлілігі;
әртүрлі сатып алу күші бар ақша белгілері ешқандай шектеусіз
әртүрлі сатып алу күші бар ақша белгілеріне еркін эмиссиялану
Қарастырылып отырған заң теориясының орталық мәселесі. Бұл “жақсы ақшалар”
а) ішкі құны бар, яғни саяси катаклизмдерден қорғалған;
б)жоғары өтімділікке ие;
в) максималды санды қызметтер және қосымша қызметтер игеріп атқаруға
г) ақшаны пайда табу үшін қолдануға мүмкіндік беретін;
д) ең жоғары тұрақтылыққа ие.
Бұл заңның ақиқаттығы қалай дәлелденеді және де, соған сай
Біріншіден, ақша айналысының эмпирикалық заңының әрекет етуі биметализмге (яғни
Екіншіден, қағаз ақшалардың пайда болуымен, инфляция жағдайында бағалы металлдардан
Үшіншіден, жақсы ақшалар салық төлемі ретінде түсуін тоқтатады. Соның
Төртіншіден, айырбасталмайтын ақша үстемдігі жағдайында, ақша айналысының эмпирикалық заңының
Бесіншіден, отандық ақшаны (теңгені) еркін конвертиршетік басқа шетелдік валютамен
Алтыншыдан, қарастырылып отырған бұл эмпирикалық заңның тағы бір аспектісіне
Сонымен қатар, біз қарастырылған факторлардың, грешем заңының әрекеттерін дәлелдеуші
Жақсы және жаман ақшалар туралы қоғамдық пікір тарихи тұрпатта
Тұрақты ақша айналысы жағдайындағы ақша эволюциясының заңдылықтары. Экономикалық ғылым,
Қандай да болмасын эмпирикалық заңның әрекет ететін шегі күні
Бұл, авторлар қолданатын ғылыми құрал, “күтілуші шығындар” (Waiting costs)
“Күтілуші шығындар” (Сw) ретінде, индивидтің қажетті товарды сатып алу
Күтілуші
шығындар
1 сурет. Күтілуші шығындар (Сw) қисығы.
Негізінде, күтілуші шығындар, уақыт векторына принцип бойынша перпендикуляр болып
Р.Л. Миллер мен Д.Д. Ван-Хуз күтілу шығындары сауда жүйесіне
Трансакционды шығындар ретінде, әдетте индивидтің сауда жасау кезінде
трансакционды
шығындар
2- сурет. Трансакционды шығындар қисығы.
Іс-жүзінде, тек трансакционды шығындар ғана төлем формасын іріктеп алудың
Осымен қатар трансакциондық шығындарды, күтілуші шығындар сияқты уақыттан тыс,
Товарды сату, сатып алу процесіне қатысқан кезде, индивид жалпы
Индивидтердің мүдделерінің ұмтылысы, сауданың бір жүйесінен басқа жүйесіне ауысуын
Айналыстың
жалпы
шығындары
сурет. Айналыс шығындары және ақша жүйелерінің эволюциясы.
Бірақ, іс жүзінде товарды іздеу, таңдау, оны төлеу, іс-келісім
Ақша жүйелерінің жалпы эволюция процесіне трансакциондық шығындар емес, ақша
Ақша эволюциясының өте маңызды тақырып болып олардың нарықтық шаруашылықтың
Монеторлық ереже. Ақша айналысының эмпирикалық заңдарына “монеторлық ереже” деп
∆М= ∆У+∆(
Мұнда: ∆М – айналыстағы ақша массасының өсу қарқыны, %;
∆У – жиынтық ішкі өнімнің өсу қарқыны, %;
∆( - бағалар динамикасы қарқыны (инфляция), %;
Бұл жердегі нақты практикалық мәселе, бағалар динамикасы қарқынының (инфляцияның)
Бағалар индекстері. Бағалар индекстері, товарлар бағалары мен ақшаның сатып
Тарихи бағалар индекстерін алғашқы құру талаптары ХҮІІ ғасырларда болған.
Э. Ласпейрестің баға индексі, халықаралық қабылданған статистикалық көрсеткіш. Ол
;
Мұнда, – Ласпейрестің баға индексі;
– индексті есептеу кезінде еске алынатын, 1 ден n-ге
- базалық мерзім кезеңі О кезіндегі і товарының бағасы;
– t мерзімді кезеңіндегі і товарының бағасы;
– базалық мерзім кезеңі О кезіндегі, товарлардың сатылу көлемі.
Ласпейрестің бұл баға индексі, бағалардың нақты өсу динамикасын өсіріп
Г. Паашенің баға индексі, басқа статистикалық көрсеткіш. Ол көрсеткіш,
Мұнда, – Пааше индексі;
– индексті есептеу кезінде ескерілетін, 1 ден n-ге дейінгі
- базалық мерзім кезеңі О кезіндегі і товардың бағасы;
- t кезеңіндегі сатылу көлемі.
Бұл индекс инфляцияға қатысты да, қатысты еместе жағдайдағы бағалардың
И. Фишердің баға индексі, бағалар динамикасын (инфляцияны) санмен өлшегендегі
Мұнда, – Фишердің баға индексі;
– Ласпейрестің баға индексі;
– Паашенің баға индексі.
Қазіргі кезде экономикалық талдауға ендіру жолында бағалар динамикасын өлшеу
Монетарлық ережені ұсынғанда, И. Фишер алғашында аяқталған өнімдерге бағаны
2.2 АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ САНДЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮСІНІКТЕРІ
Ақша айналысының заңдарының мәнін анықтаудың методологиялық принциптері. Қазіргі кездегі
Айырбас теңдігімен және оның модификацияларымен;
Тттовар массасының айналысына қажетті ақша санының формуласына.
Айырбастың классикалық теңдеуі (“Ньюкомб-Фишер формуласы”). Эмиссияланған ақша көлемі
Айырбас теңдеуінің толық ашылған анықтамасынДжеймс Милль (1773-1836) 1821 жылғы
Әрине И. Фишер бұл еңбекпен таныс болған, және оны
Айырбастың классикалық теңдеуінің логикасы үш алғышарттарға негізделеді:
а) жетілген бәсекелестік концепциясы. Бұл жағдайда сатып алушылар мен
б) шаруашылық жүргізуші субьектілер, нарықта тек өз пайдаларына жетуді
в) сатушыларда, сатып алушыларда нақты бағалармен әрекет етеді, номиналды
Айырбас теңдеуі теориялық тұрғыдан Ж.Б. Сэйдің (1767-1832), заңымен негізделеді.
Айырбас теңдеуінің ең көп тараған бір түрін, алгебралық формула
,
Бұл жерде - айналыстағы ақша массасы;
- ақша айналысының жылдамдығы;
- айналыстағы n- массасы товарлардың бірі;
- і товарының орташа бағасы;
- айналыстағы і товарының массасы.
Егерде, біз қолма-қол ақшаны ғана есепке алып қоймай, оның
Мұнда - бағалардың деңгейі, яғни барлық
- сауда айналымының көлемі, яғни барлық
Айырбас теңдеуін талдауда сынды көзқарастардың өзара әрекеттерінің нәтижесінде,
Бұл теңдеудің сол жақ бөлігі өткізілген (сатылған) товарлар үшін
“Фишер формуласының” ең әлсіз жері, ақшаның сатып алу күшінің,
Ал, іс жүзінде экономикалық дағдарыс кезінде не жағдай болады?
Классикалық айырбас теңдеуі, ақшаның тек бір ға функциясын, атап
Ақшаның сатып алу қабілеті. Әдетте ақшаның сатып алу қабілеті
Бұл формула бойынша, 1 ақша бірлігінің сатып алу қабілеті
а) нарықтағы бар тауарлардың саны;
б) қолма-қол ақша массасы;
в) қолма-қол ақшаның айналу жылдамдығы;
г) қолма-қолсыз ақша массасы;
д) қолма-қолсыз ақшаның айналыс жылдамдығы.
Ал, бұл параметрлердің барлығы өте тұрақсыз, және де әртүрлі
Ақшаның сатып алу қабілетінің өлшемінің теориялық мәні, инфляцияның мәні
Айналысқа қажетті толық құнды ақша санының маркстік көзқарасы. Товар
а) құнның еңбек теориясы;
б) алтын стандарт;
в) ақшаның айналыс құралы мен қатар, қорланым құралы және
Сонда, бұл концепция классикалық айырбас теңдеуі концепциясына қарағанда елеулі
Белгілі бір, мерзім кезеңінде айналыста болатын ақшаның жалпы
Яғни, елдің тауар айналымын қамтамасыз ететін қажетті тоыққұнды ақша
Мұнда - тауар айналысы тарапынан тоыққұнды ақшаға
- ішкі экономикада өндірілген тауарлар бағаларының сомасы;
- өтеу мерзімі келген төлемдер сомасы;
- кредитке сатылған тауарлар бағаларының сомасы;
- өзара өтелетін төлемдер сомасы;
- берілген мерзімдегі ақша массасының айналысының орта саны.
Іс жүзінде, бұл формула ақшаға деген сұранысты жалпылама көрсетеді
Бастапқы ақша ұсынысы материалдық өндіріс процесімен байланысты, яғни ақша
Қазіргі кезде әлемнің еш бір елінде тауар айналысы және
елдегі барлық бар ақша (ұлттық қолма-қол, қолма-қолсыз, шетелдік
ішкі шаруашылық айналымнан түсіп қалатын ақшалар (қолма-қол жинақталған, валюталарды
Сонымен қатар ағылшын-американдық оқулықтарда маркістік ақшаның толыққұнды саны концепциясы
Жоғарыда аталған пікірлерді, ескертулерді қабылдай отырып, қолма-қол ұлттық ақша
Мұнда -ішкі экономиканың қолма-қол ұлттық валютаға
- ішкі экономикадағы іс-келісімдер сомасы;
- қолма-қолсыз есептесілген іс-келісімдер сомасы;
- шетел валюталары және басқа ақша суррогатарын қолдану арқылы
- өтеу мерзімі келген төлемдер сомасы;
- кредитке өткізілген іс-келісімдер сомасы;
- өзара төлемдер сомасы;
- ақша массасының берілген кезеңдегі орта айналыс саны;
- ішкі шаруашылық айналымынан түсіп қалған ақшалар.
Ал қолма-қолсыз ақшамен есептесудегі ақшалар және сыртқы ақшалар ерекше
Айырбас формуласының тағы бір варианты Дж. Кейнспен байланысты. Ол,
,
Бұл жерде - айналыстағы ақша саны;
- “өмір бағасы” индексі, жекелеген тұтыну бағалары;
- тұтыну бірлігінің қолма-қол ақшада берілуі;
- банктердегі салымдар;
- міндетті банк резервтерінің нормасы.
Дж. Кейнс үшін, бұл формуланы шығарғанда негіз болған ақшаның
Айырбас формуласының тағы бір түрі “Кембридждік теңдеу” атауымен белгілі.
Бұл жерде - барлық шаруашылық субьектілері жинақтап
- коэффициент, ол аяқталған өнімнің, өтімді түрінде сақтауға бейім
- физикалық өлшеммен берілген өндіріс көлемі;
- өндірілген өнімнің бағасы.
Бұл Кембридждік теңдеу, өз табыстарының бір бөлігін өтімді формасында
Айырбас теңдеуіне байланысты теориялардың ішінде екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
Экономикадағы ақшаның ролін зерттеу негізінде, даму үшін шешуші маңызды
Монетаристер статистикалық талдау негізінде айырбас формуласын жаңашаланған түсінігін ұсынды:
.
Мұнда - номиналды ақша массасы;
- айналыс жылдамдығы, номиналды ЖІӨ номиналды ақша массасына қатынасы
- бағалар деңгейі; ол номиналды ақша массасы мен сұраныстың
- нақты ЖІӨ
Бұл формула бірнеше ұсыныстар енгізуде мүмкіндік береді. Монетаристер ақшаны
Іс жүргізуде қолдануға ұсынылған монетаристік рецептерді екі тұрғыдан қарауға
қоғамда приватизация, яғни жекешелендіруді іске асыру және мемлекеттік сектордың
мемлекеттік бюджетті сауықтыру, оның шығыс жағын қысқарту, оның ішінде
жекеше шаруашылық жүргізуді ынталандыратын қосымша шаралар қарастыру, мысалы, бизнеске
Екіншіден, монетаристік доктринаның өте маңызды астары экономикалық сфераны қамтиды.
Қазақстан Республикасындағы нарық экономикасының қалыптасуын даму жағдайында, нарықтағы ақша
Бұл жерде біз Нобель сыйлығының лауреаты М. Фридменнің монетаристік
Оның еңбектерінде ақша шаруашылығының анализі мен қазіргі ақша теориясы
М.Фридмен зерттеулерінің нәтижесі және жалпы қазіргі монетаристік теорияның негізгі
еркін, шексіз бәсекелестігі бар, өзіндік жолмен, өзіндік реттелу негізінде,
ауыртпалықтар мен кризистер экономикаға сырттанкеледі, экзоген сипаты болады, бұл
мемлекеттік реттеу шеңберін тарылту қажет, өйткені “бірде бір
экономика саласындағы зерттеулер мен тәжірибелік жұмыстардың салмақ орталығына
қолданбалы психология жетістіктерін пайдаланып, шаруашылық субъектілердің қызмет себептерін белсендіру
М. Фридмен ілімінің негізіне мыналар енген:
айналымдағы ақша саны мен тауар құны деңгейінің арасындағы себепкер
ақша массасының өзгерісі арқылы шаруашылық конъюнктураның ауытқулары алдын ала
кейнсиандықтар пайымдаған пайыз формасы арқылыемес, тауар құнының деңгейі арқылы
ақша көрсеткіштері мен өндірістің нақты факторлары арасындағы өзгерістерінен туындайтын
цикл фазасына, шаруашылық күйінен тәуелсіз түрде айналымдағы ақша салмағының
сыртқы экономикалық тұрақтылықтың “өзін-өзі реттеуіне” арналған “еркін жүзген” валюта
М. Фридменнің, “Ақшаның сандық теориясы бойынша зерттеулер” кітабында (Чикаго,
90-шы жылдарда жүргізілген экономикалық саясат, инфляциямен күрес, социалистік құрылым
М. Фридмен сандық теорияның ақша сұранысы теориясы екендігіне басты
Монетаризм, ақша сұранысы қызметін экономиканы сараптау барысында ақша табысы
М. Фридмен тиімді ақша мөлшерін бірқалыпты ұстау үшін банктің
Монетаристердің пікірінше, өсімін бақылауда ұстауды қажет ететін ақшаның массасына
Экономикалық өсу жағдайында міндетті резервілеу нормаларының төмендеуі, қағаз ақша
Монетаристердің пікірінше, өсімді бақылауда ұстаудың қажеттілігі бар ақша массасының
Ақша массасы өсімінің тұрақтылығы ақырында баға өсімінің тұрақтауына әкеледі.
М. Фридмен экономикалық саясатта екі тараптың – фискальды және
Монетарлық саясатты ұстанған кезде – М. Фридменше – қаржы
ҚР Ұлттық банктің 1994-1995 жж. жүргізген экономикалық саясатында гиперинфляциямен
Басқаша айтқанда, ол айналымдағы ақша массасын барынша көп қысу
3. АҚША АЙНАЛЫСЫН БАСҚАРУ ЖӘНЕ РЕТТЕУ
3.1 ЭМИССИЯ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ФАКТОРЛАРЫ
Эмиссия – кең мағынасында айналымға ақшаны құнды қағаздарды, есеп
Ақша эмиссиясы - айналымдағы ақша массасының жалпылама артуына
Эмиссияның формалары: бюджеттік (қазыналық) және кредиттік (банктік).
Бюджеттік эмиссияя мемлекеттік бюджет тапшылығын жабу үшін Қаржы министрлігінің
Кредиттік эмиссия кредиттік қатынастардың негізінде пайда болатын ақшалардың
Қолма-қол ақшасыз формасындағы ақша эмиссиясын екінші деңгейдегі банктер депозиттік-қарыздық
Кредиттік эмиссияның негізгі мақсаты ақша айналымындағы қажеттіліктерді қалған ақша
Кредиттік ақша инфляцияны ынталандырмайды. Өйткені, кредит ақшасының мөлшері артатын
Қолма-қол ақша эмиссиясы ең алдымен ағымдағы бағаларда тауар айналымының
Қолма-қол ақша тауар айналымының өсіміне қарай және қолма-қол ақшаға
Еңбекақының, зейнетақының және жәрдемақының бюджет тапшылығының, өнім бермейтін шығындардың
Алтынға айырбасталмайтын кредит қағаз ақша белгілерінің заңмен белгіленген тәртіп
Эмиссиялық операцияларды Орталық банк және қазына мекемесі (қаржы министрлігі)
Қазақстанда эмиссиялық операцияларды ҚР Ұлттық банкі жүзеге асырады. Қағаз
Банк билеттерінің эмиссиясын Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктерді кредиттеу
Банкнот эмиссиясы өндіріс салаларының және қызмет көрсету салаларының кассалық
Өндірілген тауарлар мен көрсетілген қызметтердің нақты құнын ескерусіз қалдыратын
Ұлттық мемлекеттердің қазіргі кездегі эмиссиялық саясатын қалыптастыратын факторларының түсініктеріне
Бүгін экономиканың жаһандануы, тауар өндірісінің, бөлісінің және айырбасталынуының жаһандануы
Олар ұлттық валюталарды, толыққұнды жаһанданған тауарлар нарығының өкілдері болып
Ақша адамды бүлдіреді, ал адам ақшаны бүлдіреді. Егерде қағаз
Толыққұнды ақшаны, қамтамасыз етілмеген ақшамен ауыстырғанда олар мынадай факторларға
нормативтен жоғары эмиссиялану көлеміне;
айналыс жылдамдығының өзгеруіне;
ұлттық тауар айналысы сферасынан тысқа шыға алатын қабілетінен, яғни
Сонда, ақша айналысының белгілі бір тұрақты жылдамдығы жағдайында, қамтамасыз
Мұнда - қамтамасыз етілмеген, эмиссияланған
- тауарлар айналысы мен төлемдерге қажетті толыққұнды ақша массасы;
- айналысқа қосымша түскен, өзінше қорланым құралы мен дүниежүзілік
Егерде нағыз ақша кем шығарылса, онда оның курстық құны
Қамтамасыз етілмеген нормативтен жоғары ақша массасы, оның айналыс жлдамдығының
,
Бұл жерде - қамтамасыз етілмеген ақшаның
- толыққұнды ақшаның айналыс жылдамдығы
Осы жағдайларда, қамтамасыз етілмеген ақшаның жалпы құнсыздану коэффициенті (
Жалпы алғанда, ақша айналысының заңдары, ұлттық валютаның тұрақтылығын ұстап
ұлттық ұдайы өндіріс процесінің қалыпты жүрісі;
ұлттық алтын-валюта резерві;
елдің тұрақты төлем балансы;
валюталық нарыққа маман спекуляциялардың ықпалын шектеу;
ақшаның барлық функцияларының жиынтығын ескеру, яғни олар ақшаға деген
3.2 АҚША АЙНАЛЫСЫН БАСҚАРУ ЖӘНЕ РЕТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Ақша айналысы “ҚР Ұлттық банкі туралы” ҚР заңына сәйкес
Қазақстан Республикасы ақшалай банкнот өндірісі және екінші деңгейдегі банктердің
Осыған қарай Ұлттық банк ақша базасының шамасын Ұлттық банктің
Ақшалай мультипликатордың шамасы міндетті резервтеудің нормаларына тәуелді, өйткені міндетті
Халықаралық тәжірибе көрсетіп бергендей, банк резервтерінің міндетті нормаларының сәл
Міндетті резерв нормаларын шектен тыс жоғарылату іскерлік белсенділікті төмендетеді,
Қазақстанда 1993 жылдың қаңтарынан 1994 жылдың мамыр айына дейін
Банктер резервтерінің (Ұлттық банктің корреспонденттік шоттарындағы қаржат) артығымен өсуіне
Айналымдағы ақша массасын реттеудің тиімді құралына қайта қаржыландырудың пайыздық
Әлемдік тәжірибеде коммерциялық банктердің тұрғысынан алғанда есептік мөлшерлеме дегеніміз
Ұлттық банк есептік мөлшерлемені көтеру арқылы банктердің қарыз алуын
Ұлттық банкинфляцияны тежеу мақсатында қайта қаржыландырудың мөлшерлемесін 1994
Инфляция айтарлықтай төмен болған жағдайда пайыздық мөлшерлемелер экономикада ақша
Ашық нарықтағы операция айналымдағы ақшамөлшерлемесін реттеу процесінде айрықша орын
Орталық банк құнды қағаздарды сату және сатып алу арқылы
Соңғы жылдары (2001-2006 жж.) ҚР Ұлттық банкі белсенді түрде
Мұнай мен металдың әлемдік бағасының тым көп өсуіне байланысты
Экономиканың “тым қызып кетуі” теңгенің шектен тыс нығайтылуы және
Ұлттық банк пен Қазақстан үкіметі елдегі ақшаның айналысын басқару
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазіргі замандағы қоғамда ақша өте үлкен және алуан түрлі
Ақшаның нарықтық экономикадағы рөлі ақша жинақтарын қалыптастырудың механизмдерін
Ақша тауарларды, қызметтерді, тауарлық-материалдық құндылықтарды шаруашылық-қаржылық қызмет нәтижелерін құндық
Ақшаның нарықтық экономикадағы рөлі еңбекақы, сыйақы түрінде еңбек шығындарын
Ақшаның экономикадағы рөлі тауарларды, қызметтерді сату – сатып алу
Мемлекеттер экономикасын ақшалай-кредиттік реттеудегі ақшаның рөлі жоғары, онда бұл
Мұнда ақша-кредиттік реттеудің мақсаты – ақша массасының өсуін тежеу,
Осылайша, ақша экономикада өте маңызды рөлді атқарады: “ол трансакциялық
ӘДЕБИЕТТЕР
“Қазақстан Республикасының ұлттық валютасын енгізу туралы” Қазақстан Президентінің 1993
“Қазақстан Республикасының ақша жүйесі туралы” 1993 жылдың 13 желтоқсандағы
“Қазақстан Республикасындағы ұлттық банкі туралы” 1995 жыл 30 наурыздағы
“Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы” 1995 жыл
“Валюталық реттеу және валюталық қадағалау туралы” 2005 жыл 13
Деньги, кредит, банки. Учебник /Под ред. проф. О.И. Лаврушина.
Деньги, кредит, банки. Учебник. 2-ое издание // Отв. ред.
Ақша, кредит, банктер. Оқулық // Жалпы ред. э.ғ.д., проф.,
Көшенова Б.А. Ақша, кредит, банктер. Валюта қатынастары. – Алматы,
Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие: Оқу құралы. –
Жаналинов Б.Н. Инфляция и антиинфляционная политика в казахстане. –
Вермуш Г. Аферы с фальшивыми деньгами. – м., 1990.
Ильясов Қ.Қ. Қаржы: оқулық. – Алматы, 2005.
Национальный банк РК. 10лет тенге.- Алматы, 2003.
Научный альманах фундаментальных и прикладных исследований: Деньги и регулирование
Внучко Р., Пелих С. Монетарные факторы экономического развития в
Статистический сборник Казахстана.- Алматы, 2006.
Алғаш рет ежелгі грек ақыны, комедиограф Аристофанның (445-385 жж.
“Часто кажется, что город граждан и сынов своих,
И достойных и негодных, ценит совершенно так,
Как старинную монету и сегодняшний чекан.
Настоящими деньгами, неподдельными ничуть,
Лучшими из самых лучших, знаменитыми везде
Среди эллинов и даже в дальней варварской стране,
С крепким, правильным чеканом, с пробой верной, золотой
Мы не пользуемся вовсе. Деньги медные в ходу,
Дурно выбитые, наспех, дрянь и порча, без цены.
Так и граждан благородных, славных домом и умом,
Справедливых, безупречных, убеленных сединой,
Выросших в хорах, в палестрах, знающих кифарный строй,
Их мы гоним, любим медных, чужеземцев и рабов,
Подлых и отродье подлых, ловких новичков из тех,
Кто на виселицу прежде пригодился бы едва”.
(Арuсmофан. Комедии: В 2 т. / пер. с древнегреч.
“Ақша, несие, банктер”, оқулық. Жауапты ред.: д.э.н., проф. В.В.
Мордвинов Н.С. Избранные произведения. -М., 1945.-С.48.
Цит. Ақша, несие, банктер. Оқулық. Отв. редакторы проф. В.В.Иванов,
Цит. Ақша, несие, банктер. Оқулық. Отв. редакторы проф. В.В.Иванов,
3
О
Уақыт
О
Уақыт
О
Уақыт