Машһүр Жүсіпов еңбектері Қазақстан тарихының дерек көзі.
Мазмұны
І тарау. М. Ж. Көпейұлы – қазақтың деректанушысы.
1.1 М. Ж. Көпейұлының деректанушылық көзқарастарының
қалыптасуы.....................................................................................................7
1.2 М. Ж. Көпейұлы – деректерді жинастырушы, құрастырушы,
зерттеуші........................................................................................................11
ІІ тарау. М. Жүсіпов еңбектері қазақ тарихын зерттеудегі деректік
2.1 «Қазақ түбі» үлгілеріндегі Отан тарихы туралы деректер.................20
2.2 Бірінші кезең (б.з.б. ҮІІІ ғ. дейін).........................................................22
2.3 Екінші кезең (ҮІІІ – ХІ ғ.ғ.)...................................................................23
2.4 Үшінші кезең (ХІ – ХІІ ғ.ғ.)...................................................................25
2.5 Төртінші кезең (ХІІІ – ХҮ ғ.ғ.)..............................................................26
2.6 Бесінші кезең (ХҮ – ХҮІІ ғ.ғ.)...............................................................29
2.7 Алтыншы кезең (1680 – 1734 ж.ж.).......................................................37
2.8 Жетінші кезең (1734 – 1781 ж.ж.)..........................................................39
2.9 Сегізінші кезең (1781 – 1837 ж.ж.).........................................................42
2.10 Тоғызыншы кезең (1837 – 1847)...........................................................45
2.11 Оныншы кезең (1848 – 1865 ж.ж.)........................................................49
2.12 Он бірінші кезең (1865 – 1907 ж.ж.).....................................................51
Қорытынды.....................................................................................................53
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімі.........................................55
КІРІСПЕ
Тақырыптың маңыздылығы: ХХ ғасырдың соңғы жылдарында орын алған ірі
Қалай болғанда да саяси төңкерістер, өзгерістер қоғамымыздың рухани гүлденуіне
¤з тағдырын, болашағын қолға алған халық алдындағы біздің басты
¦лттық санасы қалыптасқан һәм өткен тарихынан тағылым ала білген
Қазақ тарихына қатысты мол деректердің бір шоғыры Мәшһүр –
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Мәшһүр – Жүсіп мұрасының зерттелу тарихына
Республикамыздың тәуелсіздік алуына ғана байланысты Мәшһүр жазбалары жеке –
Соңғы жылдары Мәшһүртану бағытында тарих ғылымы саласы бойынша Алпысбесұлы
Деректану ғылымының жалпы теориясы, тарихы және методтары, деректанулық талдаудың
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Бітіру жұмысының басты мақсаты Мәшһүр
Мәшһүр Жүсіптің «Қазақ түбі» еңбегінің жазылу алғышарттарын көрсету,
М.Ж. Көпеев еңбектеріндегі деректердің тарихи мәнін ашу, тарихилығы мен
Мәшһүр - Жүсіп өмір сүрген заманын таныту, тарихи көзқарасының
Мәшһүр Жүсіп еңбектеріндегі Қазақстан тарихына қатысты мәліметтерге деректанулық талдау
Мәшһүр Жүсіп еңбектерінің деректанулық құндылықтарына нахар аудара отырып, ұлттық
Бітіру жұмысының деректік негізін М.Ж. Көпеев жазбалары соңғы жылдары
Мәшһүр – Жүсіптің қазақ тарихы туралы жазылған жемісі еңбегі
Автордың басты мақсаты ауыз әдебиеті үлгілеріне жинастыру болғандықтан қолжазба
Бітіру жұмысының методологиялық негізі: тарих ғылымының деректану саласындағы дәстүрлі
Бітіру жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тарау, қорытынды, пайдалынылған
Қазақ елінің тарихына қатысты мағлұматтардың басым бөлігі халық ауыз
Солардың бірі ақын, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы ғалым, философ,
І тарау. М. Ж. Көпейұлы – қазақтың деректанушысы.
1.1 М. Ж. Көпейұлының деректанушылық көзқарастарының қалыптасуы.
Ең алдымен ескерерлік бір мәселе, ғалымның өз қолымен жазылған
Мәшһүрдің әкесі Көпей (шын аты Көпжасар – Л.Ж.) 42
1858 ж. қыста Көпей керуеншілікте жинаған табысына мал алып,
Орта Азия қалаларына шеккен сапарларының тағы бір құнды нәтіжесі
1881 ж. 23 жасында Ақмола ауданына сапар шегіп, Мейрам
1887 ж. Бухар сапарының барар жолында Түркістандағы Қожа Ахмет
1880 ж. бастап Мәшһүр Жүсіп мерзімді баспасөз беттерінде қазақ
Мәшһүр-Жүсіп осы манифестін арқасында 3 бірдей қітабын (“Тірлікте көп
“Бұл кітаптарға қорытынды шығару үшін проф. Н.Ф.Катановқа тапсырма беріледі.
Мәшһүр-Жүсіп Кеңес үкіметі орнағанына да, Қазан төнкерісіне де қуанған
Қазақ ССР Ғылым Академиясы Орталық ғылыми кітапханысының сирек кездесетін
“Сіз қазақтын қазақ заманында дүниеге келіп қалған гауһарысыз. Сіздің
Одан соңғы сіздей көп қазына – қазақтың шежіресі, ең
¤зіңе берсін Алла ұзын өмір,
Көнгіш бол қорғасындай, болма темір.
Ризамын өзіңе де, сөзіңе де,
Мақал бар, аз сөз алтын, көп сөз көмір
Жалғанның өмір бойы уын іштім,
¤з бойыма шақ емес киім піштім.
Сәрсенбайдың бақытсыз Жамалындай,
Сөзіңе мейірім қанды, түстім-түстім [34].
М.Ж.Көпеевтің өзі өмір сүрген ортасына деген көзқарасын мына жолдардан
...Жыр қайда, осы күнде ғылым қайда?
Түн сайын шертуші едім сырымды айға.
Лақ-тоқты деп құран оқып
Елді кезген дүниеден кім пайда?
Дүниеде қалған жан жоқ аяп күшін,
Қажыды қарауменен қайран тісін,
Жастанып байдың ағаш босағасын,
Молданы бала оқытқан құдай ұрсын.
Дүние үшін жанның бәрі қайғы жеген,
Мін тағып бір-біріне әлде неден.
Жан бар ма, айтшы, елім, еміреніп
Егіліп өз халқы үшін еңірген [35].
Мәшһүр-Жүсіптің 1931 жылы қаза болғаны туралы деректерде оның да
Жалпы алғанда, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы өз заманының ерең тұлғасы, энциклопедист
1.2 М. Ж. Көпейұлы – деректерді жинастырушы,
Мәшһүр-Жүсіп ел тарихын шежіре түрінде сипаттайды. Тарихи тақырыпты қамтитын
Мәшһүр-Жүсіптің ғалым ретінде ғылыми көзқарасының қалыптасуына оның шығыс өркениетін
Ә.Х. Марғұланның пікірінше: “Мәшһүр ақындықтан басқа ғалым адам. Күншығыс
Мәшһүр-Жүсіп еңбектері арасынан ғалымның жалпы қазақ тарихына, ауызша тарихқа,
Дерек жинастырушы ретінде Мәшһүр-Жүсіптің жүргізген жұмыс көлемінің ауқымдылығы оның
Бұлардың арасынан Мәшһүрдің замандастарын: Мейрам Жанайдарұлын, Сыздық Кенесарыұлын, Ахмет
Дерек жинастырушы ретінде деректер ұсынуда Мәшһүр-Жүсіп бергі ҮІІІ-ХІХ ғ.ғ.
Бұл туралы ғалым Бекмаханов Е.Б.: “Ж. Көпеев ¦лы жүз
Мәшһүр шежіре үзінділерінің бірінде әз Тәуке ханның моласының Қараөткелде
1907 ж. жылы басылып шыққан кітабында Мәшһүр-Жүсіп Сарыарқаны қоныстанған
Мәшһүр-Жүсіп жер-су атауларытарихын ел тарихымен, тұлғалар тарихымен байланыстырып қарастырады.
«Қазақ түбі» нұсқаулары шежіре сипатында жазылған. Алайда Мәшһүр шежіресі
Мәшһүр шежіре үлгілеріндегі рудың негізін салған адамдардыңесімін жазба деректердегі
Арғыннан әрі барсаң адасасың,
Ми жетпес көп дүниеге шатасасың,
Ол кезде сен де жоқсың, мен де жоқпын,
Несіне шежіреге таласасың [33, 62].
Жалғыз арғын тайпасы ғана емес басқа ру тайпалардың ҮІІІ-ХҮІІ
Тұлғатану барысында жүргізілген жұмыс барысына назар аударсақ, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының
Қаракерей Қабанабай. Қаракерей Матай Найманнан шыққан. “Қазақта батырда Қаракерей
“Қанжығалы Бөгенбай Қанжығалыдан шыққан”;
“Қаздауысты Қазыбек Қаракесек Бошаннан шыққан”;
“Шақшақұлы Жәнібек Тоқал Арғыннан”;
“Көкжалды көкжал Барақ. Табын біле алмадым. “Жауды жасақ қашырды,
Балтакерей Тұрсынбай Керейден. “Құлағы жоқ шұнақ, құйрығы шолақ, айыбы
“Сырым Малайсары
Абылайдың мінген ыңғай сары ,
Айғаласып келгенде жердің тары,
Абылайды сан қалмақ қамап жатыр,
Малайсары,-дейтұғын
Малайсары осы кісі”;
“Уақ сары, Баян. Ағайынды екеу де бірінен – бірі
Ғақыл тұрмас қашқанда,
Дегбір тұрмыс сасқанда,
Баяндай ерді көрмессің,
Бұрылып жауды шанышқанда,
Үйде батыр көп еді,
Жау жолында Баяндай
Көзге түсетұғы жоқ еді, - делінген Баян батыр осы”;
Он сан Орта жүзге ұран болған ер Олжабай: “Қолының
“Шанышқылы Бердіқожа”;
“Аққозы Қанжығалы Жасыбай. Қалмақпен соғысып өлген, аңызда оққа ұшқан”;
12-13. “Бөрі тоңды, бөрте атты, бөрі бас Орманшы Ақ
14-15. “Малай Жәдігерден Жауғаш қалмақта өліп, бір өзіне 7
20. “Әлтеке Жидебай” (№ 1 тізім). Тарақты, Байғозы; Қозған
Жолмұрат Жүсіпұлы көшірмесінде Мәшһүрдің қазақ хандарынан алған жұмыс тізімі
Кейде Мәшһүр Жүсіп белгілі бір тұлғаға тоқтала отырып, ол
Тұлғатану саласында Мәшһүр еңбегінің бір қыры – есімдері ресми
Дерек зерттеуші ретінде Мәшһүр өзі жинастырған, не ел арасында
Мәшһүр мәліметтерімен салыстыра қарап, жазба деректердің де “жасанды” бұрмалауларға
Топографиялық, географиялық мәліметтерді тарихи таныммен ұштастыра отырып, Нұх топан
Нұх пайғамбар тақтайдан кеме салған,
Ол кеменің таұтайын тескен,-деп.
Бұл-естіген сөз. Құлақ естігенді көз көрмек. Бұл күнде көзіміз
Шежіреші, этнолог, тұлғатанушы Мәшһүр-Жүсіп деректану ғылымына да мол үлесін
Сонымен бірге Абылай батырларын жоғары бағалаған Мәшһүр-Жүсіп барымташы батырларды
Ал Абылай заманындағы атақты батырлар Мәшһүр-Жүсіпте жау қолынды қаза
Хандар тізімінің соңына Мәшһүр-Жүсіптің хандардың өзін екіге бөліп қарастырған
Деректанушы ретінде Әбілғазы еңбегін зерделеп, талдап, оның шежірелік мәліметтерді
Екінші өрнек үлгісі – киіз үй. Бір нәрсені біреу
Үшінші өрнек үлгісі – топырлатып жылқы сою, қой сою,
Төртінші өрнек үлгісі – тоғыз-тоғыздан сый, сыйлық, сияпат. ¤лген
Арғы атамыз Ер түрік, екінші буын атамыз – Мұғол,
Үшінші буын атамыз – Уыз хан. Ай мен Күн,
Кей ретте Мәшһүр-Жүсіп деректерді мәлімдеп қана қоймай, оқиғаның мезгілін,
Сонымен қоса, егер нақтылы тарихи деректер болмаған тұста, сол
Деректерді жіктеуші, топтастырушы ретінде бергі ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. тұлғаларды сараптауға
Қазақта хан болып, заң-закон жасап, халық қатарына қосқандар осы
Тарихи кезеңдердің өзара тарихы байланыстылығы заңдылығын сақтай отырып, Көпеев
Қазақ шежіресінде түркілік кезеңді Ел хан есімімен байланыстырады. Ал
Егер ІХ – ХІІ ғ.ғ. тарихты Мәшһүр шежіресінде этнонимдер
Деректерді құрастырушы ғалым ретінде Мәшһүр-Жүсіп жинақтаған барлық тарихи материалдарды
«Қазақ түбі» нұсқаларының ғылыми маңызының көтерген бір құнды өзгешелігі
Адам ата Нұх заманының Уыз ханға дейін; Мұхаммед пайғамбар
В.В. Радловтың “Қазақ түбі” аңызындағы Шыңғыс хан (Шынқыз) шығу
Әбілғазы шежіресіндегі: Адам Ата, Оғыз (Уыз) хан әнгімесі; Шыңғыс
Үш жүз (“Алаша хан” әнгімесі) шығу төркіні туралы әңгіме
Адам Ата, Уыз хан шежіресі (Әбілғазы нұсқасы); В.В.
Хандар шежіресі нұсқаларында Мәшһүр-Жүсіп өз пікірін М.М. Хайдар Дулати,
“Қазақ түбі” материалдары бойынша жасалған шолу Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының деректанушы,
ІІ тарау. М. Жүсіпов еңбектері қазақ тарихын зерттеудегі деректік
2.1 «Қазақ түбі» үлгілеріндегі Отан тарихы туралы деректер.
«Қазақ түбі» - Қазақстан тарихындағы патшалы Ресейдің отарлау саясаты
Сонымен қатар «Қазақ түбі» ХІХ ғ. Аяғы мен
Мәшһүр Жүсіп «Қазақ түбі» еңбегін жазу барысында өзіне дейінгі
«Қазақ түбі» нұсқаларында кездескен биографиялық мәліметтерге қарағанда, ХІХ ғ.
Мәшһүр – Жүсіптің шежіре жазуындағы өз дәстүрі кейінгі шежірелерге
«Қазақ түбі» өзіне дейінгі мұсылмандық Шығыс пен Батыс (орыс)
М.Ж.Көпейұлы жазбаларындағы ел тарихының хронологиялық шеңбері (Адамзат жаратылысынан Ресейдің
2.2 Бірінші кезең (б.з. ҮІІІ ғ. дейін) бойынша, «Қазақ
1) 1000 жыл өмір сүрген Адам Ата – 912
2) Нұх – Жаббас (Яфас) – Түрік – Түтік
«Қазақ түбі» еңбегінде Мәшһүр Жүсіп Нұх пайғамбарға (Топан су
2.3 Екінші кезең (ҮІІІ – ХІ ғ.) бойынша, «Қазақ
Басқа жұрттан шығып тарих жазушылар мұндай қайдан шығып, қайда
Міне, мен Мәшһүр Иұсып Көфейіп 65 жаста осы сөзді
«Қазақ түбі» енді бір үлгілерінде Ел ханның жұрты Қондыкер
Біздің қазақ халқының қариялары: “Біз үш ханның баласымыз, -
Осы бір «Қазақ түбі» мәліметіне сүйенген Ә.Х.Марғұлан Қондыкер шежіресінің
2.4 Үшінші кезең (ХІ – ХІІ ғ.) «Қазақ
Осы біздің үй салып, отын – жай қылып отырған
Бұл жерде назар аударарлық мәселе, Әлкей Хақанұлы Марғұлан мық
2.5 Төртінші кезең (ХІІІ – ХҮ ғ.) бойынша «Қазақ
Мәшһүрдің өзінің: “Осының бәрін шежіреден көріп жазған сөз емес,
Алтын Ордада Бөрке хан болды. Ақ Ордада Шайбан хан
Ал мазмұны Ш.Құдайбердіұлы шежіресімен үндесетін «Қазақ түбі» № 1177
Жошының баласы – Бату хан, лақабы – Сайын хан.
Бұл Счайын хан ұрпағынан Орыс хан, Орыс ханнан Құйыршық
Келтірілген екі мәтін Мәшһүр – Жүсіптің шежіре жазуда барлық
Шәмшәтұлы И., Ж.О.Артықбаев зерттеулерінде қазақ аңыздарындағы екі Жәнібектің бірі
Сондай – ақ Ақсақ Темір, Тоқтамыс, Едіге туралы айтылған
Әмір Темір замандастары:Тоқтамыс хан мен Едіге арасындағы саяси күрес
Қазақ хандығы тарихы бойынша, «Қазақ түбі» Жәнібектен Салқам
Мәшһүрдің бірінші пікірі оның қазақ хандарына арнап жасалынған тізімінің
Мәшһүрдің екінші пікірі Жоңғар хандығындай қазақ хандығына өзара байланысты,
Қазақта мұндай үзілмей бірінен соң бірі болып тұратұғын хандық
Қазақта хан болып, заң – закон жасап, халық қатарына
2.6 Бесінші кезең (ХҮ – ХҮІІ ғғ.) «Қазақ түбі»
“Он сан ноғай Орманбет би халқы Сарыарқаларында отан тұтқан
Оған қоса, “Атасының аты білінбей өз аты шыққан ерлер”
Енді бір нұсқаларында Әбілғазы шежіресіне сай Мәшһүр Жүсіп Жәнібек
Мұрындық (Бұрындық) хан Керейұлы заманы (1475-1510) туралы «Қазақ түбі»
«Қазақ түбі» Қасым хан Жәнібек ұлы заманына (1510-1521) ерекше
“ Әз Жәнібектің тоғыз ұлы болған. Тоғыздың бірі -
“ Бұл Сайын хан ұрпағының Орыс хан. Орыс ханнан
Барақ ханнан Жәнібек хан. Қазақ Жұртын билейтұғын, Жиренше
Жәнібектің өзінен соң Қасымхан болды. Бұл өзгесінен басым болды.
“Қасым ханның қасқа жолы” деп ат қалдырған Қасым хан
Төртінші үлгіні құрайтын Т.Тоғаев көшірмесі мазмұны жағынан 2 үлгіні
Баласы Жәнібектің сардар Қасым,
Қазақтың біріктіріп, құрап басын.
Осы жер ата қоныс мекенің деп,
Найзамен сызып кеткен шекарасын.
Қасым хан өлгеннен соң балалары баққа, таққа тасылып...” (4
Анықтап қарастырсақ, бұл нұсқаларда Қасымға берілген Мәшһүр бағаларын В.В.
Тарихымыздан белгілі Қасым ханнан соң ел арасында билік үшін
Жәдік Жәнібек ұлы (ХYIғ. басы) билік мерзімі қысқа болғаны
«Қазақ түбі» Үсік (¤секе) Жәнібек ұлы мен Әдік Жәнібек
Таһир ханның (1523-1533ж.) есімі аталып, әкесі Жәдік деп (Әдік
Тоғым хан Жәдік ұлы (1535-1537ж.) есімі аталған: “Жәдік балалары:
Басқа қазақ билеушілер арасынан Хақназар Қасымұлы заманы (1560-1581) туралы
“ ... Ол уақыттағы орыс князы Төртінші Иван Ақназарға
Қасымұлы Хақназар заманы хақында келтірілген хандар
Шығай хан Жәдікұлы билік құрған заманы (1580-1582ж) туралы «Қазақ
«Қазақ түбі» нұсқаларында Шығай ұлы Тәуекел хан заманы (1582-1598
“Бұл өлген соң Шығай балоасы Тәуекел хан болды. Тәуекел
“Бұдан кейін Шығайдың баласы Тәуекел хан болады. Тәуекел өзбек
“Шығай хан баласы Тәукел хан тұсында Қазақ өзбекпегн жауласып,
1598 ж. жорық туралы «Қазақ түбі» шежірелік мәліметтерде бар:
Қазақ тарихында Шығайұлы Есім хан билік құрған заман (1598-1643
“Тәуекелден соң Еңсегей бойлы ер Есім хан болып, өзі
Еңсегей бойлы ер Есім Түркістанды қазақ ханы болып тұрған
“Тәуекел хан өлген соң бақ тайыңқырап, беті қайтып, мижың
Ташкентті билеп тұрған ханы хан Тұрсын мен соғысып, қатағанды
Тоқа Қара Тоқа атанған, Дәулет бикені алған. Онан тұған
Келтірілген екі үлгі тарихи оқиғаларды шынайы сипаттап қысқаша шолу
«Қазақ түбі» Есімұлы Жәңгір хан билік құрған заман тарихында
“Есім ханнан кейін жүдеу бастау тартып, Ташкентен айырылып қалған.
Келтірілген Мәшһүр пікірін тарихи оқиғалар барысын нақтылай түседі. Имамқұлы
2.7 Алтыншы кезең (1680-1734 жж) «Қазақ түбі» Жәңгірұлы әз
Халықтың ауызша тарихнамада Әз Тәуке хан билігі бірліктің, берекеліктің,
“Әз Тәукені тұсында үш жүздің баласы оңтүстіктен шөлейтке қарай
1723 ж. Ақтабан шұбырынды оқиғасы «Қазақ түбі» аңыздарында да
Қазақ – қалмақ қарым – қатынасы тарихы «Қазақ түбі»
Сонымен қатар орыс зерттеушілер еңбектеріне стиліне сай икемдеп жазылған
“... Бұл Тәукеде терең ойлы, толық милы, дөкей ірі
Тәуке ханнан соң Ташкентте Үйсін Толе би хандық қылды.
...Бөкей хан ибн Нұрғали хан ибн Әбу Әбілхайыр хан
2.8 Жетінші кезең (1734-1781 жж) ХІХ ғасыр аяғы мен
Тарихтан бізге әйгілі қолбасшылар ішінде Абылайдың орны ерекше. Оның
Қазақы деректерге сүйене отырып жазған Мәшһүр Жүсіп Көпеев “Бұлардың
Әбілмәнсүрдің “Сабалақ! Атануы тарихына келетін болсақ, бұл да бір
Р. Сүлейменовтың еңбегінде қалмақтардың Ташкентті жаулап алып, Абылайдың он
Мәшһүр Жүсіп дерегі бойынша, Абылай 20 жасында, яғни 1731
Осы тұста Абылай хан атануы мәселесіне тоқтала кеткен жөн.
Бұл орайда А.И.Левшин пікірі ерекше назар аудартады: Султан Аблай
Белгілі шығыстанушы ғалым Қ. Хафизова Абылайдың қытай
Қытай деректерінде Абылайдың ресми түрде (император жарлығымен) хан атауын
Абылайдың 1778 жылы, ақпанның 28-інде қатын патша ІІ Екатеринаға
Ал, Шақшақ Жәнібек мәлімдеуі бойынша, Абылай 1749 жылдан бастап
Абылайдың хан атану мәселесін М.Ж. Көпейұлы қолжазбасы мәліметтері толықтыра
2.9 Сегізінші кезең (1781-1837ж.ж) бойынша топтастырылған «Қазақ түбі» мәліметтер
1781ж. Абылайдан соң хан сайланған Уәлі хан тұсында (1781-1819)
Тіпті, 1810 жылы 27 желтоқсанда сібір әкімшілігі бекіністер маңындағы
Уәліден соң хан сакйланған Ғұбайдолланың («Қазақ түбі» үлгілеріндегі Абайділдә)
Міне осындай аласапыран уақытта қазақ сұлтандары екі топқа жіктелді.Т.
Зерделей қарасақ, ҚТ 1825-1836 ж. оқиғалар қысқаша түрде әңгімелеген.Мәселен,Саржан
Кіші жүздегі көтерілістер тарихы ғана баяндалған «Қазақ түбі» шежіре
лері мен орыс құжаттары айғақтайды.
2.10 Тоғызыншы кезең (1837 - 1847ж. ж.) бойынша
Мәшһүр – Жүсіп мұрасындағы дерегі мол топтамалардың бірі –
Бұл мәселеде деректердің кімнен, қалай, қашан алынғандығын түсіну үшін
Мәшһүр – Жүсіп қолжазбаларындағы тарихи әңгімелердің жазылу барысына зер
Ойымызды түйіндей келе, Кенесары туралы деректерді Мәшһүр – Жүсіп
1836 ж. Саржан, Есенгелділердің қастандықпен өлтірілгеннен кейін
1837 жылғы “ Кенесары – Наурызбай көтерілісі
1947 ж. монографиясы көрнекті ғалым Е.Б. Бекмаханов Мәшһүр-Жүсіптің
Бұл оқиға, Мәшһүр дерегі (тікелей куәгері Майлы Жәдігер
Сондай-ақ Кенесары жасағының 1838 ж. 7 тамызда Қараөткелді қамал
1837-1838 ж. “Еділ-Нұра бойында Қоңырқұлжа төремен жау”
1840 ж. көтерілісші отрядтары “Обаған, Тобылдан,Алтыбас, Қыпшақ Балқожа, Қанқожаның
1844-45 ж. Кенесары көтерілісшілері “Кіші жүздің бергі шеті бес
1844-1845 жж. Кенесары көтерісшілерін жеңе алмаған әскети бөлімдерінің сәтсіз
Бұл арада Мәшһүр – Жүсіптің осы Қамауға (Қамалға) келместен
Патша үкіметі Кенесары ықпалын шектеу үшінгенерал – майор Вишневский
Қоршау қәіпінен құтылу үшін К.Қасымұлы көтерісшілері Қамалды тастап, Шуға
Жазба деректерінде Кенесарының 1847 ж. қатыгездікпен өлтірілуі айтылады. Мәшһүр
2.11 Оныншы кезең (1848-1865 жж.) бойынша «Қазақ түбі» мол
«Қазақ түбі» нұсқаларындағы оныншы кезеңнің шын мәніндегі хронологиялық шегін
ХҮІІІ – ХІХ ғғ. Қоқан билеушілері тарихын шежіре ретінде
Келтірілген мәліметтерге қоса «Қазақ түбі» жазбаларында шашыраңқы сипатталса әржерде
2.12 Он бірінші кезең (1865-1907 жж.) бойынша жазылған Мәшһүр
Бұл кезең бойынша жинақталған материалды өзара салыстыру барысында патшалы
“Мемлекетке, патша хазіретіне қандай міндетті екендігін һәм патшаның дүниеде
Бір қызығы, 1912 ж. Айқап журналында (№ 7-8 сандарында)
Керісінше, өз қолжазба мұраларында, бейресми мәліметтерінде Мәшһүр – Жүсіппатша
«Қазақ түбі» үлгілерінде он бірінші кезең мағлұматтар топтасқан жинағы
Патшалы Ресейдің отарлау саясатын әшкерлеу үшін Мәшһүр алдымен Сарыарқа
Ел тәуелсіздігі үшін Мәшһүр – Жүсіп ең алдымен қазақ
Мәшһүр – Жүсіптің «Қазақ түбі» атты тарихи мұрасындағы Отан
Қорытынды
Мәшһүр – Жүсіп мұрасын зерттеудің Қазақстан тарихы ғылымы үшін
Қолжазба мәтіндерінің ғылыми зерде үшін пайдалы екі қыры бар.
Анықталған дерек көздері, қолжазба мәтініндегі мағлұматтарды салыстырмалы түрде
М.Ж.Көпеевтің ғылыми көзқарасы қалыптасуына өмір сүрген заманы және өскен
Қолға түскен барлық материалдарды сарқа пайдаланған Мәшһүр Жүсіп қолжазбаларды
Мәшһүр нұсқаларында ежелгі тарихи дәуірлер белгілі бір тұлғалар есімдерімен
Пайдаланылған әдебиет тізімі
1. Марғұлан Ә. Х. Мәшһүр –
Бекмаханов Г. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20 - 40 жылдарында
Марғұлан Ә. Х. Дажабай батыр // Жұлдыз. – 1984.
Марғұлан Ә. Х. Ежелгі жыр, аңыздар. А: Жазушы, 1985.
Марғұлан Ә. Х. Еңбекпен еткен өмірім // Жұлдыз, -
Абусеитова М.Х. Казахстан и Центральная Азиы в ХҮ –
Бөжеев М. Мәшһүр – Жүсіп мұралары хақында. // Жалын,
Марғулан Ә.Х. Мәшһүр – Жүсіп Көпеев // Қазақ әдебиеті,
Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында. (Оқу құралы)
Марғулан Ә.Х. Олжабай батыр // Жұлдыз, 1984. № 2.
Көпеев М.Ж. Таңдамалы. Алматы, 1992. Т.2. б-224
Көпеев М.Ж. Қалдан Шерін әңгімесі / Баспаға әзірлеген Жүсіпова
Артықбаев Ж. О. Қазақ этнографиясы: этнос және қоғам ХҮІІ
Алпысбесұлы М. Қазақ шежіресіндегі Қазақстан тарихы: т.ғ.к. ғылыми дәрежесін
Мәшһүр – Жүсіп оқулары (бірінші жинақ). Павлодар, 2001. 130-б
Мәшһүр – Жүсіп оқулары (халықаралық ғылыми – тәжірибешілік конференцияның
Алпысбесұлы М. Қазақ шежіресіндегі Қазақстан тарихы: т.ғ.к. ғылыми дәрежесін
Жүсіпов Г. Мәшһүр – Жүсіп Көпейұлы және оның жазбаларындағы
Жүсіпова Л.
Атабаев Қ.М. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. А. 2002.
Атабаев Қ.М., Қадыртаева М.А. Деректану негіздері. А. 2000.
Көпеев М.Ж. Таңдамалы. Алматы, 1992. Т.2. 224 бет.
Көпеев М.Ж. Абылай хан / құрастырған Дәуітов С. .
Көпеев М.Ж. Қалдан Шерін әнгімесі / баспаға әзірлеген Жүсіпова
Көпеев М.Ж. Аспан, жер және Адам жаратылысы туралы //Қазақ
Көпеев М.Ж. Ай мен Күндей; һәммаға бәрі бірдей”, -
Көпеев М.Ж. Адам мен жұлдыздар арақатынасы // Қазақ тарихы,
Көпеев М.Ж. Кенесары – Наурызбай хақындағы әңгімелер / Баспаға
Көпеев М.Ж. Тарихи әңгімелер // Жұлдыз, 1994. № 10-12.
Көпеев М.Ж. Атасының аты білінбей өз аты шыққан ерлер
Көпеев М.Ж. Дуаның пайдасы туралы / баспадан әзірлеген Н.
Көпеев М.Ж. Наурыз / Баспаға әзірлеген С. Дәуітов //
Көпеев М.Ж. Қазақ хандары // Қазақстан мектебі. 1999.
Көпеев М.Ж. Сарыарқанын кімдікі екендігі // Қазақ тілі мен
Көпеев М.Ж. Абылайдың хан аталуы // Баспаға әзірлеген Л.
Көпеев М.Ж. Қазақ шежіресі А. Жалын. 1993.
Тілеке Ж. Шежіре: Ертіс – Баянауыл өңірі. Павлодар, 1995.
Шалғымбаева Ж. Қыспақ көрген кітаптар // Мәдениет, 1993. №
Тілеке Ж. Шежіре: Ертіс – Баянауыл өңірі. Павлодар, 1995.
“Ризамын өзіңе де, сөзіңе де”. / Баспаға әзірлеген Дәуітов
Көпеев М.Ж. Таңдамалы. Алматы, 1990. Т.1. 22-б
Тоқмағамбетов А. Хажымұқан палуан. // Социалистік Қазақстан. – 1940.
Қазақ фольклористикасының тарихы (Революцияға дейінгі кезең). Алматы: Ғылым, 1988.
Айтабаева Р. Тарих айту дәстүрінің дамуы хақында // Қазақстан
Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз – қазақ һәм хандар шежіресі.
Марғұлан Ә.Х. Олжабай батыр // Жұлдыз 1984. № 2
Көпеев М.Ж. Наурыз. // Парасат. 1990. № 3 12-13
Әділгереев Х. Қазақ халқының құралуы тарихынан. // Социалистік Қазақстан.
Абылай хан / құрастырушы: Дәуітов С./ 1993 ж. 315
Исақов Ә. Сыпатай туралы сөз // Қазақ батырлары. 1991
Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз – қазақ һәм хандар шежіресі.
Марғұлан Ә. Х. Ежелгі жыр аңыздар. 353 бет.
Жүсіпова Л.К. «Қалдан Шерін әнгімесі» хақында //Қазақ тарихы 1998
Марғұлан Ә. Х. Ежелгі жыр аңыздар. 353 бет.
Бекмаханов Г. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20 - 40 жылдарында.
Көпеев М.Ж. Нұх пайғамбар мен бір кемпір туралы /
Ел қазынасы – скі сөз. /В.В. Радлов жинаған қазақ
Шәмшәтұлы И.Әз Жәнібек қай Жәнібек? // ¦лт тағлымы.- 2000.
Әбілғазы. Түрік шежіресі. 189 бет.
Көпеев М.Ж. Тұрмыс жайында болған хабарлар / «Дала үалаяты»
Бөжеев М. Мәшһүр – Жүсіп мұралары хақында. // Жалын,
Қосымша.
АБЫЛАЙДЫҢ ХАН АТАНУЫ
1 – үлгі
Шыңіғыс хан ұлы – Жошы хан. Бұл Жошы ханның
Бұлардың заманында Мәурәлінахрдегі, Дәшті Қыпщшақ үшке бөлініп: Ақ Орда,
Алтын Ордада Бөрке хан болды. Ақ Ордада Шайбан хан
Тоқай Темірденде ¤з Темір, мұның ұлы Хожақол, мұның ұлы
Сәмеке – Салқам Жәңгірдің екінші қатыны Ғайша ханымнан, қатаған
Уәлі Бақы атанған Уәлінің мұнда қалған бір қанынан Сұлтанбет
Осының бәрін шежіреден көріп жазған сөз емес, естумен жазылған
Абылай хан өлген соң, орына бел баласы Уәлі хан
(Орт. Ғыл. Кіт. Қолж. Қоры, №1178 папка, 40(67) 41
2 – үлгі
бұрынғы замандарда қалмақ қазақтарға таң аттырып, күн шығарған емес.
(Орт. Ғыл. Кіт. Қолж. Қоры, №829 папка, №1 дәптер.,
3 – үлгі
1778-жылдар Абылай ханның Орта жүзге хан болған шамасы. 1821
Қазақта мұндай үзілмей бірінен соң бірі болып тұратұғын хандық
Қазақта хан болып заң – закон жасап, халық қатарына
(Фазыл көшірмесі, 5 – том, 6- тізім, 22 –
КЕНЕСАРЫ ТУРАЛЫ
Абылай ханның алғашқы алған қатыны Қарауыл қызы, одан ұл
Одан соңғы Қарақалпақ қызы қатынынан: Уәли хан Шыңғыс сұлтан,
Және Қараауылдан қыз, қатынынан: Шығай, Тағай, Сөк. Сөк баласы
Қалмақ қызы Топшы сұлудан Қасым хан жалғыз туған. Бір
Қарақыстақ, Шөнгір деген екі өзеннің аты. Алатаудан Шұға құяды.
Кекілік тауы Шудың оң жағында, Тоқпақ деген қаланың күншығысында
Қызылсу – Тоқпақтың тұсынан, Алатаудың аққан бір өзең. Қоқидың
Қолға түскен соң Кенесарыны Жаманқараның бодауына Солты руы алған,
Бұл қырғыздың Кенесарыға қарсыласып жатқандығы1846 жыл. Патша өкіметі Аягөзден
¤рдегі үйсін, Найман тырп ете алмай орысқа бағынып қалған.
Сонда Нохалов Қызылағашта қыстаған. Сонда жатып қырғыздың манаптарынахат жазған:
Наурызбай төре ел ішінде жай жүргенде періштедей екен. Жауға
(Жолмұрат көшірмесі, 1-топтама, 8-дәптер, 3- тізім).
26