Тақырып: Қазақ халқының ортағсырлық мәдениеті
Жоспар
Кіріспе.
І. Тарау. Орта ғасырлардағы рухани мәдениет.
І.1. Түркілер дәуіріндегі рухани мәдениет.
І.2. Моңғол жаулап алуларынан кейінгі құрылған
мемлекеттердегі мәдениет.
ІІ. Тарау. Қазақ хандығы және Ресей отары болған
кезіндегі қазақ халқының рухани мәдениеті.
ІІ.1. Қазақ хандығы тұсындағы рухани мәдениет.
ІІ.2. Патшалық Ресей құрамындағы Қазақстандағы
рухани мәдениеттің даму деңгейі.
Қорытынды.
Кіріспе
Қазақ халқының рухани мәдениеті өте бай, ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы
Осы бітіру жұмыста мен қазақ халқының рухани мәдениетінің даму
Қазақ халқы көшпелі мемлекет болғандықтан рухани мәдениеттің оның өмірінде
Тәуелсіз Қазақстан халықтары бай рухани мәдениетті пайдалана отырып, ХХІ
Рухани мәдениет Қазақ халқының қалыптасуымен қатар жүрді. Халықтың басына
І.1. Түркілер дәуіріндегі рухани мәдениет.
Ертедегі түріктер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жер -Суға
Өзінің мәні жөнінен бұдан кейін тұрған әйел тәңірісі Ұмай
Ертедегі орта ғасырлардағы барлық түркі тілдес тайпалардың наным-сенімінде қасиетті
Осы сипатталған наным-сенімдер ежелгі түрік тайпаларына, оның ішінде оғыздарға,
Ертедегі түріктер арасында әр түрлі діндер таралған, олардың ішінде
Алдыңғы орта ғасырларда будда дінінің негізгі миссионерлері рөлін соғдылар
Бұдан бұрын атап өтілгеніндей, VI ғасырдан бастап түріктер будда
Орта ғасырлардан белгілі қала Испиджабтың - Сайрамның қирағаң жүртына
Үңгірдегі монастырь кешендерінің ертедегі үлгілерін Үндістаннан іздестіру керек, онда
Несторийдің ілімі 431 жылы Эфес соборында айыпталып, несториандар аяусыз
VII-VIII ғасырларда несториандық ілім Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларында
Жібек жолының бойымен келесі бір дін — манихей діні
Манихей дінінің Жетісу мен Қдзақстанның оңтүстігінде, бірінші кезекте, отырықшы
Қазақстанның ортағасырлық қалаларының тұрғындары арасында тағы бір дүние жүзілік
Б. з. б. ІІ-І мыңжылдықта Сібір мен Орталық Азиядағы
Орта және Орталық Азияның ғұндардың (хунну) тайпалық одағы құрған
Алайда, Қазақстанның онтүстігі мен Жетісудың далалық өңіріндегі тілдік жағдай
VІІІ-Х ғасырларда, алғашында Ертіс өңірінде көне түрік тілдес көлемді
Түрік тобының тілдерімен қатар Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда отырықшы-егіншілік
Сонымен, біздің заманымыздағы I мыңжылдықтың ортасы мен екінші жартысын
Орта Азия мен Қазақстан аумағында тұрған халықтар ертедегі дәуірдің
Алматы маңындағы сақ обасын қазған кезде табылған күміс тостағандағы
VІ-VІІ ғасырларда Түрік қағанатының құрамына кірген Орталық және Орта
Деректемелерде түріктер «қажетті адамдардың, жылқының, алым-салық пен малдың санын»
Түрік қағанаты тарихының алғашқы кезеңінде, кеш дегенде VII ғасырдың
Ертедегі түрік жазуын тұңғыш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарында I
Руналық жазулардың барлық табылған ескерткіштері ішінде Солтүстік Монғолияның негізінен
Орта Азия мен Қазақстан аумағында руналық ескерткіштердің екі тобын
Бұл ескерткіштердің бәрі Батыс түрік кағанаты мен Қарлұқ мемлекетінде
Ертедегі түріктердің руна жазуы XI—XII ғасырлардан кейін қолданудан шығып
Түріктердің руналық жазуымен қатар Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда соғды
Монғолия мен Енисейдің руналық текстері маңызы зор тарихи құжаттар
Екі жазудың да композициясы әбден ұқсас, тіпті жазулардың денінің
731 жылы осы текст жазылғанда құрылған кезі (VI ғасырдың
І.2. Моңғол жаулап алуларынан кейінгі құрылған
мемлекеттердегі мәдениет.
Бұл кезеңнің рухани мәдениеті Дешті Қыпшақ аумағында ежелгі түрік,
Фольклор. Ауызекі халықтық-поэтикалық шығармашылық Алтын Орда халқының рухани мәдениетінің
Ол кезеңдегі фольклордың ең ертедегі үлгілері ғарыштық, тотемдік, этиологиялық
Құл иеленушілік мемлекеттерде алғашқы қауымдық мифтер циклдерге айналдырылып қана
Фольклор жанрлардың арасында әдет-ғұрыптық өлеңдер, ертегілер батырлық жырлар, мақалдар
Әдет-ғұрып өлеңдерінен айырмашылығы ертегілер тәрбиелік, көңіл көтеру мақсатында айтылды,
Халық арасында жалпы Шығыс ертегілері мен ғибратты-новелла сипаттағы мысал
Бұл кезенде Алпамыс, Қобыланды, Сайын, Қозы Көрпеш туралы ертеден
Қобыланды батыр туралы эпостың көне негіздері де VІІІ-ІХ ғасырларда,
«Ер Сайын» эпосы да нақ осылайша қалыптасқан. Ертедегі сюжеті
XIV-ХV ғасырларда ноғайлы топтамасындағы тарихи-батырлық эпос («Ер Тарғын», «Ер
Эпопея Ноғайлының барлық батырларының эпикалық бабасы - Аңшыбай батыр
«Қырымның қырық батыры» эпопеясында оқиғалар мен тарихи адамдардың орны
Ноғайлы топтамасындағы өзекті туынды — Алтын Орданың атақты әмірі,
Солай бола тұрса да, Едіге туралы эпостың Тоқтамыс пен
Әрине, мұндай эпикалық сюжеттер мен мінсіз бейнелердің пайда болуында
Ауызша жеке поэзия. ХІІІ-ХV ғасырларда Дешті Қыпшақтың мәдени өмірінде
Бізге дейін жеткен авторы мәлім поэзияның ең ертедегі үлгісінің
Бұл шығарушылардың ең ежелгісі — отбасындағы өлеңші мен рудағы
Осындай естіру жырының бірі — Шыңғысхан заманында өмір сүрген
«Теңіз бастан былғанды,
Кім тұндырар, уа, ханым?!
Терек түіптен жығылды,
Кім тұрғызар, уа, ханым? !»
Бұған Шыңғыс былай деп жауап қайтарады:
«Теңіз бастан былғанса,
Тұндырар ұлым Жошы-дүр!
Терек түптен жығылса,
Тұрғызар ұлым Жошы-дүр!
Көзің жасын жүгіртер,
Көңілің тұлды болғай-ма?
Жырың көңіл өкіртер, Жошы өлді болғай-ма?»
«Сөйлемекке еркім жок,
Сен сөйледің, уа, ханым!
Өз жарлығың — өзіңе жауап,
Ой ойладың, уа, ханым!»
Сөйтіп Шыңғыс-хан былай деп қорытады:
«Құлын[ын] алған құландай,
Құлынымнан айырылдым!
Айырылысқан аққудай
Ер ұлымнан айырылдым».
Бұл жолдардан жоғары поэтикалылық шеберлік аңғарылады. Қайғылы оқиға тура
Бір ғажабы, бұл жыр көп өзгермеген және неғұрлым толық
Дешті Қыпшақтың әйгілі ақындарының бірі Қотан болған, генеалогиялық аңыздарға
«Ертеде Арғын ата болған зерек,
Өзгеден ол кісінің жөні белек.
Арғынның түп атасы — ақын Қотан,
Өлеңге бізден ұста болса керек».
Қотан шығармаларының бірнеше жолы сақталған, ол оның ұлы Ақжолдың
«Қарақыпшақ Қобыландыда
Нең бар еді, құлыным?
Сексен асып,
Таянғанда тоқсанға
Тұра алмастай
Үзілді ме жұлыным?
Адасқанын жолға салдық
Бұл Ноғайлы үлының!
Аққан бұлақ, жаққан шырақ,
Жалғыз күнде құрыдың!
Қарақыпшақ Қобыландыда
Нең бар еді, құлыным?! »
Жырда әбден қартайған әкенің жай-күйі терең сезіммен берілген, ол
Ақжолдың (Дайырқожа да сол) Әбілкайыр хан кезінде атақты би
ХІІІ-ХІV ғасырлардағы Дешті Қыпшақтың аса әйгілі жыршыларының бірі -Сыпыра
Ауыз әдебиетінің дөстүрі біздің заманымызға оның Алт ын Орданың
Сыпыра жыраудың толғау-монологы тауып айтылған поэтикалық сипаттамалар мен бейнелі
XIV-ХV ғасырлардағы Дешті Қыпшақтың мәдени өмірінде халық арасында және
Асан Қайғының поэтикалық мұрасынан бізге дейін шың өмір туралы,
...«Қырында киік жайлаған,
Суында балық ойнаған,
Ойшуытгай тоғай егіннің
Ойына келген асын жейтұғын,
Жемде де кеңес қылмадың12»...
Асанның Жәнібекке оппозициялық көзқарасы ханның алысты көздемейтін және ойланбай
Асан поэзиясында жалпы жыраулардың шығармашылығына, әсіресе ХVІ-ХVПІ ғасырларға тән
«Әй, Жөнібек, ойласаң,
Қилы-қилы заман болмай ма?
Суда жүрген ақ шортан
Қарағай басын шалмай ма?13»
XV ғасырда ауызша жеке поэзияның жарқын өкілдерінің бірі Қазтуған
Қазтуған жыраудың жырларында батыл да ержүрек жауынгердің бейнесі мен
Сонымен Асан Сәбитұлы мен Қазтуған Сүйінішіұлының шығармаларьшан ХІІІ-ХV ғасырлардың
Жазбаша әдебиет. Алтын Орда дәуірі тек қана қиратып-күйретумен ғана
Ең елеулі әдеби туындыларды негізінен сарай төңірегіндегі ортада талантты
Сол кезеңде жасалған туындылардың жалпы саны арасынан «Кодекс Кума-никус,
«Кодекс Куманикус» (XIV ғ.) — Жоңғар қақпаларынан Дунайға дейінгі
audiо-mesnoen - eziturmen (есітермін)
audis-mesnoy - esitursen (есітерcің)
audit-mesnoet - esitur (есітер)...16
Одан әрі бірнеше бетте сөздің «audiо» («есіту») әр алуан
«Кодекс Куманикустың» екінші бөлімі негізінен алғанда фольклорлық материалдардан: жергілікті
XIV ғасырдың басында Насреддин Рабғуздың халық арасында «Қиссас уль-анбия»
Кітап Мұхаммедке дейінгі пайғамбарлардың өмірі мен кездескен оқиғаларын суреттеуге,
«Қисса-и Рабғузиге» енгізілген туындыларды идеялық-тақырыптық мазмұны бойынша үш топқа:
Алтын Орда дәуіріне жататын елеулі туындылардың бірі — «Хұсрау
Жалпы жұрт Кутб өз дастанын 1341-1342 жылдарда бітірген деп
Кутбтың «Хұсрау мен Шырын» дастаны Низамидің осы аттас дастанының
Әділ билеуші және мінсіз (ізгі) қоғам идеясы халықтың утопиялық
Кутб «Хұсрау мен Шырын» сюжетін поэтикалық өрбіту кезінде Низамиді
Біздің заманымызға дейін жеткен Хорезми қолжазбалары көшірмелер болып табылады.
«Мухаббат -наме» - орта ғасырлардағы түрік әдебиетіндегі түрі мен
Поэманың тілі кейіпкер өзін азап шегуге мәжбүр етуші туралы
Поэманың мазмұны, құрылымы мен тілі көрсеткеніндей Хорезми сірә, көп
Хорезмидің «Мухаббат-наме» поэмасы Дешті Қыпшақтың рухани мәдениетінде қарапайым адамның
Музыка өнері. Халықтың ауызекі шығармашылығымен, жеке поэзиямен және жазбаша
Отбасылық, тұрмыстық және сүйіспеншілік тақырыптарға арналған лирикалық-тұрмыстық әндер мейлінше
Лирикалық әндер тақырыбы жағынан ғана алуан түрлі емес. Олар
Халық арасында үлкен эпикалық орындау кеңінен таралды. ХІІІ-ХV ғасырларда
Аспапта орындалатын, күй деп аталатын музыка ән өнерінен кем
Алтын Орда дәуірінің аспаптық музыкасынан біздің заманымызға дейін бірнеше
Күй-аңыздар — орындау кезінде күйдің мазмұны түсіндіріліп отыратын әңгімелер
Күй-аңыздардың ең ертедегі жазылуы XIV ғасырға жатады. «Codex Cumanicus»-тен
XIV ғасырда жазылған музыканың алғашқы тактілерінің әйгілі «Елім-ай» әнінің
Қарастырылып отырған кезенде Қазақстандағы исламның тарихын, оның таралуын зерттеу
Аңыздарға негізделген әңгімелерде исламның көшпелілердің ежелгі діндеріне қарсы күресі
Мұсылман діні біртіндеп ақсүйектер арасында ғана емес, көшпелілерге де
Көптеген археологиялық материалдарға қарағанда исламның ықпалымен ежелгі жерлеу ғұрпы
Қазақстанда исламның таралуы едәуір дәрежеде суфизммен (мұсылман мистицизмімен) байланысты,
Орта Азия топырағында туған елеулі суфистік конгрегациялар (бауырластықтар, ордендер)
Қазақстаңда суфизмнің кең таралғаны мен ықпалын Манғыстаудағы киелі ғимараттардың
Орденнің атауы Баха ад-дин Накшбандидің есімімен байланысты екеніне қарамастан,
Қарастырылып отырған кезеңде суфистік ордендердің гүлденуі және алдыңғы ислам
Ислам ығыстырып шығарған ертедегі көзқарастар мен діндер Қазақстан мен
XIV-XV ғасырларда мұсылмандарға дейінгі түсініктер, діндер, әдет-ғұрыптар қазақтардың діни
Бұрынғысынша дағдылы құқық (әдет) ережелерімен реттелген коғамдық және отбасылық
Басқа халықтардағы сияқты, қазақтарда да нақты еңбек қызметі ежелгі
Ауыл шаруашылығы ғұрыптарында табиғат оянып, жанданатын, ауыл шаруашылық жұмыстарының
Жаңа жылдың келуі көктемгі күн мен түн теңелетін 21—22
Қазақтардың шаруашылық қызметінен ажырамайтын ғүрыптар кешенінде қуаншылық болған жағдайда
Қазақтың халықтық дәстүрінде исламға дейінгі пантеон мен пандемонизмнің ертедегі
Қазақтарды діни өмірінде шамандық маңызды рөл атқарған. Шамандық діннің
Қазақ шаманының қасиетті белгілері: қобыз, қамшы, домбыра болған. Зікірді
Исламға дейінгі ежелгі дәстүрлердің нышандары қазақ қоғамының өмірінде елеулі
Мұсылмандарға дейінгі діни дәстүрлер отбасы тұрмысында - отбасының өмірлік
Бата оқу-жерлеу жоралғысындағы ғұрыптық рәсімдердің ертедегі дәстүрлі тәртібімен байланысы
Қазақстанның мұсылмандарға дейінгі дәстүрлерінде отқа табыну маңызды рөл атқарған.
Отбасылық ғұрып циклінде соқыр сенімнің, аниминизм мен сиқыршылықтың элементтері:
Ислам, шаманизммен қатар XIII—XIV ғасырларда буддизм мен христиан діні
Исламға дейінгі ежелгі дәстүрлер мен ислам дәстүрлерінің ұштасуы және
Шамандық, зороастралық, буддалық, мұсылмандық және басқа тұжырымдамалар мен шыңғысшылдық
Патшалық Ресей құрамындағы Қазақстандағы
рухани мәдениеттің даму деңгейі.
Қазақ елінің рухани жағынан толысып, дамуы жолында ойшыл ақын
Абай ХІХ ғасырда өмір сүрді, ол халқымыздың салт дәстүрі,
Абайдың қай шығармасын алсақта халықтығы басым, тәлім-тәрбиеге толы.
Туған дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең.
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,
Ойлансаңщы бос қақпай елең-селең.
шұмағының өзінде қазақтың әдеп-ғұрпының бірі өлеңмен өтетіндігі айтылса, осы
Ұлы ақын қара сөздері тілін зерттеп қарастырудың әрі практикалық,
Ыбырай Алтынсарин (1841-1889). Аса көрнекті ағартушы Ыбырай Алтынсарин қазақ
Алтынсарин қолөнер және ауыл шаруашылығы училищелерін ашуға көп күш-жігер
Қазақстанда қыз балаларға білім берудің басталуы да Ы.Алтынсариннің есімімен
Алтынсарин жан-жақты білімді адам болды. Ол қазақ этнографиясының кейбір
Музыка мәдениеті. XIX ғасырдың екінші жартысы Қазақстанның музыка өнерінің
Бұл кезеңде өмір сүрген көптеген аса көрнекті кәсіби композитор-әншілер
Көптеген халық композиторлары өз заманындағы білімді адамдар еді; олардың
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстандағы музыка өнерінің дамуына Құрманғазы
Құрманғазы Сағырбайұлы (1806—1879) Бөкей ордасының Жиделі деген жерінде кедей
Дәулеткерей Шығайұлы (1820-1887) - аса көрнекті композитор-лардың бірі. Оның
Тәттімбет Қазангапұлының (1815-1862) шығармашылығы XIX ғасырдың аспаптық музыкасына қомақты
Қобызға арналған шығармалар классикасының қалыптасуына Ықылас Дүкенұлының (1843—1916) композиторлық
Сарымалай (1835—1885) сыбызғыға арнап классикалық күйлер шығарумен қатар, аса
Біржан Қожағұлұлының, Мұхит Мералиевтің, Ақан сері Қорамсаұлының, Жаяу Мұса
Біржан сал Қожағұлұлы (1834— 1897) туған өлкесінің ән мәдениетін
Біржанның «Жанбота» деген атақты өнінде Жанбота болыстын, зорлық-зомбылығы айыпталады.
Батыс Қазақстанға тән халық әндерінің өзіндік ерекшеліктері аса көрнекті
Талантты ақын, композитор-әнші Ақан сері Қорамсаұлының (1843-1913) көптеген шығармалары
XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ музыкасындағы аса үлкен құбылыс
Жаяу Мұсаның әндері (60-тан астам әні сақталған) музыкалық көркемдігі
Ол болашақтағы қуанышты күндер туралы, өз Отанының жарқын келешегі
Қазақ халкының XVIII—XIX ғасырлардағы музыкалық өмірін зерттеуде, сондай-ақ қазақ
Қазақ өндерін жазып алуда С.Г.Рыбаков көп еңбек сіңірді. Ол
Этнограф А.А.Ивановский «Қырғыздың халық ақыны Ноғайбай» деген мақаласында қазақтың
Ғалымдар мен саяхатшылардың қазақ халқының музыкасы жайын-дағы еңбектері орыс
Орыс музыкасымен байланысы нөтижесінде қазақтың халық музыкасы байи түсті,
Қазақтың ән өуендері оркестрлік шығармаларда да пайдаланылды. Олар капельмейстр
Қорытынды
Бүгінгі ұрпақ қазақ халқының жүздеген жылдар бойы жинақталған рухани
Қорыта айтқанда қазақ халқының 2000 жылдай уақыт жиналған рухани
Қазақ халқының рухани мәдениетінің ашылмаған тұстары өте көп. Қазіргі
Рухани мәдениеті жоқ мемлекет, халық болашағы жоқ. Құдайға шүкір,
Пайдаланылған әдебиеттер
1. XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы. Алматы, 1982 ж.
2. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. Алматы, 1967 ж.
3. История казахской литературы. Алматы, 1968 ж.
4. Казахская несказочная проза. Алматы, 1990 ж.
5. Әдебиет тарихы. М.Әуезов. Алматы, 1991 ж.
6. Қазақтың көне тарихы. Алматы, 1993 ж.
7. Мыңжанов Н. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994 ж.
8. Маданов Х. Қазақ халқының арғы бергі тарихы. Алматы,
9. Маданов Х. Ұлы дала тарихы. Алматы, 1994 ж.
10. Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы, 1994 ж.
11. Қазақстан тарихы ІV-томдық 2 том. Алматы, 1998 ж.
12. Аманжолов К. Түркі халықтарының тарихы. Алматы, 1999 ж.
13. Салғарин Қ. Таным тармақтары. Алматы, І998 ж.
14. Мейірханов М.С. Қазақ жерінің тарихы. Алматы, 1994 ж.
15. Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық. Алматы, 1961 ж.
Стеблева И.В. К реконструкции древнетюркской религиозно-мифологической системы. Тюркологический сборник.
История Казахской ССР т.І. А., 1977. 431 б.
Литвинский Б.А., Пичикян И.Р. Пещерная культовая архитектура Восточного Туркестана
Клышторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячилетий, 1992,
Айдаров Г. Язык памятника Кюль-тегину. А., 1993.
Каскабаев С.А. Казахская несказочная проза. А.-А., 1990
Аяз туралы ертегінің сюжетін С.П. Толстов Аяз қала бекінісінің
Валиханов Ч.Ч. Извлечение из «Джами-ат-таварих» // Собр. Соч. В
Тизенгаузер В.Г. Сборник материалов,
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Қазақ шежіресі. А., 1993. 14-б. Шакарим
Казахский фольклор в собрании Г.Н. Потанина. А.-А., 1972,
Татаро-монголы В Азии и Европе. М., 1977, 211-б.
Мағауин М. Қадым заман күәгері. «Алдаспан». А.-А., 1971, 7-б.