МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ..............................................................................................................................4
І бөлім. ОТБАСЫ ПСИХОЛОГИЯСЫНДА ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Отбасы мәселесінің психологиялық негіздері..................................................8
1.2 Отбасындағы тұлғааралық қарым-қатынастың қалыптасу
1.3 Отбасы қарым-қатынасындағы психотерапияның
негізгі бағыттары ……………………………………………………...…….21
2 бөлім. ОТБАСЫ ПСИХОЛОГИЯСЫНДА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН
2.1 Отбасында тұлғааралық қарым-қатынастың қалыптасуын
анықтау .............................................................................................................................36
2.2 Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты түзету жаттығулар
ын жүйелеу және қолдану .............................................................................................45
2.3 Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты зерттеу нәтижесін
жинақтау ............................................................................................................................56
ҚОРЫТЫНДЫ.................................................................................................................59
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...................................................................................................61
ҚОСЫМШАЛАР............................................................................................................66
КІРІСПЕ
Отбасы баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы. Осы ортада баланың
Қазақстан Республикасының Конститутциясында «балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу
«Қазақстан-2030» бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі
Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып,
Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-қатынас нәтижесінде
Отбасы ұғымына анықтама беру, оның атқаратын қызметтерін нақтылау, отбасындағы
Д.Горборино отбасын «адамзаттың тәжірибенің негізгі бірлігі» ретінде сипаттады [6,17].
Отбасылық қатынастар бойынша құрылған отбасы анықтамаларының ішінде
Қазіргі кезде отбасы проблемаларының арасында ата-ана мен бала арасындағы
Зерттеу мақсаты: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілерін
Зерттеу обьектісі: отбасына психологиялық қызмет көрсету.
Зерттеу пәні: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілерінің ерекшелігін
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер де, отбасындағы тұлғааралық қарым-қатынастың
Зерттеу міндеттері
1. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық ерекшеліктері
2. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу әдістемелерін жинақтау.
3. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың ерекшеліктерін айқындау экспериментін жүргізу.
4. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық көрсеткіштерін коррекциялау
5. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілері бойынша жүргізілген
Зерттеу әдістері: 1. Теориялық, әдістемелік әдебиеттерді және құжаттарды талдау
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері - отбасы тұлғааралық
Зерттеудің теориялық мәнділігі: зерттеуде отбасы құндылығы және сапалары эмоционалды,
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық
Зерттеу кезеңдері.
Зерттеу үш кезеңде жүргізілді. Бірінші кезеңде тақырып анықталып, ғылыми-әдістемелік
Зерттеу базасы Оңтүстік Қазақстан Облысының «Қазақстан
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды,
І бөлім. ОТБАСЫ ПСИХОЛОГИЯСЫНДА ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ
1.1. Отбасы мәселесінің психологиялық негіздері
Отбасы - адамның эмоциясы, уайымы, көзқарасы мен қатынасынымен байланысты
Терең тұлға аралық қатынастарды реттеу механизмдеріне арналған жұмыстарды талдауда
Екіншіден, жеткіншектердің тұлғалық дамуында ауытқулардың пайда болуының отбасы ішіндегі
А.Б.Харчев берген отбасы ұғымына түсініктеме неғұрлым жалпылама болып табылады:
Қазіргі таңда отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі жетік
Э.К.Васильева (1981) өз зерттеулерінде отбасы қызметінің үш тобын қарастырады:шаруашылық-экономикалық,
70-шы жылдары басты назар отбасындағы қарым-қатынас пен оның тұлға
З.И.Файнбург «отбасындағы эмоциялық жағдайлар, олардың отбасы ішілік қатынастың тұрақтылығына
70-шы жылдардың аяғына қарай отбасы мен неке психологиясында неке
Соның қарым-қатынасындағы маңызды обьект бала. Бала қай жас ерекшелік
Жеткіншектерді зерттеуге психология ғылымындағы базалық теориялар мен концепциялар негізге
Жеткіншектердің агрессиялық мінез-құлқын зерттеген жұмыстар зерттеудің теориялық мәнділігін негіздеді.
Жеткіншектердің психикалық даму мәселелеріне қатысты Қазақстандық жұмыстар зерттеудің теориялық
Ал басқа да қазақстандық ғалымдардың зерттеулеріне үңілсек, Елубаева С.Б.
Күнсләмова Т.К. өз зерттеу жұмысында жеткіншектердегі агрессиялық мінез-құлықты өзіндік
Айдарбеков Қ.А. (Развитие диалогической структуры самосознания у подростков во
Шалғынбаев Т.М. «мінез –құлқы дезадаптивтік жасөспірімдердің кісілік қасиеттері
М.В.Күзубаева «Тұлғалық алаңдаушылықтың көріну механизмдері өзгеруіне әр түрлі фактордың
Ж.Намазбаеваның жетекшілігімен С.Ж.Өмірбекованың «жас өспірімдік және ерте балауса жас
Қарым-қатынас стилі шет елдерде және Т.М.Д. елдерінде жоғары дәрежеде
Солардың ішінде Шолпанқұлова Г.К. «гумандық қарым-қатынас» адам бойындағы адамгершілік,
Шужебаева А.И. «отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынасындағы қиындықтарын психологиялық-педагогикалық
Зерттеу жұмысында отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың ересектермен өзара қарым-қатынасының
Э.Берн теориясының мәнін, қарым-қатынастағы эго күйлерді белсендіру ерекшеліктерін,оның ішінде
Айдарбеков Қ.А. «отбасындағы ішкі қарым-қатынас жүйесінде жасөспірімдердің өзіндік санасының
Өткізілген зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша жасөспірімдердің дамуы кезіндегі орталық
Психологиялық ілімдер жүйесіндегі басты орынды таным үрдісі алады. Адамдардың
Отандық психологтардың көбісі мысалы: Д.Б. Эльконин, Т.В.Драгунова жеткіншектік жастың
Ал В.В.Бушельяның пікірі де қызықты мазмұн алады: «жеткіншектік кезең
И.С.Кон құрдастарымен қарым-қатынасқа сілтей отырып, «құрдастарымен қарым-қатынасты» бұлайша түсіндіреді.
-ақпараттардың маңызды каналы;
-бұл ерекше іс-әрекет түрлнрі мен тұлға аралық қатынастар;
-бұл эмоциялық қатынастың ерекше түрі (1980).
Л.Н.Десев (1965) жеткіншектің сынып ұжымындағы құрдастарына деген қатынасына зерттеу
Жеткіншектердің бесінші бөлігі құрдастарымен қақтығыстардың болуымен сипатталады,қақтығыстың жағдайдан дұрыс
Шужеваева А.И. пікірінше «көптеген қақтығыстар, эмоциялық қызбалық,шапшаңдық, агрессия мен
Жеткіншектердің мінез-құлқын өзіндік реттеу механизмдері танымдық іс-әрекеттер мен байланысты,
Жеткіншектердегі өзіндік бағалау, өзіндік реттелу және эго күйдің белсендірілуі
1.2 Ата-ана мен жеткіншек арасындағы қарым-қатынастың қалыптасу ерекшелігі
Отбасы әлеуметтенудің алғашқы сатысы, мұнда пікірлер, көзқарастар, құндылықтар мен
Отбасы сонымен қатар дамушы әлеуметтік жүйе болып табылады. Қоғамдық
Отбасы-нақты өмірлік құндылықтарды, түсініктерді, қоғаммен өзара қатынаста бағыттар бірлігін
Отбасы әлеуметтенудің алғашқы сатысы, мұнда пікірлер, көзқарастар, құндылықтар мен
Отбасы сонымен қатар дамушы әлеуметтік жүйе болып табылады. Қоғамдық
Отбасы-нақты өмірлік құндылықтарды, түсініктерді, қоғаммен өзара қатынаста бағыттар бірлігін
Шындықтың бейнелннуінің әлеуметтік психологиялық заңдылықтары адам мінез-құлқына ғылыми негізделген
Отбасындағы ең басты іс-әрекет ол ата-ана мен бала арасындағы
Қарым-қатынас – адамзат өмірінің аса маңызды және негізгі сферасы
Отбасы қарым-қатынасында, олардың ішінен келісім, өзара түсінстік, бірінің екіншісіне
Қарым-қатынас барысындағы біреудің екінші бір адамға әсерін, не болмаса
Жоғарыда айтылып кеткендей отбасындағы, бала мен ата-ана арасындағы қарым-қатынас
Жеткіншек жас кезеңі адам тұлғасының қалыптасыуында маңызды кезең болып
Жеткіншектік жас кезеңнің психологиясы тақырыбы әрдайым өзекті болып табылады.
Жеткіншектік кезеңді М. Мұқанов баланың дамуындағы ерекше орны бар
Біз жеткіншектің «мен» деген қасиетін жете түсіну үшін оның
А.Г.Ковалев дағдарыс кезі жеткіншектің жасына орай келмейді, онымен үлкендер
Жеткіншек үлкендерден өзінің есейгенімен,өзбетілігімен санасуын әр сала бойынша талап
Екі арадағы қайшылықты кім жеңеді деугенде, жеткіншектің талабы жаңа
Жеткіншектің үлкендерді түсінбеуі, кейін оны жан-жалға, не сергелдеңге апарып
Жалпы алғанда жеткіншектің үлкендерге қоятын талабын түгел қате деуге
Бала ересектермен қарым-қатынастың белгілі бір кезеңінде жағымды эмоциялық
Жеткіншекте ересектер тобына өтуге және үлкендердің балаларда жоқ кейбір
Жеткіншектердің ересектігінің дамуындағы жалпы бағыт әр түрлі және әрбір
Жеткіншектік кезең қиын әрі сыналатын кезең деп саналады. Бұлай
Жеткіншектік кезеңдегі дамудың сыналу көріністерінің пайда болуында биологиялық және
Жеткіншектік шақтың басында балалар сырт пішінң жағынан да,мінез-құлықы жағынан
Жеткіншектік шаққа аяқ басқан баланың жеке басының қалыптасуындағы түбегейлі
Жеткіншектің өзіне тән әлеуметтік белсенділігі ересектер дүниесіндегі және олардың
Жеткіншектің жаңа құқыққа ие болмақ тілегі ең алдымен ересектер
Жеткіншек бұрын ынталана орындайтын талаптарға қарсыласа бастайды; өзінің дербестігін
1.3 Отбасында қарым-қатынасындағы психотерапияның негізгі бағыттары
ХХІ ғасырдың соңғы тоқсанында түрлі психикалық бұзылыстардың “отбасылық диагностикасы”
2-ші әлемдік соғыс аяқталғаннан кейін 20 ғасырдың 40 жылдарынан
Психотерапияның тапсырмалары (міндеттері) – инсайтқа жету, яғни өткен өмірдегі
Қазіргі уақытта отбасылық психотерапевтің жартысынан көбі жүйелік отбасылық теропия
Шетелдік отбасы терапиясының мектептері мен бағыттары жайында.
Пало Аято мектебінің өкілі Джей Хейли “мәселені шешуші терапия”
отбасы мүшелерінің қылығын өзгерту;
психотерапевтің отбасы мүшелерімен қатынасты орнықтыру үшін қосымша ынталандыруды табу;
отбасы мүшелерінің сүйемелдеуін жүзеге асыру, яғни, тапсырманы орындау уақытысында
Пало Алто мектебінде басқа ірі фигура Мюрри Бауэн болды.
Қатынастарды айқындау және анықтау.
“Үшбұрышқа кіргізілмеу” (бауэн психотерапевтерге қақтығыстарға эмоционалды берілмей, өз зейіннің
ерлі-зайыптыларды тиңмді эмоционалды үйрету. “Мен-қалпы” сабағы.
Отбасылық психоаналитикалық терапия: Психоаналитикалық отбасы терапиясының мақсаты психотерапия қатысушыларының
Бұл терапевтикалық бағытта келесі техникалар қолданылады: конфронтация, кларификация, интерпретация
Отбасылық жүйелік терапия: Бұл бағыттың ірі өкілдері -
Жеке отбасы теропиясында отбасы құралған байланыстарды сақтау мен эволюциясына
Жеке отбасының негізгі қадамдары келесідей:
психотерапевті отбасымен біріктіру;
психотерапевтикалық сұранысты тұжырымдап айту;
отбасылық қатынастарды реконструкциялау;
психотерапияның аяқталуы мен бөлінуі.
Мара Сельвини Паллацоли түрлі жыныстағы терапевтер бригадасы отбасымен жұмыс
Бағдарламалық отбасы терапиясы: Отбасы терапиясының бұл әдісі мәселені шешуге
Бағдарламалық ыңғайдың мәні отбасындағы өзгеріс, бұзылыстың себебін түсінуден маңыздырақ
Отбасы қылықтық психотерапия: Отбасы қылықтық психотерапия өзінің негізгі принципі
Жиі қолданылатын техникалардың бірі ата-аналардың қылықтық тренингі болып табылады.
Жұмыстың ең танымал техникалары келесілері:
қалыптастыру – жүйелні нығайту арқылы тілекті кішкентай порцияларға бөлу
жетондық жүйе - сәтті қылықтары үшін балаларды марапаттау есебінде
шарттық жүйе ата-аналардың қылығының өзгеруі баланың қылығының синхронды өзгеруі
мараппатауға өзгерістер мен айырбастау;
бөлу шектеу түрінде жазалау;
отбасы қылық терапиясы бұл өзінің қарапайымдылығы мен тиімділігі болғандықтан
Басқа бағыттар: Отбасылық коммуникативті терапия Пало Алто бағытынан бөлініп
Отбасы коммуникативті терапия мақсаты коммуникация тәсілдерінің өзгеруі немесе интеракцияның
Алғашында бұл бағыттың өкілдері, мысалы, Вирджиния Сатир, жәй отбасындағы
Тәжірибеге негізделген отбасы психотерапия бағытының өкілдерінің бірі ең танымалдары
Ерлі-зайыпты психотерапия: Ерлі зайыпты психотерапия отбасылық жұпқа бағытталған психотерапияның
Қазіргі уақытта ерлі-зайыпты психотерапияда динамикалық, қылықтық және гуманистік ыңғайлары
Динамикалық ыңғайда ерлі-зайыптының қолайсыздықтың екі серіктестіктің ішкі қылық мотивация
Ерлі-зайыпты психотерапияның қылықтың ыңғайының мақсаты серіктестерінің қылығының өзгеруі бәрінен
күйеуі (әйелінің) өзара жағымды қылықтарын басқару;
қатынас пен туындаған мәселелерді бірігіп шешу аймағында қажетті әлеуметтік
өзара өзінің қылығын өзгерту жайындағы ерлі-зайыптының келісімді өңдеу мен
отбасы терапиясында қазіргі уақытта қылықтың бағыт ең кең тараған.
Шарт негізінде қылық терминінде өздерінің талаптары мен өзіне алынған
Гуманистік бағытта ерлі-зайыптының қатынасын психологиялық түзетуде үйлесімді неке негізінде
Шындық ұстанымы, “қазір және осы жерде”;
Серіктестктің жекелік өмірін сыйлау;
Ашық қатынас басқаның “ойын оқымай” өзінің сезімдері мен тілектері
Отбасы ролдерді орындауда ширақтылық;
Тең құқықтық;
Сенімділік;
аутектілік - өзінің бағасын білу, басқаның түсінігіне сәйкес өмір
ашық серіктестік - әркім өзінің жеке құқықтары мен әуестілігі
Отбасылық кеңес беру: Отбасылық кеңес беру – бұл
Отбасы кеңес беру мен отбасы терапиясы немен өзгешеленеді? Біріншіден,
Отбасы кеңес берудің басты теоретикалық тұжырымдар санының ішіне когнитивті
Байланысты орнату және кеңес берушінің клиентке қосылуы. Оптималды қатынасқа
Мета-модельдеу (НЛП) және терапевтикалық метафорлар тәсілдерін қолдану мен клиенттің
Психотерапевтикалық келісім шартты талқылау отбасына кеңес берудің маңызды міндеттерінің
Соңында төлем ақы шарттары мен келісім шарт жағдайларын екі
Кейіннен клиенттің мәселесін нақтылау, сонымен қатар жалпы отбасының және
Кеңес берушінің өзінің қылығы мұнда клиентке кеңес беру процедурасының
“Экологиялық тексеру”. Кеңес беруші отбасылық мүшелеріне ұқсас жағдайда 5-10жылдан
Отбасы кеңес берудің соңында жақындап, кеңес беруші нәтижелерді “қауіпсіздігі”
Қазіргі уақытта отбасы кеңес беру Ресей аймағы даласындағы кең
Бөлу. Мұндай процедура жағдайлар қатарында қажетті болған, мысалы, әдебиеттерде
Қазіргі уақытта кейбір отбасындағы қатынастарды психотерапевтикалық түзету. Отбасы терапиясында
Отбасы психотерапиясына жағымды қатынасты қалыптастыру, ұйымдастырушы эмоционалды және интелектуалды
Ереже бойынша, бірінші кездесу болашақты анықтау болып табылады –
Отбасы психотерапевт өзінің жұмысын ұйымдастыруда түрлі түрдегі мәселелерді шешуге
Жалғыз жұмысты істеу немесе терапевтке шақыру?
Отбасымен кабинетте немесе оның тұратын мекен-жайы бойынша қайда жұмыс
өзінің отбасымен немесе алғашында отбасы мүшелерімен сабақтар жүргізе ме?
Ең жақсы кездесулердің жиілігі мен ұзақтығы қандай?
Жеке немесе отбасылық мәселелердің қайсысынан бастауы керек?
Нақты әрекеттер жоспарын жасау керек пе, немесе экспорт қою
Отбасы психотерапиясын ұйымдастыру мен өткізу тәсілі отбасы психотерапиясының “ғылыми
Бір отбасы мүшесімен – авториталды стиль, екіншісімен- директивті стилі
Директивтер – бұл отбасы мүшелерінің мақсаттарына жету үшін отбасы
Отбасылық дискуссия әдісі – отбасы психотерапия тәжірибесінде кең қолданылады.
Соңында сәтті отбасылық өмірге қажетті іскерлікер мен дағдылар отбасы
Отбасылық психоаналитикалық терапия: Психоаналитикалық отбасының терапияның қатысушыларының тұрғасының
Отбасы жүйелі психотерапия: Қазіргі уақытта жүйелі бағытталу ең кең
Жаңа отбасы психотерапиясының негізіг қадамдары келесідей:
психотерапевті отбасымен бітіру;
психотерапевтикалық сұранысты тұжырымдап айту;
отбасылық қатынастарды реконструкциялау;
психотерапияның аяқталуы мен бөлінуі.
Бағдарламалық отбасылық психотерапия.
Бұл отбасылық психотерапияның әдісі “мәселені шешуші” деп аталады. Өз
Жанұяның имплицитті теориясы: Жанұяны әртүрлі тұрғыдан қарстыру немесе кеңес
Жанұяны қатаң ғылым объектісі ретінде қарастыратын әлеуметтанушылардың өздері де
Психолог – кеңесінің жұмысы жемісті болу үшін әрбір жанұядағы
Адам өз жанұясының бір бөлігі болып табылады, ол онда
Біз Н+1 деңгейіндегі түсінікті Н деңгейінің көрінісі немесе
Н. Аккарман екі түсінікті қарастырады – “ұқсастық” немесе “жанұяның
С.Минухиннің көзқарасы бойынша жүйелік жанұялық терапияға құрылымдық бағытталу, -
Өз кезегінде Э.Г. Эйдемиллер мен В. Юстицкис “жанұяның ішкі
Ол жанұя мүшелерінің ойша көз алуынан өтеді, онда біреулері
Жанұялық психотерапияда жүйелік тәсіл қолдануда жанұялық көріністі білдіретін түсінік
Әлемнің бейнесі: А.Н.Леонтьев іс-әрекеттік теорияда “әлем бейнесі түсінігін” қарастырды.
Скрипт – сол жағдайға сәйкес әрекеттің қайталануй және қандай
Имплицитті теория: Тұлғаның имплицитті теориясын 1954 жылы Дж. Брунер
Дәстүрлі-тәсіл тұлғадағы имплицитті теорияны барлық адамда бар, яғни, басқа
Сендірудің имплицитті әлеуметтік теориясы қандай да бір әлеуметтік топтың
Альтернативті тәсіл – Келлидің жүргізген “конструкт” түсінігі мен байланысты.
Имплицитті теория адамның қоршаған ортаны қабылдауы, жағдайға сәйкес әрекет
2. Имплицитті теория адамда өз тәжірибесін “айтып беру” немесе
Бұл жүйе анық емес көріністі, жағдайды дұрыс ұқпаған, немесе
Жанұяның имплицитті теориясы имплицитті әлеуметтік теорияның разрядына қатысты, осыған
Имплицитті теорияның мазмұны тәртіп бойынша әкспериментальды психосемантика тәсілімен зерттеледі.
“Мән және мағына”. А.Н.Леонтьевтің пікірінше бұл сөздер арасындағы түсініктер
Д.А.Леонтьев пен Е.Л.Доценконың психосемантикалық зерттеуі мен ғылыми рефлекциясы көрсеткендей
Лингвистика бойынша мамандар тілде көрінген идеалды мәндер басқа мәнге
І ОТБАСЫ ПСИХОЛОГИЯСЫНДА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН
2.1 Отбасында тұлғааралық қарым-қатынастың қалыптасуын
анықтау
Тәжірибелік бөлімде эксперименталді алаң етіліп, Оңтүстік Қазақстан
Нәтиже көрсеткіштері
Бақылау тобы
Ата-ана
Ата-ана
Суб шкала В 8- 46% 7 -50% 5-30% 6-40
Суб шкала Т 5- 36% 5 -30% 6-40% 5-35
Суб шкала Н 2-18% 3- 20% 5-30% 4-
« Отбасылық қобалжуды анықтау» сауалнамасының нәтиже көрсеткішін 1-суреттен көруге
«Отбасылық социограмма» телімелі тесті
Мақсаты : Жағдайды « қазір осы жерде» бірер минутта
Бірінші белгі бойынша бағалау: отбасы мүшелерін қатар қойып шынайы
Екінші белгі бойынша дөңгелектің көлеміне назар саламыз, егер
Кесте-2
Нәтиже көрсеткіштері
Бақылау тобы
Ата-ана
Ата-ана
өзіндік бағалауы жоғары 5- 35% 4 -28% 6-42%
өзіндік бағалауы төмен 2- 12% 5 -32% 4-24% 5-30
Отбасында маңызды орын алады 5-35% 3- 20% 2
Отбасында бірге қатынас жоқ 3-18% 3-20% 3%-18 4-26%
Сурет-2
4. «Отбасында эмоционалды қатынасты анықтау» Әдістеме авторы –Е.Бене және
Әдістеменің екі түрі бар:1) 4- 6 (8) жас
- балада жағымсыз сезімнің пайда болуы, өзгеден шығатын күйзелісті
-өзгеге тәуелді.
Үлкен балаларға арналған варианты,қарым- қатынасты зерттеуге арналады:
-Екі түрлі жағымды қатынастан тұрады : әлсіз және
-Екі түрлі жағымсыз қатынас; әлсіз және күшті:әлсіздігі достықты қабылдамау
Ол 20 фигурадан тұрады.барлық жастағы адамдардың түрін,мөлшерін, көлемін
фигураларға қатынас жасағанда отбасы мүшелерімен жасағандай қарастырады.
Кесте-3
Сыналушы топтар Жағымды қатынас Жағымсыз қатынас Тәуелді қатынас
Бақылау тобы 5-35% 6-42% 4-23%
Тәжірибе тобы 7- 40% 4-25% 5- 35%
Сурет-3
Ата-ана роліндігі баламен қатынасын да өзалдына бөлек қарастырдық:
«Отбасылық серия» телімелі әдісі үш вариантта «Менің идеалды
Қажеттілік базасын анықтау әдістемесінің масаты құрсақ дамуынан бастап,
Сыналушыларға: 4 түрлі сурет салуды ұсындық: өсімдік, қару түрі,
Сурет мазмұнының психологиялық талдануы: Өсімдік- тірі болса, өмір сүруге
Қару жарақ –қорғану; егер ол басқаруға келетін болса (мылтық,
Зергерлік бұйымдар – денеге жақын орналасқан болса сүйкімді, сүйіктісі
Ыдыс-аяқ - күнделікті қолданатын түрлерін салған болса,
Бақылау тобы анықтау экспериментінің нәтиже көрсеткішін
1-кесте.
Сыналушының реттік саны 1- субтест 2-субтест 3-субтест
1 + + + +
2 + + + +
3 - + - -
4 - - - +
5 + + + +
6 + + - +
7 + + + -
8 + - - -
9 - + - +
10 + - - +
11 - + + +
12 - - - -
13 + - - +
14 + - + -
Тәжірибе тобы бойынша анықтау экспериментінің нәтиже көрсеткіші 2-кестеден көре
1.1-кесте.
Сыналушының реттік саны 1- субтест 2-субтест 3-субтест
1 + - - +
2 - + + -
3 + + - -
4 + - + -
5 - + + +
6 - + + +
7 - + - +
8 + - + -
9 - - + +
10 - + - +
11 + + - +
12 + - - +
13 - - - -
14 - - - -
Осы әдістеме екі топта жүргізілуіне байланысты нәтиже көрсеткішіне
Бақылау тобында өмір сүруге деген құлшыныс төмендеуі толық
Қажеттілік базасын анықтау нәтижесі
3-сурет
Рене Жиль проективті әдістемесі баланың отбасы дағдырысының жүйе бөліктерінде,
баланың әлеуметтік бейімделуін меңгеруін, сонымен бірге оның отбасындағы орнын,
Оның бағыты – балаға маңыздысын және басқа тұлғааралық қатынаста
Балалар суреттерді көру арқылы жауап беру керек. Олар суретті
Баланың тұлғалық қатынасы жүйесін көрсететін психологиялық материалды, шартты түрде
Өзгермелі, баланың нақты-тұлғалық қатынасын суреттейтін: отбасындағыларға қатынасы (әке, шеше,
Өзгермелі, баланың өзін және әр түрлі қатынасты суреттейтін: ашықтығы,
анаға қатынасы
әкеге қатынасы
ата-анаға қатынасы
ата-әжеге қатынасы
аға-әпкеге қатынасы
ерекше қызығушылық
доминанттылық
досқа қатынасы
мұғалімге қатынасы
ашықтық
тұйықтық
әлеуметтік-адекваттылық қатынасы
Анықталған адамға қатынасын сол адамды таңдаған санына байланысты білуге
Рене Жиль әдістемесінің бақылау тобындағы нәтиже көрсеткіші:
2-кесте.
Анықталынар белгілер Толық отбасы балалары
анаға қатынасы
әкеге қатынасы 14 25
ата-анаға қатынасы
ата-әжеге қатынасы
аға-әпкеге қатынасы
ерекше қызығушылық 10 5
Доминанттылық 14 28
досқа қатынасы 18 31
мұғалімге қатынасы 43 59
Ашықтық 43 56
Тұйықтық 13 10
әлеуметтік-
адекваттылық қатынасы 23 43
Рене Жиль әдістемесінің эксперимент тобындағы нәтиже көрсеткіші:
2.1-кесте.
Анықталынар белгілер Толық отбасы балалары
анаға қатынасы
әкеге қатынасы 13 23
ата-анаға қатынасы
ата-әжеге қатынасы
аға-әпкеге қатынасы
ерекше қызығушылық 8 2
Доминанттылық 12 24
досқа қатынасы 24 31
мұғалімге қатынасы 30 25
Ашықтық 40 36
Тұйықтық 25 35
әлеуметтік-
адекваттылық қатынасы 25 45
Р. Жиль әдістемесі бойынша алынған көрсеткіштер Пирсонның Х квадраттамасы
Рене Жиль әдістемесі бойынша алынған нәтижелердің
3-кесте.
Эксперименттік топ Бақылаушы топ d d2
1 71 -27 1 72 -26 1 1
2 60 -6 2 55 -5,5 0,5 0,25
3 61 -8,5 3 60 -10 1,5 2,25
4 55 -2,5 4 63 -13 10,5 10,25
5 64 -17,5 5 71 -24,5 7 49
6 63 -15 6 68 -21 6 36
7 67 -22 7 68 -21 1 1
8 68 -24 8 73 -27 3 9
9 67 -22 9 71 -24,5 2,5 6,25
10 58 -4 10 57 -7,5 3,5 12,25
11 67 -22 11 58 -9 13 169
12 63 -15 12 65 -16,5 1,5 2,25
13 60 -6 13 51 -2 4 16
14 62 -11,5 14 70 -23 11,5 132,25
15 69 -25 15 67 -29 6 36
16 61 -8,5 16 53 -4 4,5 20,25
17 55 -2,5 17 50 -1 1,5 2,25
18 60 -6 18 61 -11,5 5,5 30,25
19 62 -11,5 19 61 -11,5 0 0
20 62 -11,5 20 57 -7,5 4 16
21 66 -20 21 65 -16,5 3,5 12,25
22 62 -11,5 22 66 -18 6,5 42,25
23 64 -17,5 23 64 -14,5 3 9
24 65 -19 24 64 -14,5 4,5 2,25
25 63 -15 25 52 -3 12 144
26 28 -14 26 57 -27 10 100
27 7,5 -15 27 60 -3 4,5 20,25
28 15 -16 28 65 -6,5 8,5 72,25
E 1750 -589 E 1744 -398 140 5804
Х= d-
Хs = 1 - = 1
2.2 Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты түзету
Анықтау эксперментінің нәтиже көрсеткішін негізге ала отырып, коррекциялық жұмыс
К. Рудестамның айтуынша,топтық психотерапияның бір ерекшелігі топтық құрылымда пайда
Бұл тарауда біз бірнеше тренингтердің техникалары мен жаттығуларын келтіреміз,
Қазіргі таңда топта әрекет ете білу қабілеті бұл сенімділік,
Экономика саласында бәсекелестік прогресстің түрткісі және бизнестің өмір сүру
Қызметтестік адамдарға бірге тіршілік етуге көмектеседі. Өз серіктестерін жақсы
Қызметтестік қақтығыс мүлдем жоқ дегенді білдірмейді. Нағыз қызметтестіктің арқасында
«Менің отбасым –қазір және ертең»
Тренинг мақсаты: өзінің отбасылық тәжірибесін түсіну және қабылдау; жыныстық
Қойылған мақсатына сәйкес тренинг 3 кезеңнен тұрады.
1.Өзінің отбасылық тәжірибесін түсіну және қабылдау. Өзінің отбасылық тәжірибесін
Тренинг барысында қатысушылар келесілерді орындауы қажет:
отбасындағы өз бағытын анықтай отырып, өзіндік бақылау дағдыларын жетілдру;
өзіндік сананы арттыру;
отбасының жүйелік табиғатын түсіну;
дисфункционалды отбасындағы қатынастар динамикасы туралы түсінік алу;
өз отбасыларындағы қатынас динамикасы жайлы түсініктерін жетілдіру;
өз отбасындағы бұрын ескермеген қарым –қатынас ерекшеліктерін түсіну;
өзіндегі және отбасындағы мүмкіндіктерін өзгерту.
«Отбасы мүсіні»жаттығуы
Жаттығуды орындау үшін әртүрлі өмірлік жағдайларды ойнау үшін қажет
Әр қатысушы кезекпен мүсіншігіе айналады. Ол өз отбасының бейнесін
«Отбасы оқиғалары» жаттығуы Жаттығуды орындау үшін үлкен
Әрбір қатысушы қағазды екіге бөледі де, екі отбасылық естеліктің
«Отбасын ойнайық»жаттығуы
Топ «отбасыларға» бөлінеді.Ішкі топтар бөлменің әртүрлі бөліктерінде орналасады.Қатысушылар міндеті
Егер топта консультанттан басқа тағы да бір ересек болса,
Тапсырманы орындағаннан кейін әрбір ішкі топ кезекпен өз «отбасын»
Бір маңыздысы,қатысушылар қандай отбасы құрамын таңдайтынын анықтау қажет: толық
Жаттығуды орындап болғаннан кейін, бірден келесіні жүргізу қажет.Өйткені отбасы
«Бір тізбекпен байланысқан» жаттығуы.
Әрбір отбасында оның мүшелері бір –бірімен тығыз байланысады, қарым
Қатысушылар беліне жіпті байлайды. Содан соң « отбасылар» қолдарын
«Бұл сіздердің әрдайым байланыста болатындарыңызды сезіну үшін». Қандай да
Сіздер өздеріңізді қаншалықты байланғаныңызды сезіндіңіз? «Отбасы не істегісі келеді,
Бұл жіптерді әртүрлі сезімдер ретінде қарастыруға болады: махаббат, мазасыздық,
«Өзінің болашақ отбасы жайлы түсініктері» жаттығуы.
«Көздеріңізді жұмып, босаңсыңыз және барлықтарыңыз өзіңіздің ішкі кеңістігіңізге еніңіз.
Содан соң әрбір қатысушы не көргені жайлы айтып береді.
«Менің отбасым қазір және болашақта» жаттығуы.
Қатысушыларға осы тақырыпқа екі коллаж жасау ұсынылады. Коллажбен жұмыс
Коллаж жасап болғаннан кейін қатысушылар өз жұмыстары жайлы әңгімелеп
Немесе тағы бір нұсқаны қолдана алады «Біздің отбасы» тақырыбында
«Идеалды отбасы» жаттығуы.
Жеткіншек идеалды отбасын қалай елестетеді? Онда ата- аналар қандай
Кіші жеткіншектер идеалды отбасын ата-аналарының балаларына деген махаббатымен түсіндіреді.
«Идеалды отбасы өмірі» жаттығуы.
Топ қатысушылары отбасының өміріндегі қуанышты немесе қайғылы оқиғаларды таңдап
«Өзіңе қолайлы жағдай жаса» жаттығуы.
Жаттығу қатысушылардың бір- біріне вербалды емес формада бағытталуын қажет
«Нәресте» жаттығуы.
Бұл жаттығу қойылым түрінде жүреді. Үш қатысушыны таңдайды. Оның
мүшелері» өз пікірлерімен бөліседі. Не ойлағаны жайлы, қосалқы жағдай
«Дүкен» жаттығуы
Қатысушылар «отбасылық жұптарға» бөлінеді. Барлық жұптар бір қатарға отырып,
«Ерлі- зайыптылар» қаншалықты затты сатып аларда кеңесті? Серіктесінің пікірлерімне
Әдетте жаттығу өте қызықты өтеді; сол себепті де бұл
«Отбасылық оқиға» жаттығуы.
«Отбасы» мүшелері топпен құрылған шеңбердің ортасына жайғасады. Олар отбасындағы
Талқылаудан кейін, бірнеше қатысушылар орын ауыстырып ортаға отырады да,
Осылайша әртүрлі жағдайды келтіруге болады. Мысалы, анасының әкесі ауылда
«Отбасы өмірінен жағдай» жаттығуы.
Қатысушылар екі топқа бөлінеді де, кез- келген өмірлік жағдайға
2. Жыныстық рольге идентификация, болашақ серіктесті табу.
Тренингтің бұл кезеңінің мақсаты- жеткіншектерге өзінің жыныстық ерекшелігін түсініп,
«Ұл деген кім және қыз деген кім»? жаттығуы
Егер топта екі жыныс өкілі де болса, екі топқа
«Біздің сұрақтарымыз» жаттығуы.
Жетекші ортаға қорабша қояды да, қатысушыларға өздері дауыстап сұрауға
Ер адамдар мен әйел адамдар жайлы біздің түсінігіміз көп
Жеткіншектермен олардың идеалды ер адам мен әйел адам туралы
«Сұраңыз- жауап береміз» жаттығуы.
«Бұл жаттығу сіздерге қарама- қарсы жыныс өкілінен қыз бала
Әр қатысушы парақ бетіне бір сұрақтан жазады. Сұрақ тақырыптары-
Ер балалар мен қыз балалар топтары екі жаққа тарайды
Сұрақтарды талқылауды қыздар бастайды. Біріншіден, қыз балаларда сөйлеу әрекеті
Қыз балалар жерге шеңбер қүрып отырады, ал ұл балалар
«Біреудегі екеу» жаттығуы.
Бұл жаттығу жеткіншектерге «ер адамның» және «әйел адамның»
Бұл үшін ер адам және әйел адам әлемімен дәстүрлі
Жаттығу жүргізу барыснда топтың біріктірілуі өте маңызды. Кейде жеткіншектер
«Құрастырылған кеңістікте кім өзін қалай сезінеді ? Өз әлемі
Әңгімелесуден кейін бір нәрсе қызықты болып көрінсе, жетекші мен
Содан соң бір –біріне қонаққа келуге, немесе екі әлемді
3. Серіктес таңдау, болашақ таңдау өкілінің қасиеттері.
Серіктесті таңдау мәселесін талқылау барысында жеткіншектерді бұл мәселенің күрделілігіне
Махаббат тәртіптерге бағынбайды. Ол беймәлім мезгілде келеді, бірақ ол
Осы тақырыптың аумағында келесі сұрақтар туындайды: Махаббатты қалай түсінесіңдер
«Хабарландырулар тақтасы» жаттығуы.
Жаттығуды орындау үшін газеттерден немесе тағы басқа баспа түрлерінен
Жеткіншектер өз қасиеттері және серіктесінен қалайтын қасиеттерді сипаттай отырып
«Досымды іздеймін» жаттығуы
Барлық қатысушылар хабарландырулар жасайды және «Танысу» атты тақтаға іліп
Содан соң сұрақтарды талқылауға болады:Өз таңдауыңызды қалай елестетесіз ?
«Өзара әрекеттесу» тренингі.
Бұл тренингтің тұжырымдық негізі ретінде ересек пен баланың өзара
Бағдарлама міндеттері:
өз баласын түсіну мүмкіндіктерін кеңейту;
баламен өзара қатынасты жақсы түсіну;
баламен өзара әрекеттің жаңа дағдыларын меңгеру;
отбасындағы коммуникацияны белсендіру.
Көп жағдайда тренинг бағдалламасы мектепке дейінгі балалар мен кіші
Сабақ №1. Танысу.
Қатысушылардың бір –бірімен және топтық жұмыс формасымен танысуы. Ата
1.Психолог қатысушыларды тренинг мақсаттары және міндеттерімен таныстырады. Жұмыстық тәртібі
2.Танысу барысы: қатысушылар өзін таныстырып өтеді және болашақ жұмыс
3.Психогимнастикалық жаттығу: орнынан тұрып, қандай да бір қажет бойынша
4.Психолог өз -өзін және баланы түсіне білу өте маңызды
2.3 Отбасында тұлғааралық қарым-қатынастың зерттеу нәтижесін
Бақылау экспериментінде коррекциялық жұмыстар нәтижесін байқау мақсатында
“Ата-ана мен бала өзара қатынасы ”
Құрылымы: 3 варианты бар сөйлем беріледі. Олардың варианты а,
Әдістеменің нәтиже көрсеткіші: Егер ұпайдың қосындысы 30-дан 44-ке
Егер ұпайдың қосындысы 15-тен 29-ға дейін болса, сіз өз
Егер ұпайдың қосындысы 10-нан 14 ұпайға дейін болса, сіз
Осы әдістемені жүргізгендегі, нәтиже көрсеткіші 4-кестеде көрсетілген.
4-кесте
Сыналушы тобы Төмен деңгей Орташа деңгей Жоғары деңгей
Бақылау тобы 5-35% 8 -48% 3-18%
Тәжірибе тобы 6-30% 9-45% 5-25%
«Жеке тұлғаның қақтығысын анықтау» тестінің нәтиже көрсеткіші 5-суретте көрсетілген.
Анықтау экспериментінде тақырып көлемінде қарастырған әдістемеден алған көрсеткіштеріміз, оған
Екінші тарау тұжырымы
Тәжірибелік бөлімде экспериментті үш деңгейде қарастыртырдық. Анықтау экспериментінде
Жеткіншек пен ата-анасы арасындағы қарым-қатынаста тұлғааралық қатынасты үлкендер
Жеткіншектерге «дос» деген сөзге түсінік берумен қатар дос табуға
Жеткіншектер мен ата –ана арасында қарастыратын шағым айту
Достық қатынасты біртіндеп көлемді тұлғааралық қатынасқа әкелдіру.
ҚОРЫТЫНДЫ
«Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілері» тақырыбы бойынша жүргізілген
1. Отбасы психологиясында қалыптасқан тұжырымдамалық көзқарастарға теориялық талдау
2. Отбасындағы ең басты іс-әрекет ол ата-ана мен бала
3. Тәжірибелік бөлімде үш деңгейде жүргізілген эксперимент нәтижелері келесі.
Тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық нормалары бұзылған отбасына психологиялық
Жеткіншек пен ата-анасы арасындағы қарым-қатынаста тұлғааралық қатынасты үлкендер
Отбасының психологиялық жағдайын диагностикалауға арналған әдістемелердің басым көпшілігінің психокоррекциялық
Психокоррекциялық іс-шараларға ата-аналармен қатар балалары да қатысуымен жүргізілсе отбасында
Дипломдық зерттеу барысында жинақталған материалдарды отбасына психологиялық кеңес
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Абдракова А.Б. Роль общения в воспитании трудных подростков. Автореф.дис.
Айдарбеков Қ.А. Развитие диалогическии сруктуры самосознания у подростков в
Атоян А.Д Конфликтология М.: Смысл, 2006
Әбдумүтәліп К.Д. Тәртібі қиын жасөспірімдерді арнайы мектеп жағдайында тәрбиелеудің
5. Вестник НАПК 2005, №
6. Вестник НАПК 2005, №
Валеология дене тәрбиесі спорт 2003, № 3
Елубаева С.Б Психологические особенности этнической и идентичности и самооценки
Жақыпов С.М, Бизақова Ф.Ә Білім беру жүйесінде қолданылатын психокоррекциялық
Жақыпов С.М, Бизақова Ф.Ә Білім беру жүйесінде қолданылатын психодиогностикалық
Күнсләмова Т.К Жеткіншектердегі өзіндік бағалау, өзіндік реттелу және эго
Мұқанов М.М Жас және педагогикалық психология А.:Білім,
Торыбаева М.З Жасөспірім оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы мектеп,
Познай себя №2 , 2004
Познай себя №2, 2006
Прикладная психология Журнал № 5, 1999
Прикладная психология Журнал № 4, 2006
Петровскии А.В Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы А.: мектеп,
Шалгинбаев Т.М Особенности личностных свойств и межличностных отношений
Шужебаева А.И Психологияеские-педагогические исследования трудностей в общении детей в
Шарафадин А.А Отбасында ата-ананың балаға тәрбиелік ықпалын артырудың
Малкина- Пых Г. Семейная терапия. Изд-во ЭКСМО, 2006
Назарбаев Н.Ә.. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан.-2007
Жақыпов С.М.. Управление познавательной деятельностью студентов в
Елизарова Т.Ю. Детерминация психологического преодоления критических ситауаций:
Погодин И.А.. Динамика психологических характеристик личности в процессе адаптации
Выготский Л.С. Избранные психологические труды.-М.:Институт практической психологии.1995..-352б.
Фонтана Д.Как справтиьсся со стрессом. Перри Г. Как
Василюк Ф.Е. Психологический анализ преодоления критических ситуаций: Автореф.
R.S.Lazarus.. Psychological stress and the coping process.-N.-Y.Mc Graw-Hill,1996,-Р.457..Осницкий А.К,.
Василюк Ф.Е.. Психология переживания.-М.:МГУ,1984.-200с.
Вайзер Г.А. Смысл жизни и «двойной кризис» в
Селье Г.Стресс без дистресса.-М.:Прогресс,1982.-124б.
Томэ Х.Теоретические и эмпирические основы психологии развития человеческой жизни
Абрамова А.Г. Алгоритмы работы психолога со взрослыми.-М.:2003.-155б.
Бэрон Р.Б.,Ричардсон Д. Агрессия.-СПб.-М.-Харьков-Минск,1999.-340с.
Карцева. Изменение образа Я в ситуациях жизненных
Эриксон Э. Детство и общество/ Пер. с англ.-СПб.:Речь,2000.-416с.
Асмолов А.Г. Психология личности.- М.: Изд-во Моск.ун-та,1990.-367б.
Фрейд З. Я иОно / Пер. В.Ф Полянског.-М.,1990.-56б.
Хьелл Л.,Зиглер Д. Теории личности.-СПб.:Изд-Во «Питер»,1997.-608б.
Ломов Б.Ф. Вопросы общей,педагогической и инженерной психологии
Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность.–М.:Политиздат,1975.-303б.
Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания.-Л.: Изд-во ЛГУ,
Шибутани Т.Социальная психология. Ростов –на Дону,1998.-538б.
Ахметова Р.А. Жеке тұлғаның биографиялық дағдарысы: Автр реф. Дис…
Шалғынбаев Т.М. Мінез-құлқында дезадаптивтік жас өспірімдердің кісілік қасиеттері мен
Қозыбаева М.В. (1999ж) Тұлғалық алаңдаушылықтың көріну механизмдері өзгеруіне әр
Қарақұлова З.Ш. Тұлғаның суицидтік мінез-құлқының психологиялық механизмі:
Серова Л.К. Жеке тұлғаны күрделі әрекет жағдайында
Хомик В.С., Пантилеев С.Р. Самоотношение как эмоционально –оценочная
Ли Е.П. Бес жастағы балалар мінез-құлқындағы гуманистік
Қабақова М.П. Бірлескен өмірлік іс-әрекет процесіндегі ерлі-зайыптылардың қатынас
М.И.Лисина, И. Зографова Проблемы агрессивности человека. –М., 1990.
К.Н Поливанова. Психология возрастных кризисов.- М.:Академия,2000.-184б.
Божович Л.И. Проблемы формирования личности:избранные
Петровский В.А. Психология неадаптивной активности. –М.: ТОО «Горбунонк», 1992.-224б.
Беркович Л.В. Агрессия: причины ,последствия и контроль. –СПб.:
Ковалев С.В. Психология современной семьи.-М., 1988. –208б.
Мясищев В.Н. Психология отношений. –М.: Институт практической психологиии,.И.Личность
Елизаров В.И. Структурно –функциональные особенности субъективной репрезаньации жизненных
Алешина Ю.Е. Цикл развития семьи: исслед.и проблемы Вестник МУ
Абульханова –Славская К.А Стратегия жизни. –М.: Мысль,1991. –299б.
Домбровский А., Велента Т. Кризис семьи // Семейная психология
Дж. Хейли. Необычная психотерапия.-М., Мысль,1991. –200б.
Лабиринты одиночество /Пер., сост.Н.Е Покровский. –М.:Прогресс, 1989.-623б.
Наенко Н.И. Психическая напряженность.-М.:Изд-во Моск.ун-та,1976.-112б.
Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. –М.:Педагогика,1973. –423б.
Антипов Е.Е. Введение в теорию адаптации.-М., 1991.-24б.
Эйдемиллер Э.Г., Юстицкий В.В. Семейная психотерапия. –Л.: 1989.
Ковалев С.В. Психологния семейных отношений. –М.:Педагогика, 1987. –159б.
Фромм Э. Искусство любить: Исследование природы любви /Пер. с
Шмелев А.Г. Острые углы семейного круга: Психология обыденной
Сапарова И.А. Психология переживания болезни. –Алматы: Каусар
Небылицин В.Д. Избранные психологические труды / Под ред. Б.Ф.
Герасимович Г.И., Ковалев С.В. Советы врача молодеженам / Психология
Маслоу А. Психология бытья/ пер. с англ.
Столин В.В Системная семейная психотерапия // Вопросы психологии.
Эйдемиллер Э.Г., Юстицкий. Семейная психотерапия.-Л.,1999 -165б
Семья сегодня / Под ред. Т.М. Афанасьевой .-М.: Знание,
Олифирович Н.И., Зинкевич-Куземкина Т.А., Т.Ф.Велента., Психология семейных кризисов.-СПб.:Речь,2006.-360б.
Фромм Э. Бегство от свободы / Исследование природы
Шавердян Г.М Функции социальной установки в процессе адаптации
Фрейд З. Введение в психоанализ.- М., 1989.,- 455б.
Фрейд А. Анализ «Я» и механизмы защиты /
Вопросы психической адаптации.Сборник статей.-Новосибирск,1974.-239б.
Березин Ф.Б. Психическая и психофизиологическая адаптация человека. –Л.: Наука,1988.-267б.
Началджян А.А. Социально-психическая адаптация личности.-Ереван,1988.-262б.
Кузнецов П.С. Адаптация как функция развития личности. –Саратов, 1991.
Николаев А.Н. Психическая адаптация человека к усложненным
азақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік
университеті
Психология кафедрасы
ФК-03-3к1 тобы студенті
Әкімбаев Ахметжан Әбдіқадырұлының
«Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілері»
тақырыбында орындаған
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫНА
ҚОСЫМШАЛАР
ШЫМКЕНТ 2007
1-қосымша
Қолданылған
әдістемелер Жас ерекш-к дағда
қалыпты: ауытқулы Отбасылық дағд
қалыпты: ауытқулы с Әлеуметтік дағдар
қалыпты: ауытқулы
1) Қажеттілік базасын анықтау әдістеме. Қ-
60%
А-
40%
% % % % % % % %
2) Рене Жиля әдістемесі
% %
% % %
3) Отбасына психометрикалық тест.
4) Тәуелділік талы-проективті әдіс диагностикасы
5)Отбасына бейімделу мен топтасу шкаласы сауалнамасы
6) Отбасында эмоционалды қатынасты анықтау әдістемесі.
Аты жөні Жынысы үшбұрыш
А.С әйел
+
А.Ж әйел
+
Б.П Еркек +
Б.Т Еркек +
С.Р Еркек
К.А Еркек +
Ш.Г. әйел
+
Ж.К Еркек
+
Т.С әйел +
Ү.И әйел
+
К.Т Еркек +
Т.Р Еркек
+
Ш.А әйел +
Ш.Д. әйел
+
.П.Т әйел +
Р.Ғ әйел +
А.Ұ Еркек
+
Б.Б Еркек
.И.М Еркек +
О.С әйел
+
М.С әйел +
М.О әйел
+
Н.А әйел + - -
.Н.С Еркек - - +
С.А әйел - - +
С.Е Еркек - - +
Ш.М Еркек - - +
Ш.А Еркек - + -
Кесте - 5 Р. Жиля әдістемесі бойынша экспериментке
Эксперименттік топ Бақылаушы топ d d2
1 5 12 1 3 4,5 7,5 56,25
2 3 7,5 2 8 12,5 5 25
3 8 10 3 10 18,5 0,5 0,25
4 2 4 4 11 22,5 18,5 342,25
5 10 21,5 5 7 10,5 11 121
6 3 7,5 6 2 3 4,5 20,25
7 4 10 7 11 22,5 12,5 156,25
8 10 21,5 8 3 4,5 17 289
9 15 7,5 9 10 18,5 8,5 72,25
10 14 10 10 15 28 12,5 6,25
11 16 21,5 11 8 12,5 15,5 240,25
12 3 27 12 12 25,5 18 324
13 6 25,5 13 10 18,5 3,5 42,25
14 7 28 14 13 27 10 100
15 3 7,5 15 2 3 4,5 20,25
16 6 15 16 5 6,5 8,5 72,25
17 5 12 17 9 15 3 9
18 5 12 18 11 22,5 10,5 110,25
19 8 19 19 12 25,5 6,5 42,25
20 8 19 20 9 15 4 16
21 2 4 21 12 3 1 1
22 2 4 22 9 15 11 121
23 12 24 23 7 10,5 13,5 182,25
24 11 23 24 6 8,5 14,5 210,25
25 6 15 25 11 22,5 7,5 56,25
26 14 25,5 26 10 18,5 7 49
27 0 1 27 6 18,5 7,5 56,25
28 1 2 28 5 6,5 4,5 20,25
2731,5
Rs = 1 - = 1
Жеткіншек мен олардың ата –аналарына арналған сұрақтар тізімі.
Сұрақтар Ата –ананың өзі үшін жауабы Ата –ананың бала
1.Менің сүйікті жануарым, және неліктен ?
2.Менің сүйкімсіз жануарым, неліктен ?
3.Менің жақсы көретін түсім, және неліктен ?
4.Менің жақсы көрмейтін түсім, неліктен ?
5.Менің жақсы көретін ертегім ?
6.Маған ұнамайтын ертегі?
7.Басқа адамның бойында маған ұнайтыны.
8.Ұнамайтыны....
9.Егер мен бір күнге бола алатын болса, онда кім
10.Мейірімді сиқыршыдан сұранар едім.....
11.Ал қатыгез сиқыршыдан...? Неліктен ?
12.Мені сиқыршы қандай жануарға сиқырлап қояр еді. Неліктен ?
13.Сиқыршы менің отбасы мүшелерінің қандай жануарға сиқырлар еді ?
Анкета жаттығуы.
Әр қатысушыға өзінің болашақ ері немесе зайыбына арналған анкетаның
Болашақ ерінің анкетасы (зайыбының)----------------------------------------------
Ерінің аты (зайыбының)------------------------------------------------------------------
Жасы------------------------------------------------------------------------------------------
Бойы-------------------------------------------------------------------------------------------
Салмағы--------------------------------------------------------------------------------------
Ұлты-------------------------------------------------------------------------------------------
Көзінің түсі----------------------------------------------------------------------------------
Шаш үлгісі-----------------------------------------------------------------------------------
Киіну стилі-----------------------------------------------------------------------------------
Қайда танысты------------------------------------------------------------------------------
Қалай танысты------------------------------------------------------------------------------
Қайда және кім болып қызмет атқарады----------------------------------------------
Оның артықшылықтары------------------------------------------------------------------
Оның кемшіліктері-------------------------------------------------------------------------
Қайда тұрамыз------------------------------------------------------------------------------
Отбасымыздың басқа мүшелері---------------------------------------------------------
Отбасымыздағы қатынастар-------------------------------------------------------------
Отбасылық дәстүрлер---------------------------------------------------------------------
Үй жануарлары-----------------------------------------------------------------------------
Қатысушылар анкетамен алмасады және жас отбасына тілектер жазады. Содан
Жаттығудың басқа нұсқасы. Қатысушылар анкета сұрақтарына бірлесе отырып жауаптар
№2 қосымша
«Отбасылық қобалжуды анықтау» сауалнамасының мәтіні:
Маған отбасы мүшелері жиі риза емес, көңілдері толмайтынын
Қалай істесем де бәрібір менің айтқанымдай болмайды сеземін.
Мен көп нәрсені орындауға үлгермей жүрмін.
Отбасында болатын келеңсіз жағдайға,неге екенін білмеймін барлық уақытта
Мен өзімді жиі әлсіз сезінемін.
Отбасында мен көп күйгелектенемін.
Үйге келгенде өзімді икемсіз және ыңғайсыз сезінемін.
Отбасының кейбір мүшелері мені ақымақ деп ойлайды.
9. Үйде болған кезімде , барлық уақытта мен
10. Отбасы мүшелерінен жиі дағдарыс көзқарасын сезінемін.
11. Үйге келе жатқанда, мен жоқ кезде қандай
12. Үйде жүргенде мен бәрін істеп үлгеруім керек, деп
13. Үйде көп жағдайда өзімді артық (бөтен) сезінемін.
14. Үйде сондай күрделі жағдай, қимылға келуге менде
15. Үйде көп жағдайда мен, өзімді ұстап тоқтатып отыруым
16. Егер де мен жоқ болып кетсем, онда
17. Үйге келе жатқанда, орындайтын жұмысымды жоспарлап келемін ал
18. Отбасылық жағдайымды ойласам болды, мен қобалжи бастаймын.
19. Отбасы мүшелері, кейбір кездері мен үшін ұялатын сияқты.
20. Көп уақытта барлық тірлікті жақсы орындағым келеді, ал
21. Маған үйде көп нәрсе ұнамайды, мен оны жасырын
Сауалнаманың жеке сыналушыға арналған парағы
Аты-жөні__________________________________________________
4
2
3
С= _______/14
Нәтижені өңдеу:
Келіскен жауаптарға 1-ұпай беріледі. Үш шкаланың ұпайы бөлек есептеледі.
Суб шкала В- кінәлау (отбасы мүшелерінің кінәсі ) Индивид
Суб шкала Т- қобалжу (отбасы мүшелерінің қобалжуы )
Суб шкала Н-қысым (отбасындағы қысым ).Индивидке отбасындағы міндетті
Ол сұрақтар:3,6,9,12,15,18,21. Бес сұраққа келіссе, отбасы қысымы анықталады.
№3 қосымша
Отбасына бейімделу мен топтасу шкаласы.
Нұсқау: Бұл әдістемені 12 жастан жоғары отбасы мүшелерінің
Ешқашанда
Сирек
Оқтын-оқтын
Жиі
Барлық уақытта
Бұл әдістеме екі рет қолданылады: біріншіде сіз «шынайы» өміріңізде
Отбасына бейімделу мен топтасу шкаласы.Faces-3
Вариант «А»-шынайы өміріңізді бағалап, жазуыңызды өтінемін.
Вариант «В»-идеалды өмірін жазуын сұрану.
Аты жөні______________________________________________________
Жасы__________________________________________________________
Зерттеу уақыты__________________________________________________
Жауап варианттары: Ешқа
шанда сирек Оқтын-
оқтын жиі Барлық
Уақытта
1.Бізде отбасы мүшелері бір-бірінен көмек сұрай алады.
2.Мәселені шешубарысында балалардың ұсыныстары да ескеріледі.
3.Біз достарымыздың отбасы мүшелерін мақұлдап ,қолдап отырамыз
4.Балалар өз еріктерінше дербес мінез-құлық түрлен таңдай алады.
5.Біз тар шеңберде өз отбасымызбен қарым-қатынасқа түскенді жоғары бағалаймыз
6.Бізде кез-келген отбасы мүшесі көшбасшы бола алады.
7.Біздің отбасы мүшелері өз ортамызға қарағанда, бөгде адамдармен
8. Біздің отбасымызда күнделікті айналысатын тірлік өзгеріп отырады.
9.Біз бос уақытымызды бірге өткізуді ұнатамыз
10.Отбасында жаза қолдану ата-ана мен балалар арасында бірге талқыланып
11.Отбасы мүшелері бір-біріне өте жақын екендігін сезінеді.
12.Біздің отбасымызда шешімді көбінесе ата –анамыз шығарады.
13.Отбасылық мерекелерде барлығы бірге болып, қатысуға ат салысады.
14.Біздің отбасындағы ереже өзгеріп отырады.
15.Біз отбасында қалай бірге отырып, шешім шығаратынымызды
16.Отбасында күнделікті орындалатын жауапты әрекеттер әрдайым бір-бірімізге ауысып отыады.
17.Біз шешім шығарарда бір-бірімізбен ақылдасып, кеңесеміз.
18.Отбасында кімнің көшбасшы екенін айту қиын.
19.Бірлік –отбасымыз үшін маңызды
20.Отбасы мүшелерінің үйде қандай жұмысты атқаратыны туралы
№3 қосымша
«Отбасында эмоционалды қатынасты анықтау»
Баладан шығатын нәзік сезім:
Бұл өте жақсы отбасы мүшесі .
Бұл өте көңілді отбасы мүшесі .
Бұл басқаға көмек беретін отбасы мүшесі .
Бұл үлкен мүмкіндігі бар отбасы мүшесі.
Бұл қандай жағдайда да тастап кетпейтін отбасы мүшесі
Бұл өте әзілқой отбасы мүшесі.
Бұл жақсы сыйлық алуға лайықты отбасы мүшесі
Бұл жақсы спортпен шұғылданушы отбасы мүшесі
Бұл жақсы ойын көтеретін отбасы мүшесі.
Бұл өте мейірімді отбасы мүшесі.
Баладан шығатын күшті жағымды жыныстық ерекшелік сезімі
10.Мен отбасы мүшесінен ,осы адамға сүйеніп еркелегенді
11.Мені осы отбасы мүшесінің иіскелегені ұнайды.
12. Маған отбасында кейде осы адамның қасында бірге төсекте
13. Менің қалайтыным, осы отбасы мүшесі барлық уақытта менімен
14.Маған осы отбасы мүшесі басқаға қарағанда , көбірек қолдау
15. Менің қалауымша болашақ жарым ,осы отбасы мүшесіне ұқсаса
16.Маған осы отбасы мүшесінің қытықтап күлдірткені
17.Маған осы отбасы мүшесін құшақтаған ұнайды.
Баладан шығатын жағымсыз әлсіз сезімдер.
20.Осы отбасы мүшесі кейде қатты абыржиды.
21. Осы отбасы мүшесі кейде соқтығады.
22. Осы отбасы мүшесін бөтен ермектер бұзады.
23. Осы отбасы мүшесі қызба .
24. Осы отбасы мүшесі нашар көңіл-күйде жүреді
25. Осы отбасы мүшесі ашушаң.
26. Осы отбасы мүшесі әркімді сылтаусыз ренжітеді.
27. Осы отбасы мүшесі барлық уақытта қанағаттанбай жүреді.
28. Осы отбасы мүшесі шыдамсыз.
29. Осы отбасы мүшесі қатты ашулы.
Баладан шығатын жағымсыз , күшті кектену сезімі
30.Кейде мен осы отбасы мүшесін өлтіріп тастағым келеді.
31.Кейде мен осы адам көз алдымнан құрыса деп армандаймын.
32.Кейде мен осы отбасы мүшесін қатты жек көремін.
33.Кейде мен осы отбасы мүшесін ұрып жатқанымды көз алдыма
34.Кейде мен, егерде осы отбасы мүшесі болмаса ,бақытты болатын
35.Кейде осы адам мені жететін жеріне жеткізді деп
36. Кейде мен осы отбасы мүшесін, тек ренжіту үшін
37. Осы отбасы мүшесі мені қатты ашуландыруы мүмкін.
Диагностиканың өтілуі.
Психолог диагностиканы жүргізбес бұрын ,алдымен балалармен байланысқа түсе отырып
59