МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ..........................................................................3
І ТАРАУ. ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАР
Дауыссыз дыбыс туралы тсүнік.................................................8
Дауыссыз дыбыс әріптерінің емлесі........................................10
ІІ ТАРАУ. ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАР
2.1. Дауысты дыбыс туралы тсүнік....................................................12
2.2. Дауысты дыбыс әріптерінің емлесі.............................................17
ҚОРЫТЫНДЫ ...........................................................18
ПАЙЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.................................................24
КІРІСПЕ
Тілдің дыбыстау мүшелері арқылы айтылып, құлақпен естілеті үн дыбыс
Қазіргі казақ тілінде 38 дыбыс көрсетіліп жүр. Олар: а,
Шындығында дауыссыз у бір дыбыс та (мысалы, тауда, қарауында
Тілде әріптің саны дыбыстан көбірек, өйткені жеке дыбыс емес,
Әріптердің белгілі бір ретпен тізілген жинағын алфавит дейді. Қазак
Қазақ тілінде дыбыстар дауыс қатысына қарай үлкен екі топқа
Түсіп қалған (жылжымылы) дауыстылар - морфемада тек каңа
Екпінсіз дауыстылар - екпін түспейтін дауыстылар. Екпін дауыстылармен салыстырғанда
Тексере алмайтын екпінсіз дауыстылар - жазуын тексере алмайтын түбір
Тексере алатын екпінсіз дауыстылар - жазуын тексере алатын дауыстылар.
Қысаң дауыстылар - тіл жоғары жағдайда пайда болатын дауыстылар
Қатаң дауыстылар - унсіз дауыстылар. Мысалы, қатаң дауыссыз дыбыстардың
Қос дауыстылар - морфемалардың шегінде екі дауыстылардың кездесуінен жасалатын
Диффуздық дауыстылар (nam. diffusio - mapamy)- екі жақты универсалды
Созылыңқы дауыстылар - басқа даустылармен салыстырғанда, ұзақтау дауыстылар (ағыл.
Тіл арты дауыстылар - тіл барыншы артқа жылжиғанда жасалатын
Дауысты дыбыстар - үн қатысуымен және ауаның ауыз қуысынан
Йорит дауыстылар - алдында [j] деген дыбыс бар дауыстылар
Қысқа дауыстылар - ұзак емес дауыстылар (ағыл. [і]).
Лабиялды дауыстылар - айтылуда еріннің алға карай дөңгелене сүйірленуі
Мұрын жолды үнділер - артикуляция кезеңде көрші назал дыбыстың
Назал дауыстылар - мұрын жолды дауыстылар, мұрын қуысының қатысуымен
Қуатты дауыстылар - артикуляция өте күшті болатын дауыстылар.
Езулік дауыстылар - ерін дөңгеленбей, созылмай айтылатын дауыстылар (қаз.
Буынсыз дауыстылар - буын жасамайтын дауыстылар.
Астыңғы көтеріңкі дауыстылар- тіл ең төмен жағдайда пайда болатын
Әлсіз дауыстылар - артикуляциядағы кұш аз болатын дауыстылар.
Ашық дауыстылар - ауыз кең ашык болғанда жасалатын дауыстылар
Тіл алды дауыстылар - тілдің таңдайдың алғы шеніне жуықтан
Редукциялаған дауыстылар- кұші мен сапасын жоғалтқан дауысты дыбыстардың көмескіленуі.
Жартылай ашық дауыстылар- тілдің ауыз қуысында орташа қалыпқа ие
Тіл орта дауыстылар - тілдің ауыз қуысында созылғанынан жасалатын
ОРТА ДАУЫСТЫЛАР - ауыз кең емес те тар емес
Қысаң дауыстылар - кең дауыстылармен салыстырғанда ауыз тарырақ ашқанда
Умалаутталған дауыстылар- көрші морфеманың ықталымен алдыңғы дауыстының кейінгісімен кезектесуінің
Кең дауыстылар - ауыз кең ашык болғанда жасалатын дауыстылар
Локалданбаған дауысты - дауыстының дыбысталуы кезінде тілдің ауыз қуысында
Белгісіз дауысты дыбыс - ерекше қыска дауысты, тереңдетілмеген, екі
Екпінді дауысты - бір фономорфологиялық бірліктің құрамындағы екпін түспеген
І ТАРАУ. ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАР
Дауыссыз дыбыс туралы тсүнік
Дауыссыз дыбыстар (Kонсонантйзм ) орыс. согласные звуки
Дауыссыз дыбыстар дауыс қатынасына қарай үшке бөлінеді:
Қатаң дауыссыздар (глухие согласные) — дауыс шымылдығы қатыспай,
Ұяң дауыссыздар (звонкие согласные) — дауыс шымылдығының қатысуымен
Үнді дауыссыздар (сонорные согласные) — дауыс шымылдығының қатысуымен
Екі еріннің бір-біріне жабыса тиісуі арқылы жасалатын м,
Жіңішке дауыссыздар (мягкие согласные ) — сөз құрамындағы дауыссыз
Дауыссыздардың жуандауы орыс. твёрдость согласных — көрші жуан
Дауыссыздардың жіңішкеруі орыс. мягкость согласных — тілдің орта
Дауыссыздарды үш үлкен топқа бөледі:
Қатаң п, к, қ, т, с, ф, х, ц,
Ұяң б, в, г, ғ, д, ж, з
Үнді Мұрын жолды м, л, н, ң
Ауыз жолды л, р, й, (у)
Дауыссыз дыбыс әріптерінің емлесі
Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың да сөз ішінде қолданылуында өзіндік
1. Б, в, г, д әріптеріне аяқталған орыс тілінен
2. Айыру (ь), жіңішкелік (ь) белгілері ешбір дыбыс білдірмейді,
3. Бір буынды сөз жіңішкелік (ь) белгіге бітсе, қосымша
4. В, ф, ц, ч, щ әріптері орыс тілінен
Ескерту. Щ әрпі қазақтың байырғы сөздерінен ащы, тұщы ,кеще
Ф әрпі араб, парсы тілдерінен енген кейбір жалқы есімдер
X әрпі орыс тілінен және араб-парсы тілдерінен енген сөздерде
5. Соңғы дыбыстар ог, уг және рк, рг, ик,
6. Жіңішкелік белгісіне аяқталған бір буынды кірме сөздер мен
7. Кт, нк, нд, нг, мп, мб, ск, кс,
8. Қосарлы сс, лл, мм, тт дыбыстарына немесе ст,
Мысалы: металл — метал-ға, класс —клас-тын, грамм — грам-дап,
ІІ ТАРАУ. ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАР
2.1. Дауысты дыбыс туралы тсүнік
Дауысты дыбыстар (Вокализм ) орыс. гласные звуки —
Дауысты дыбыстар фонациялык ауаның кемейде керіліп тұрған дауыс
Дауысты дыбыстар айтылғанда жақтың , еріннің , тілдің
Жуан дауыстылар орыс. твёрдые гласные — тілдің кейін
Жінішке дауыстылар орыс. мягкие гласные — тілдін ілгері
Ашық дауыстылар (орыс. широкие гласные, гласные нижнего подъёма)
Қысан дауыстылар (орыс. узкие гласные, гласные верхнего подъёма)
Еріндік дауыстылар (орыс. губные гласные) — айтылуда еріннің
Езулік дауыстылар (орыс. негубные гласные) — айтылуда еріннің
Айтылу кезінде ауа өкпеден кедергісіз шығып, үннен ғана тұратын
Дауысты дыбыстар сөйлеу мүшелерінің бір-біріне жанаспай жатуы арқылы жасалынады.
- дауыстылардың жасалатын орны - тамақ тұсы;
- дауыстыларды айтқанда, фонациялық ауа сыртқа - біркелкі, баяу
- дауыстылардың ішкі сапасы - таза үннен тұрады;
- дауыстылардың үн сапасында - жаңғырық (резонация) мол болады;
- дауыстыларды жан-жақты құбылтуға болады;
- дауыстылар сөз ішінде буын жігін құрайды және дауыссыздармен
Қазақ тіліне тән дауысты дыбыстар жүйесін мына дыбыстар құрайды:
Дауыстылар құрамына қарай жалаң (монофтонг) және құранды (дифтонг) болып
Дауысты дыбыстардың жіктелуі
Дауысты дыбыстардың жасалуына белгілі сөйлеу мүшелерінің ерекше қатысуына қарай
2.1. Жуан дауыстылар
Тілдің ұшы кейін тартылып, үсті дөңестену арқылы жасалған дауысты
Жуан дауысты дыбыстар мыналар: а, о, ұ, ы.
2.2. Жіңішке дауыстылар
Тілдің ұшы кейін тартылып, үсті дөңестену арқылы жасалған дауысты
Жіңішке дауысты дыбыстар мыналар: ә, е, ө, ү, і.
2.3. Ашық дауыстылар
Жақтың кең ашылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды ашық дауыстылар
Ашық дауыстылар мыналар: а, ә, о, ө.
2.4. Қысаң дауыстылар
Жақтың тар ашылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды қысаң дауыстылар
Қысаң дауыстылар мыналар: ұ, ү, ы, і.
2.5. Еріндік дауыстылар
Еріннің дөңгеленіп алға қарай созылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды
Еріндік дауыстылар мыналар: о, ө, ұ, ү.
2.6. Езулік дауыстылар
Езудің кейін тартылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды езулік дауыстылар
Езулік дауыстылар мыналар: а, ә, е, ы, і.
Кесте 1.
Дауысты дыбыстардың жіктелуі
Тілдің қатысына қарай жуан а, о, ұ, ы
жіңішке ә, е, ө, ү, і
Жақтың қатысына қарай ашық а, ә, о, ө
қысаң ұ, ү, ы, і
Еріннің қатысына қарай еріндік о, ө, ұ, ү
езулік а, ә, е, ы, і
Дауыстыларды талдаудың үлгісі:
а - езулік, ашық, жуан дауысты;
ә - езулік, ашық, жіңішке дауысты;
е - езулік, ашық, жіңішке дауысты;
ы - езулік, қысаң, жуан дауысты;
і - езулік, қысаң, жіңішке дауысты;
о - еріндік, ашық, жуан дауысты;
ө - еріндік, ашық, жіңішке дауысты;
ұ - еріндік, қысаң, жуан дауысты;
ү - еріндік, қысаң, жіңішке дауысты.
Ұяң: б, в, г, ғ, д, ж, з, һ
Үнді: й, л, м, н, ң, р, у
Қатаң: к, қ, п, с, т, ф, х, ч,
Жоғарыда келтірілген мағлұмат Кеңес Өкіметі билік құрып тұрғанда, 1940
2.2. Дауысты дыбыс әріптерінің емлесі
Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың сөз құрамында қолданылу тәртібі бірдей
1. А, е, ы, і әріптері сөздің барлык орындарында
2. Сөздің соңғы буынында ы, і дыбыстары болып, оған
3. Тек түу одағайынан басқа сөздерде у әріпінің алдынан
4. ә, ө, о, ұ, ү әріптері жалаң сөздердін
5. ә, ұ, ү әріптері мына сөздердің екінші буынында
6. Етістіктің -йы, -йі дыбыстар тіркесіне аяқталатын туынды түбіріне
7. Сый, тый түбір сөздерінен ербіген сөздерде ғана -й,
8. Э, е әріптері орыс тілінен енген сөздерде ғана
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақ тілін орыс аудиториясында дұрыс әрі тиімді оқыту үшін
Практикалық сабақтың сапалылығы, оның әдіс-тәсілдері, ұйымдастыру мәселелері жан жақты
Қазақ тілін уйренуге дегн студенттердің ықыласын, қызығушылығын арттыруда түрлі
Орыс, қазақ аудиторияларында сабақ беретін оқытушы, ең алдымен, екі
Сондықтан да орыс тілді аудиторияларда дәріс беретін оқытушылар міндетті
1. Фонетика - екі тілде де дыбыстарды
Қазақ тілінде дауысты дыбыстарттілдің қатысына қарай жуан,жіңішке болып екіге
Жуан дауысты дыбыстар: а, о, ұ, ы, (у).
Жіңішке дауысты дыбыстар: ә, ө, і, е, ү, и,
“У” дыбысы – бірде жуан (табу – найтй), кейде
Қазақ тілінде дауысты дыбыстар жақтың ашылуына қарай ашық және
Ашық дауыстылар – а, ә, о, ө, е, э.
Қысаң даустылар – ы, і, и, ү, ұ, у.
Дауысты дыбыстар еріннің қатынасыны қарай: еріндік, езулік болып екіге
Еріндік дауыстылар – о, ө, ү, ұ, у.
Езулік дауыстылар – а, ә, е, э, ы, і,
Қазақ тілінде ерекше деп саналатын он дыбыс бар:
Дауысты дыбыстар – ә, ө, ұ, ү, і, ы.
Дауыссыз дыбыстар – ң, һ, ғ, қ.
Қазақ тілінде дауыссыз дыбыстар – 25. Дауыссыз дыбыс пен
Орыс тіліндегі ұяң және қатаң дауыссыздар: б–п, в-ф, г-к,
2. Морфология. Сөз құрамы жағынын екі тілде де
Орсы тіліндегі түбір сөздер өз алдына аффиксіз жеке мағынаға
Қазақ тілінде орыс тіліндегідей префикстер жоқ, тек парсы тілінен
Орыс тілінде пиставка түбір сөздің алдына келіп, жаңа сөздер
Сөз таптарында екі тілде де ұқсастықтарымен қатар, біршама айырмашылықтар
Қазақ тілінде сөз таптары 9-ға бөлінеді: зат есім, сын
Қазақ тілінде зат есім ”кім? не?” деген сұраққа жауап
Ал, орыс тілінде “кім?” деген сұрақ жанды заттардың бәріне
Қазақ тілінде род категориясы жоқ. Орыс тілінде 3 түрлі
Қазақ тілінде орыс тілінің әсерінен кісі аттарына “ова, ева,
Орыс тілінде а,я,ь,и,ы,е жалғаулары түбірге жалғану арқылы көптік
Қазақ тілінде “май, сүт, ет, сұлулық, су“ деген сөздерге
Орыс тілінде жекеше түрде келетін біршама сөздер бар. Мысалы:
Септік жалғауларда да айырмашылықтар бар. Қазақ тілінде септік жалғауы
Мысалы: А.с. – кім? не?
І.с. –кімнің? Ненің? –ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің
Б.с-кімге? Неге? –ға, -ге, -қа, -ке, -на, -не, -а,
Т.с-кімді? Нені? –ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті, -н.
Ж.с-кімде? Неде? –да, -де, -та, -те, -нда, -нде
Ш.с-кімнен? Неден? –нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен
К.с-кіммен? Немен? –бен, -мен, -пен
Қазақ тілінде түбір сөзге септік жалғауларының бәрі де дауысыз
Қазақ тілінде септеу екіге бөлінеді, жай септеу ,тәуелдік
Сын есім екі тілде заттың сынын білдіреді, ”қандай?“ деген
Қазақ тілінде сын есім зат есімнің алдында немесе артында
Қазақ тілінде де, орыс тілінде де сапалық сын
Қазақ тілінде үш түрлі шырай категориясы бар – жай
Салыстырмалы шырай- сын есімге- ырақ, -ірек,- рак, рек,-
Қазақ тілінде сын есім орыс тіліндегідей жаққа,
Қазақ тіліндегі тыныс белгілерінде ұқсастықтар мен айырмашылықтарды байқауға болады:
Қорыта келгенде, орыс аудиторияларында қазақ тілін орыс тілімен салыстыра
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Бейсенбаева К. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы. Алматы, 1995. –
2. Аралбаев Ж.А. Воколизм казахского языка. – Алматы. –
3. Аралбаев Ж. А. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер. –
4.Әбдіқадырова Т., Үрістенбекова Г. Төл дыбыстарды меңгерту – тіл
2