Құқық нормасының құрылымы


Мазмұны
Кіріспе
1. Құқық нормасы түсінігі, құрылымы
1.1 Құқық нормасының түсінігі, түрлері
1.2 Құқық нормасының құрылымы
2 Құқық нормасын талқылаудың түсінігі және әдістері
2.1 Құқық нормасын талқылаудың түрлері
2.2 Құқық нормасын талқылаудың әдістері, құқықтағы кемістіктер
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамға ұмтылу құқық
«Нормативтік құқықтық акт – референдумда қабылданған не
Осылай, нормативтік акт термині кең мағынада қолданылады
Басқа құқықтың қайнар көздерінің (соттық және әкімшілік
Бұл сұрақ бойынша бүгінгі күнге бар теориялық
Нормативтік құқықтық акт - тиісті құқық шығарушы
Құқықтық норма – мемлекет таныған, қамтамасыз еткен,
Сонымен бірге бұл жұмыс Қазақстан Республикасы заңнамасын
Қойылған мақсатқа сатылы және аргументті түрде жету
Құқықтық норманы талқылауды зерделеу, сондай-ақ қазіргі Қазақстандық
осы процедураны жүзеге асыру бойынша Қазақстан Республикасының
құқықтағы олқылықтарды және оны болдырмудың жолдарының
Зерттеліп жатқан тақырыптың тәжірбиелік маңызы өте зор,
1. Құқық нормасы түсінігі және құрылым
1.1 Құқық нормасының түсінігі, түрлері
Құқық көптеген адамдар мен жағдайларға таралатын, ұзақ
Құқық нормасы құқықтың бастапқы элементі. Сондықтан да,
Сонымен, құқық нормасы – бұл жалпыға міндетті,
Құқықтық норма әлеуметтік нормалардан бір түрі, бірақ
1) жалпыға міндетті сипатты – бұл құқық
2) формальді анықтылығы – ресми құжаттарда жазбаша
3) мемлекетпен байланысы – мемлекеттік органдармен не
4) ұсынушылық-міндеттемелік сипат – ол бір субъектілерге
5) микрожүйелігі – бір бірімен байланысты гипотеза,
Құқықтық нормаларды топтастыру құқықтық реттеу жүйесінде құқықтық
Құқықтық нормалардың түрлері:
1) құқықтық реттеу пәніне байланысты құқықтық нормалар
- азаматтық құқықтық нормалар;
- әкімшілік құқықтық нормалар;
-жер құқықтық нормалар және т.б.
2) мазмұны бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
- жалпы құқықтық нормалар (барлық қатынастарды реттейді);
- арнайы құқықтық нормалар (жеке қатынастарды реттейді).
3) сипаты бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
- материалдық құқықтық нормалар (қылмыстық, аграрлық құқық);
- іс жүргізушілік құқықтық нормалар (азаматтық, қылмыстық
4) құқықтық реттеудің әдісіне байланысты құқықтық нормалар
- императивті құқықтық нормалар (міндеттеуші ережелерден тұрады);
- диспозитивті құқықтық нормалар (ерік беруші);
- ынталандырушы құқықтық нормалар (пайдалы әрекетті марапаттау);
- ұсыныс беруші құқықтық нормалар (қолайлы нұсқаны
5) уақыты бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
- тұрақты құқықтық нормалар (заңдарда болады);
- уақытша құқықтық нормалар (төтенше жағдай еңгізу
6) функциясы бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
- реттеуші құқықтық нормалар (тараптардың құқықтары мен
- конституциялық қорғаушы құқықтық нормалар (субъективті құқықты
7) адамдарға таралуы бойынша құқықтық нормалар келесідей
- жалпы құқықтық нормалар (барлық ҚР азаматтарға);
- арнайы құқықтық нормалар (мүгедектерге, ардагерлерге).
8) таралу саласы бойынша құқықтық нормалар келесідей
- жалпы федеративті құқықтық нормалар;
- республикалық құқықтық нормалар;
- локальді құқықтық нормалар.
9) заңи күшіне байланысты құқықтық нормалар келесідей
- заңды құқықтық нормалар;
- заңға тәуелді құқықтық нормалары.
10) құқық шығармашылық субъектілері бойынша құқықтық нормалар
- мемлекеттік органдар қабылдаған нормалар;
- мемлекеттік емес ұйымдар қабылдаған нормалар.
11) құқықтық норма элементтерінің анықтылық деңгейіне байланысты
- абсолютті анықталған құқықтық нормалар (тараптардың құқықтарын
- салыстырмалы анықталған құқықтық нормалар (әрекеттік нұсқаларын
- балама құқықтық нормалар (бірнеше әрекеттер нұсқасын
12) құқықтық реттеу әдісіне байланысты құқықтық нормалар
- құқық беруші құқықтық нормалар (белгілі бір
- міндеттеуші құқықтық нормалар (адамдарға белгілі бір
- тыйым салушы құқықтық нормалар (белгілі бір
Осы себеппен құқық нормалары әр алуан. Бұл
Құқық нормасы мен нормативтік акт бабы бір
Көрсету тәсілдері бойынша құқық нормасы мен нормативтік
а) тікелей тәсіл –құқық нормасы нормативтік акт
ә) сілтемелі тәсіл – нормативтік акт бабы
б) бланкеттік тәсіл – нормативтік акт бабы
Құқық көптеген адамдар мен жағдайларға таралатын, ұзақ
Құқық нормасы құқықтың бастапқы элементі. Сондықтан да,
Сонымен, құқық нормасы – бұл жалпыға міндетті,
Құқықты қолдану – бұл құқықты жүзеге асырудың
- құқықты тек осыған өкілетті құзіретті органдар
- биліктік сипатқа ие;
- іс жүргізушілік нысанда жүзеге асырылады,
- сәйкес жеке, биліктік (құқыққолданушы) актіні қолданумен
- үш кезеңнен құралады:
1) істің іс жүзіндегі негізін анықтау; бұл
2) істің заңды негізін анықтау; бұл кезде
3) істі шешу, бұл кезде құқық нормасының
Құқықты қолдану актісі – бұл нақты бір
- құзіретті орган шығарады;
- мемлекеттік-биліктік сипатқа ие;
- нормативтік емес, жеке сипатқа ие, себебі,
- заңмен анықталған өзіне тән нысанға ие.
1.2 Құқық нормасының құрылымы
Құқықтық норманың құрылымы – бұл оның ішкі
Құқықтық норманың құрылымы – бұл оның функционалдық
Құқықтықтық норманың құрылымы:
- гипотезадан;
- диспозициядан;
- санкциядан тұрады.
Гипотеза – бұл оның қолданылу жағдайын (уақыт,
Егер гипотезада (жорамалда) бір ғана мән-жай көрсетіліп,
Егер құқықтық норманың қолданылуы бірнеше мән-жайдың біреуіне
Құқықтық норманың гипотезасы келесі негіздер бойынша топтастырылады:
1) мазмұнының сипаты бойынша: жалпы және нақты;
2) анықтылық деңгейі бойынша абсолютті анықталған (құқықтық
3) гипотеза күрделілік дәрежесіне байланысты біртекті (егер
Диспозиция – бұл гипотезада көрсетілген заңи фактінің
Диспозицияның түрлері:
а) бейнелеу әдісі бойынша – жай (белгілерін
б) өзінің заңи бағыты бойынша - ұсынып
Санкция – бұл диспозицияны іске асырғаны не
Олар жағымсыз – жазалау шаралары және жағымды
Санкция келесі түрлері бар:
- салыстырмалы – анықталған санкция, жазаның нақты
- баламалы санкция екi немесе одан да
Құқықтық норманың құрылымы туралы сұрақ – пікір
Егер де құқық нормасының құрамындағы құрылымдық элементтерінің
Құқық нормасы құқықтық басқалай да көріністерінен өзінің
Қандай да бір норманы оның қай түрге
2 Құқық нормасын талқылаудың түсінігі және әдістері
2.1 Құқық нормасын талқылаудың түрлері
Құқық нормасын талқылау – оларды дұрыс түсінудің
Талқылау – бұл құқықтық норманың мазмұнын нақты,
Құқықтық норманы талқылау – бұл норманың нақты
Талқылау құқық қорғау, атқару органдар қызметінде прокуратура,
Талқылаудың екі бағыты бар. Олар: түсіну және
Құқық нормасын түсіну бағытында субъектінің өзі үшін
Құқық нормасын түсіндіру бағытында тек ойлау үрдісі
Талқылаудың тиімділігі талқылаушының құқықтық санасының деңгейіне байланысты.
Талқылаудың субъектілері ретінде – азаматтар, мемлекеттік органдар,
Құқықтық нормаларды түсіндіру дегеніміз- күрделі ерік-ықтиярлық процесс,
Түсіндірудің обьектісі (заты) заңдар мен заңдарға сәйкес
Түсіндіру анықтау дегеніміз – іштей ойлау процесі,
Түсіндіру (түсінік беру)- түсіндірушінің өзіне емес, қатынасқа
Сонымен, құқық нормасына түсінік беру- нормативтік құқықтық
Құқық нормаларын талқылаудың қажеттілігі олардың белгілерінің, сырт
Әрбір құқықтық норма қоғамдағы қатынастардың белгілі бір
Қоғамдық өмірде жаңа қатынастар пайда болып отырады.
Талқылаудың қажеттілігі құқықтық норманың сыртқы ресмилендірілуіне, тілінің
Талқылау субъектісі бойынша екіге бөлінеді: ресми және
Ресми талқылау – бұл өкілеттігі бар мемлекеттік
Ресми талқылау өз алдына көлемі бойынша нормативті
Нормативтік талқылау – бұл белгілі бір норманы
Казуальді талқылау – бұл нақты заңи істі
Аутентикалық талқылау – бұл талқыланатын нормативтік құқықтың
Легальді талқылау – бұл жоғары тұрған органның
Соттық талқылау – бұл жоғары тұрған соттың
Әкімшілік талқылау – бұл мемлекеттік атқарушы органның
Ресми емес талқылау – бұл жалпыға міндетті
Ресми емес талқылау келесідей бөлінеді: доктриналық (ғылыми),
Доктриналық талқылау – бұл ғалымның, ғылым өкілдерінің
Ресми мен ғылым талқылаудың айырмашылығы неде? Ресмиде
Кәсіби талқылау – бұл заңгер – мамандар,
Қарапайым талқылау – бұл қатардағы азаматтың құқық
- реттеуші (тараптардың құқықтары мен міндеттерін белгілейді);конституциялық
- жалпы құқықтық нормалар (барлық ҚР азаматтарға);
Заң шығарушының, басқа да норма шығарушлық субъектісінің
1. түсіндіру субъектілері бойынша және тиісінше оның
2. түсіндіру ауқымы бойынша;
3. түсіндіру көлемі бойынша
4. түсіндіру әдісі бойынша туралауға болады.
1) Түсіндіру субъектілері, демек, түсіндірудің заңдық күші
Алайда атқарушы органдардың заң қабылдаудағы беталды түсіндіретін
Азаматтар, қоғамдық бірлестіктер, ғылыми мекемелер, жария өкілеттікті
Құқықтық нормаларды орындаудың нысандары әр түрлі болады.
а) қоғамдағы қатынастардың мазмұнының әр түрлі болуы;
б) нормативтік актілердің адамдарға әртүрлі әсер етуі;
в) норманың ерекше мазмұнының әсері;
г) құқықты іске асырудағы субъектілердің құзыреті мен
д) субъектілердің құқтық тәртібінің әр түрлі деңгейде
Құқықтық нормалардың негізгі мақсаты – қоғамдағы қатынастарды
Сонымен, құқықтық нормалар иеилекеттік органдардың, адамдардың, қоғамдық
2.2 Талқылаудың әдісі және көлемі, құқықтағы кемістіктер
Заң ғылымында және практикада ұзақ тәжірибе арқасында
Әдістер – бұл құқық нормасының мәнін түсіну
Грамматикалық талқылау – бұл лексико – стилистика
Логикалық талқылау – бұл логика заңдары негізінде
Жүйелілік әдіс – бұл ұқсас, біртекті қатынастарды
Тарихи – саяси талқылау – бұл нормалар
Арнайы – заңи талқылау – бұл құқық
Теологиялық (мақсатты) талқылау – бұл нақты норманы
Көлемі бойынша талқылау үшке бөлінеді: сөзбе сөз,
Сөзбе сөз талқылау – бұл құқық нормасының
Шектелген талқылау – бұл норманың мәнін шектейтін
Кеңейтілген талқылау – бұл құқық нормасының мәнін
Құқықты талқылаудың актісі – бұл заң нормаларының
Құқықты түсіндіру актілерінің ерекшеліктері:
- заң нормаларының мағынасын түсіндіруге бағытталған;
- нормативтік емес, нақтылаушы ережелерден құралған;
- дербес сипатқа ие емес және өзі
- құқықтың қайнар көзі болып табылмайды.
Құқықты түсіндіру актілерінің төмендегідей түрлері болады:
1) ресми түсіндірудің түрлеріне қарай олар нормативтік
2) түсіндіруді жүзеге асырып отырған органдарға қарай
3) құқықтық реттеу пәніне қарай – қылмыстық,
4) сипатына қарай – материалдық және іс
5) нысанына қарай – жарлықтар, қаулылар, бұйрықтар,
Құқықтық қарама - қайшылықтар – бұл бірдей
Қарама – қайшылықты жою үшін құқықты талқылаушы
Әрине, қарама – қайшылықты жаңа нормаларды, яғни
Заңи қарама – қайшылық құқық жүйесінің қызметін
Құқық нормалардың қарама – қайшылығынан бәсекелес нормаларда
Заңнаманың қарама – қайшылығы елде КСРО, Қаз
Құқықтық қарама – қайшылықтардың себептері объективті және
Объективті себептерге құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастардың әралуандылығы,
Субъективті себептерге саясаткер заң шығарушы, адамдардың еркіне
Құқықтық қарама – қайшылықтар өзінің мазмұны, сипаты,
1) заңи қарама – қайшылықты үш топқа
- нормативті актілер немесе жеке құқық нормалары
- құқық шығармашылықтағы қарама – қайшылық (бір
- құқық қолданудағы қарама – қайшылық (басқару
- мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, басқа да
- мақсаттарының қарама – қайшылығы (әр түрлі
- ұлттық және халықаралық құқықтың арасындағы қарама
2) заңдар мен заңға тәуелді актілер арасындағы
3) Конституциямен басқа да актілер, заңдар арасындағы
4) жалпы федеральдік актілермен федерация субъектілері актілері
5) ұлттық және халықаралық құқық арасындағы қарама
Құқықтағы қарама – қайшылықтарды шешудің әдістері –
- талқылау;
- жаңа актіні қабылдау;
- ескі актіні жою;
- қолданыстағы құқықты нақтылау немесе өзгерістер еңгізу;
- сот, әкімшілік, төрелік және аралық сот
- заңнаманы жүйелеу;
- келіссөздер үрдісі, келісу комиссиясын құру;
- конституциялық әділеттілік;
- құқық қолдануды жетілдіру теориясымен практиканың байланысы;
- халықаралық рәсімдер.
Құқықты қолдану барысында қарама – қайшылықты анықтаған
- егер бір органның әр уақытта қабылдаған
- егер қарама – қайшы актіні әр
- егер бір деңгейдегі арнайы және жалпы
Құқықтағы кемістіктер (олқылықтар) – бұл қолданыстағы заңнамада
Кемістіктер жаңа құқық нормасын қабылдау арқылы құқықшығармашылық
Кемістіктерді құқыққолдану процессі арқылы жеңуге болады, себебі,
Заң ұқсастығы – бұл нақты бір заңды
Құқық ұқсастығы – бұл нақты заңды істі
Құқықтану іс-тәжірибесінде заңдық сипаты бар белгілі бір
Құқықтағы олқылық дегеніміз - заңдық күші
Құқықтық олқылықты болдырмаудың мынадай әдістері бар:
Заң ұқсастығы- ұқсас құқықтық норманы қолданудың барысында
Құқық ұқсастығы- нақты істің шешімін құқықтың жалпы
Заң ұқсастығы мен құқық ұқсастығы төтенше жағдайларда
Қылмыстық құқықта құқық ұқсастығы мен заң ұқсастығына
Қорытынды
Осы жұмыста қарастырылған мәселерді талдау бірқатар теориялық
Қазақстандық мемлекеттіліктің және нақты егемендіктің қалыптасуы жағдайында
Құқықты талдау жолымен нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу
Заңнаманы жетілдірудің маңызды тәжірбиелік міндеті заңшығарушылық реттеудегі
Келтірілген міндеттерді жүзеге асыру үшін ең біріншіден,
заңнама салаларының ғылыми тұжырымдамаларын әзірлеу
экономика, мемлекеттік құрылым, мәдениет, әлеуметтік зерттеу,
заңнама салаларын дамытуда және ең біріншіден
экономика, әлеуметтік-мәдениет саласында және сондай- ақ Қазақстан
Құқық нормаларын талқылаудың қажеттілігі олардың белгілерінің, сырт
Әрбір құқықтық норма қоғамдағы қатынастардың белгілі бір
Қоғамдық өмірде жаңа қатынастар пайда болып отырады.
Әрине, соңғы жылдары Республикада заң шығармашылығында бірқатар
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл
Котов А.К. Қазақстан Республикасындағы заң шығармашылық процесс:
Болдырев В.А. Республикалық заңнаманы жүйелеудің актуальды мәселелері
Ғ.С.Сапарғалиев, А.С.Ибраева. Мемлекет және құқық теориясы. -
Ибраева А.С. Сапалы заңшығармашылықтың шартының бірі ретінде
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы «Нормативтік
Сапарғалиев Г.С. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы -
Теория государства и права / Под ред.
Зиманов С.З. Қазақстан Республикасындағы Конституция мен Парламент.
Таранов А.А., Айтимова Б.С. Научная концепция законопроекта
Федотова З.Л. Процедуры законодательной деятельности (проблемы вопроса)
Голунский С.А., Строгович М.С. Теория государства и
Табанов С.А. Қазақстан Республикасында заңнаманы жетілдіру: теория
Сапарғалиев Г.С. Қазақстан Республикасы Конституциясының және заңдарының
Ахметов К.К. Справочно-информационное обеспечение систематизации законодательства. -
Закон: создание и толкование /Под ред. А.С.
Сырых В.М. О правилах законодательной техники //
Б.Т.Кабдуллин, Г.Қ.Байбашева, Л.Т.Шарифьянова. Мемлекет және құқық теориясы.