Мазмұны
Кіріспе....................................................................
Эксгумация түсінігі мен ғылыми-теориялық негіздемесі..........................
Мәйітті жерленген жерініе қазып алудың жалпы ұғымы.............................
Тергеу әрекеттері жүйесіндегі эксгумацияның ғылыми-теориялық
негіздемесі.............................................................
2 Тергеулік эксгумация жүргізудің
2.1 Тергеулік эксгумацияның қылмыстарды тергеуде алатын
2.2 Эксгумация мақстаттары мен оны жүргізудің
2.3 Эксгумацияға қатысушы тұлғалар.............................................
Қорытынды..........................................................
Қолдануға ұсынылған әдебиеттердің тізімі...........................
КІРІСПЕ
Марқұм болып, бақилыққа аттанған адамды жер бесікке бөлеу —
Бірақ, акиқатты анықтау мақсатында қылмыстарды ашу, қылмыскерді әшкерлеу және
Эксгумация, басқа тергеу әрекеттерімен салыстырғанда, өзінің орыналу жағынан күрделілігімен
Заң әдебиеттерінде эксгумацияның процессуалдық және ұйымдастырушылық аспектілері, күні бүгінге
Бұл орайда аталмыш тергеу әрекетінің процессуалдық тұрғыдағы кейбір сұрақтары,
Дегенімен де, жоғарыда біз атап кеткен сұрактардың жекелеген аспек-тілерін
Сонымен қатар эксгумацияға қатысты процессуалдық аспектілер отандық заң ғылымы
Жоғарыда келтірілген уәждердің барлығы эксгумацияға қатысты процессуалдық шарттарын айқындайтын
Эксгусмация түсінігі мен ғылыми-теориялық негіздемесі
1.1 Мәйітті жерленген жерінен қазып алудың жалпы ұғымы
Криминалистикалық тактиканың негізгі мақсаттарының бірі қылмыстарды ашу мен тергеуге
Алайда кейбір тергеу әрекеттерінің тәсілдік касиеттері басқа тергеу
Алдын ала тергеуде жүргізілетін эксгумация басқа тергеу әрекеттерінен өзінін
Алайда, кейінгі көздері тәжірибеде, эксгумация жүргізуге қайтыс болған адамның
Эксгумация өзінің тарихында қылмыстық істе ақиқатты анықтауда елеулі көмегін
Осылайша жылдар бойы эксгумация өзінің қылмыстық істі тергеу және
Демек, эксгумацияның маңыздылығы тарихи заңнамаларда да өз көрінісін тапқан.
Негізінен эксгумация ұғымы
Жалпы эксгумацияның түсінігі келесідегідей жіктемеде талданады:
1. Ресми (рұқсат етілген) эксгумация — ақиқатты анықтауға және
құкық қорғау органдарымен жүргізілетін эксгумация (эксгумация
тергеу әрекеті ретінде) (Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу
кодексі. — Алматы, 1998. — 225 бап);
тарихи-ғылыми (археологиялық қазбалар және т. б. жүргізу) зерттеу
мақсатында өткізілетің эксгумация;
қайтыс болған адамның (мәйіттің) туған-туысқандарының арнайы
арыздарының негізінде, мәйітті бір моладан екінші молаға ауыстыру мақса-
тында өткізілетің эксгумация;
тиісінше жергілікті аумақтық әкімшілігінің ресми рұқсаты немесе
шешімі негізінде моланы бір жерден екінші жерге көшіру мақсатында
өткізілетің эксгумация;
жерленген мәйітті тану үшін
жүргізуге қатысы жоқ жағдайларда) немесе қайтыс болған адамның жеке
басын анықтау үшін бұрынырақ алынған мәйіттің қол саусак білегін
(немесе) бас сүйегінің препараттарын «мәйіт сүйегімен бірге косып көму»
мақсатында жүргізілетін эксгумация;
азаматтық істер бойынша, белгілі бір тұлғаның азамттық талабына
сәйкес, ақиқатты анықтау үшін жерленген мәйіттің жеке басын тану
анықтау мақсатында жүргізілетін эксгумация.
Енді аталған ресми жүргізілетін эксгумацияларға жеке дара тоқталып кетейік.
Құқық қорғау органдарымен жүргізілетін эксгумация ҚР ҚІЖК-нің 225-ші бабының
Тарихи-ғылыми зерттеу мақсатында өткізілетің эксгумация, бұл археологиялық қазбаларды іске
Қайтыс болған адамның (мәйіттің) туған-туысқандарының арнайы арыздарының негізінде, мәйітті
Жергілікті аумақтың әкімшілігінің ресми рұқсаты немесе шешімі негізінде моланы
Жерленген мәйітті тануға ұсыну мақсатында (қылмыстық іс жүргізуге қатысы
Азаматтық істер бойынша, белгілі бір тұлғаның азамттық талабына сәйкес,
2. «Кездейсоқтық» эксгумация — мәйітті жерленген орнынан қазып алу
Кездейсоқтық эксгумацияның маңызды мәні оның құқыктық салдарымен айқындалады. Мұндай
Кезедейсоқтық эксгумацияның археологиялык қазбалар барысындағы эксгумациямен белгілі бір дәрежеде
Сонымен қатар көздейсоктык эксгумацияның салдарынан табылған мәйіттің тарихи күндылығы
3. «Қылмыстық» эксгумация — баю, түрлі ниет-пиғылмен (діни салт
Аталған максаттармен қайтыс болған адамдардың өліктерін жерленген жерінен қазып
Қайтыс болған адамдардың мәйіттерін қорлау деп — жерлеу рәсіміне
Сонымен қатар мәйіттерді қорлау іс-әрекетінің қатарына қазып алынған мәйітті
Демек, өлгендердің денесіне қатысты көз келген заңсыз әрекет
Осылайша, жерленген мәйітке қатысты жасалынатын қылмыстық іс- әрекеттерді саралай
а) тонаушылық жасау мақсатында жасалған эксгумация дегеніміз мәйітпен бірге
ә) Төлем алу мақсатында жасалынған эксгумация деп — қайтыс
б) Бұзақылық ниетпен мәйітті қорлау және мазақ ету мақсатында
жасалынған эксгумация, көбінесе, қайтыс болған адамның
кезінде басқа адамдармен болған
мүмкін. Мысалы өлген
өшпенділігі, кек алу ниеттері болуының салдарынан мәйітті жерленген
жерінен қазып алып, оған әр-түрлі нысанда мазақ іс-әрекеттерін (мысалы:
мәйіт денесіне суреттер салу, мәйіт үстінде дәрет алу және
Әдетте мұндай іс-әрекеттерді психикалық аурулармен ауыратын адамдар
жасайды.
в) Жыныстың құштарлығын қанағаттандыру және басқа да нәпсі-
құмарлық пиғылда жасалынған эксгумация (некрофилия) деп — эксгумация
жасаған адам өзінің жыныстық құштарлығын қанағаттандыру үшін, мәйіт
пен жыныстық қатынаста болу мақсатында, оны жерленген жерінен қазып
алуын айтамыз. Мұндай эксгумация көбінесе әйелдердің мәйіттеріне жасалынады. Бірақ
әйел мен әйелдің жыныстық қатынасы кең өріс тапқан, сондықтан
мәйітіне эксгумация жасалу мүмкіндігін де жоқка шығаруға болмайды.
г) Діни салт жораларына табынуға
себептермен жүргізілетін эксгумация, көбінесе, діни секталардың немесе
басқа да діни
мақсатында жүргізіледі. Көпшілікке
монахтардың Біріккен Ұлттар Ұйымының бұрынғы хатшысы У. Танның
сүйек қалдықтарын ұрламақ болғанын атап өтуге болады. Сонымен қатар
мұндай қылмыстық эксгумацияны
қоздыруынан жекеленген адам да жасауы мүмкін.
д) Мәйіттің дене мүшелері (бүйрек, бауыр, т. б.) мен
ұрлау мақсатында жасалынатын эксгумация. Мұндай қылмыстық эксгумация көбінесе жасы
бақытсыз оқиға немесе қылмыс салдарынан қайтыс болған адамдардың
мәйіттерін таңдайды. Себебі қылмыскерлерге мәйіттің әлі құртылмаған,
сау дене мүшелері немесе тері ұлпалары қажет.
Қылмыстық эксгумация жоғарыда көрсетілген эксгумациялармен қатар саяси пайдақорлық мақсаттардан
Осылайша жоғарыда ұсынылған эксгумацияның түрлерін корытынды-лай келе, эксгумацияны өмірлік
Заңның энциклопедиялық сөздігінде «эксгумация — мәйітті жерленген жерінен қазып
П. И. Кудрявцевтің редакциясымен жарық көрген заң сөздігінде эксгумаңияның
Р. С. Белкин өзінің 1979 жылы жарык көрген криминалистика
Ал, криминалистикалық энциклопедияның толықтырылған екінші басылымында Р. С. Белкин
А. Я. Гинзбург ҚР ҚІЖК-нің 225-ші бабын талқылай келе
В. Д. Лупиков «Эксгумация — мәйітті немесе оның дене
Байқалып тұрғандай, жоғарыда көрсетілген эксгумация ұғымдарының өздеріне тән ерекшеліктері
Заңның энциклопедиялық сөздігінде «жерленген жер», С. И. Ожегов мұндай
Д. А. Натура мен А. И. Натура С.
Себебі мәйіттерді ресми жерлейтін жер деп жергілікті әкімшіліктердің белгілеген,
Ал жоғарыда келтірілген қылмыстық молалар «жерленген жер» ұғымымен бір
Тәжірибеде көбінесе мұндай мәйіттер сезіктінің, айыпталушының немесе куәнің жауаптарын
Осыған орай мәйіттің «ресми жерленген», «ресми емес жерленген» және
1.2. Тергеу әрекеттері жүйесіндегі эксгумацияның ғылыми-теориялық негіздемесі
Эксгумация жүргізудің көптеген маңызды аспектілерінің пысықталмағандығы осы тергеу әрекетінің
Бұл орайда заң әдебиеттерінде алдын-ала тергеу жүзеге асырылатын эксгумация
Атап айтқанда белгілі ғалым В. Д. Лупиков «тергеулік эксгумация
Д. А. Натураның көзқарасы бойынша қылмыстық істі тергеуге қатысты
Осы екі түсінік екі бастаудан нәр алғанымен, эксгумацияның мәні,
Егер эксгумация тергеу әрекеті ретінде криминалистикалық тактика жүйесінде орын
Негізінен тергеулік эксгумация криминалистикалық тактика жүйесінде орын алатын тергеу
Жалпы құқық корғау органдарында қызмет ететін лауазымды адамдар қылмыстық
Демек қылмыстық істерді тергеу белгілі бір объекті туралы шынайы
Тергеушінің процессуалдық іс-әрекеттері, олардың тікелей мақсаттары мен міндеттерінен тәуелсіз,
Осындай көзқарасты ұстанған С. А. Шейфер өзінің ғылыми мақаласында
Сол сияқты автор кейінірек өз көзқарасын тергеу әрекеттері алдын
Бұл орайда белгілі криминалист ғалым Р. С. Белкин тергеу
Ю. Н. Белозеров пен В. В. Рябоконь процессуалдық іс-әрекеттердің
Г. М. Миньковский тергеу әрекетін тергеушімен (сотпен) тікелей жүзеге
Осылайша ғалымдардың басым көпшілігінің тергеу әрекетіне қатысты түсініктерін бір
Бұл жерде әңгіме дәлелдемелерді табу, жинау, тексеру әдіс-тәсілдерін
Жалпы дәлелдеу деген сөздің мағынасы белгілі бір нысанның немесе
Таным — белгілі бір кұбылыс туралы ақиқатты қабылдау және
Ал дәлелдемелерді жинау, зерттеу мен бағалау танымды іс-әрекеттердің элементі
Сондықтан дәлелдеуде пайдаланылатын танымды іс-шаралар тергеу әрекеттерінен басқа процессуалдық
Осыған байланысты ғалымдардың пікірлерін бір жүйеге коя отырып, тергеу
тергеу әрекеті қылмыстық іс-жүргізу заңнамасында белгіленген процессуалдық іс-әрекет;
тергеу әрекеті қылмыстық
мақсатында дәлелдемелік ақпараттарды табуға, жинауға, бекітуге және
тексеруге бағытталған танымды іс-шаралардың кешені;
тергеу әрекетінің мақсаты дәлелдемелерді жинау мен тексерумен
қатар, басқа тергеу әрекеттерінің жүргізілуіне қажетті шарттарды камтамасыз ету;
тергеу әрекеті дәлелдемелерді жинау мен тексеруде қолданылатын
криминалистикалық тұрғыда ғылыми дәлелденген және негізделген тактикалық әдіс-тәсілдерді пайдаланудың
тергеу әрекеті өзіне тән, заңмен белгіленген қатысушы тұлғаларымен ерекшеленеді;
әрбір тергеу әрекетінің жүргізілуі белгілі бір себептерді қажет етеді
(мысалы: тергеу экспериментін жүргізуге қылмыстық іс-әрекеттің орын
алған оқиғасының күмәнді болуы себеп болады);
тергеу әрекетін қылмыстық іс жүргізу заңнамасында көрсетілген құзіретті лауазымды
Демек, тергеу әрекеті дегеніміз — белгілі бір себептердің негізінде
Жоғарыда көрсетілген тергеу әрекеттерінің белгілері мен алғы-шарттары, мәйіт эксгумациясының
эксгумация қылмыстық іс-жүргізу заңнамасында белгіленген процессуалдық іс-әрекет (ҚР ҚІЖК-нің
эксгумацияның дәлелдемелерді табуға, жинауға, бекітуге және тексеруге бағытталған танымды
барысының өзі жаңа мән-жайлардың ашылуына әкеп соқтырады;
эксгумация басқа іс-шараларды жүзеге асыруға қажетті шарттарды
қамтамасыз етеді. яғни эксгумация жүргізудің нәтижесінде мәйітті тану
үшін көрсетілуі, сараптамалық зерттеулер жүргізілуі мүмкін;
эксгумация тергеу әрекеті өзіне тән, заңмен белгіленген қатысушы
тұлғаларымен ерекшеленеді (сот-медициналық сарапшы, анықтау органда-
рының қызметкерлері және т. б.);
эксгумацияның жүргізілуі белгілі бір себептерді қажет етеді (эксгумация жүргізудің
- эксгумация қылмыстық іс жүргізу заңнамасына сәйкес тергеушімен (сотпен)
Осылайша жоғарыда келтірілген талдаулардан кейін эксгумацияны дербес, жеке тергеу
Осылайша Г. Абдумаджитов егер эксгумация мен мәйітті қарауды бөлек
Дәл осындай талдаулар, эксгумацияны тергеу әрекеті ретінде санамауға дәлелді,
Аталған сұрактар бойынша В. И. Шиканов былай жазды: «Эксгумация
Соңғы авторлардың көзкарастары эксгумацияның сипатын мейілінше ашып көрсеткен. Бұл
Демек авторлардың дәлелді көзқарастары мен берген анықтамаларын аталған ерекшеліктермен
эксгумация зерттеу нысанына қатысты әмбебапты, яғни тергеу әрекеті тек
жерді, табытты, мәйіт киімдерін және тағы басқа қылмыстық іске
бар заттарды қарауды және оларды зерттеуді талап етеді;
эксгумация зерттеу әдіс-тәсіліне сәйкес әмбебапты, яғни нысандар
ды зерттеу, қарау барысында әр-түрлі әдіс-тәсілдерді колданады.
Әрине эксгумация басқа тергеу әрекеттерінің тактикалык ерекшеліктерін қамтиды, бірақ
Демек, жоғарғыда айтылғандай, мәйітті қарау тергеу әрекетінің тактикалық әдістерінің
Негізінен эксгумация тергеу әрекетін өткізуге себепші болатын басқа тергеу
Тергеулік эксгумация өзінің құқықтық жағынан да ерекше болып келеді.
Жоғарыда көрсетілгендерді қорытындылайтын болсақ, эксгумацияны дербес, жеке тергеу әрекеті
Эксгумациянын күкыктық негіздемесі — тергеушінің осы тергеу әрекетің жүргізуге
Эксгумацияның мақсаты — қылмыстық іске қатысты қылмыстың іздерін табу
Тергеу әрекетінің танымды жағы танымның қарау, сұрау, бейнелеу, өлшеу
Демек, тергеулік эксгумация дегеніміз — мәйітті жерленген жерінен қазып
2. Тергеулік эксгумация жүргізудің процессуалдық аспетілері
2.1. Тергеулік эксгумацияның қылмыстарды тергеуде алатын
Қылмыстық іс-жүргізу теориясында кез келген процессуалдық іс-әрекеттердің жүргізілуіне себептер
Сонымен қатар қылмыстық іс козғауға ҚР ҚІЖК-нің 177-бабымен белгіленген:
Сол сияқты эксгумацияның да өзіндік негіздері мен себептері бар.
Осыған орай, барынша қысқаша түрде, тәжірибеде эксгумация орын алған
Демек, осы оқиғада, эксгумация жүргізуге түрткі болғаи негіз бен
Осылайша жалпылама құқық қорғау органдарымен жүргізілетін эксгумацияның жүргізілуіне себеп
Бірінші ахуал — мәйіттердің жерленген жері немесе мәйіттердің қорланғандығы
2004 жылдың ақпан айында құқық қорғау органдарына Шымкент қаласының,
Бұл орайда айта кететін жайт — эксгумацияланған мәйітке қарау
Екінші ахуал — сот-медициналық зерттеуге тиіс болған, бірақ іс
Сонымен қатар зорлықпен, қасақана өлтірілген адамдардың мәйіттері, сондай-ақ күш
2001 жылдың 26 қарашасында Оңтүстік Қазақстан облысының, Қарабұлақ ауылының
Үшінші ахуал. Азаматтардың құқық корғау органдарының және сараптама мекемелерінің
2003 жылдың маусым айының 26-жұлдызында Оңтүстік Қазақстан облысы Төлеби
Бірақ, азамат Б.-ның әйелі азаматша С. сот-медициналық сараптаманың қорытындысымен
Бұл оқиғада эксгумация тергеу әрекеті қосымша нәтиже бермегенімен, мәйіттің
Төртінші ахуал. Мәйіт патологоанатомиялық немесе сот-медициналық сарапшы тарапынан зерттелген
2001 жылдың 10 тамыз күні Қарағанды қаласының, Михайлов ПБ-нің
Бесінші ахуал. Мәйіт сот-медициналық сарапшы тарапынан зерттелген болсадағы, табыс
Суерск қорығында бұлан аулау кезінде қызметтік автомашина жүргізушісі Ц.
Сарапшы атылған оқ қаза тапқан адамның екі жерінен тиген
Сарапшының осы қорытындысына сәйкес, аң аулауға қатысқан басқа адамдарға,
Алтыншы ахуал. Сот-медициналық зерттеу жұмыстары тиісті дәрежеде мұқият жүргізілгеніне
Г. Колосовтың өлімі туралы қылмыстық іс бойынша, оның жанып,
теніп кеткен мәйіті өз пәтерінде табылған. Тергеуші сезікті Ракитиннен
жауап алып, соңғысы өз жолдасын қасақана өлтіргенін мойындай келе,
екеуі бірге ішімдік ішкенін, Колосов ұйықтап қалғаннан кезде, Ракитин
оның ақшасын ұрлап, газ плитасының тұтқасын ашып, үй ішіндегі
өртеп, оқиға болған жерден бойтасалағанын мәлімдеді. Ракитиннің өз
қылмысын мойындауы тергеушінің қарауында бар болған дәлелдемелермен де объективті
газбен улану салдарынан болған. Алайда өрт басталып, күйік алған
Колосов неге оянбады, осы жағы түсініксіз еді. Осыған байланысты
болды және оларды тексеру қажеттілігі туындады. Осындай мән-жайларды
анықтау үшін, оқиға болған жерде яғни өрттен кейін қалған
бөлмесінде тұрған үстелдің үстінде табылған, ішінде арақ қалдығы бар
шөлмек сот-химиялық сараптамаға жөнелтілді. Бірақ тосынан күтпеген
жағдай болды: химиялық зертханадағы канализацияның ахаулығынан, үй
төбесі опырылып түскен, нәтижесінде Ракитиннің ісі бойынша жөнелтілген
препараттар біржолата жойылып кеткен. Тергеуші амалсыздан Колосовтын
мәйітін эксгумациялау туралы қаулы шығарып, тергеу әрекетін жүзеге
асырды. Мәйітті жерлегеннен бері біршама уақыт өтседағы, сот-химиялық
зерттеу барысында, оның ішек-қарнынан қатты әсерлі ұйықтататын дәрі —
бармалиннің қалдықтары табылған.
Жетінші ахуал. Қылмыстың ізін жасыру мақсатында мәйіт немесе оның
Көрсетілген ахуалға байланысты оқиға Алматы облысының түрғыны азамат К.
Тәжірибеде жоғарыда айтылған ахуалдардан басқа да жағдайлар туындауы мүмкін.
Дегенмен тәжірибеде эксгумация өткізудің негізгі мақсаты ретінде сот медициналық
Бұл орайда қылмыстық іс жүргізу барысында эксгумация тергеу әрекеті
Жалпы қылмыстың болғандығын дәлелдеу дегеніміз қылмыстың оқиғасы мен құрамын
қылмыстың объектісіне карай — кісі өлтірудің құрбаны кім немесе
қылмыс кімге бағытталған;
өліміне — қасақана адам өлтіруге не себеп болды?
объективтік жағына карай — адам өлтіру кай жерде орын
(диссертациялық такырыпқа катысты: қылмыскердің қылмыстың ізін жасыру мақсатында мәйітті
ма); қылмысты жасау қандай әдіспен және қандай құралдарды қолданумен
жүзеге асырылды; қылмыстың ізін жасыру тәсілі қандай; адам өлтіру
субъектісіне қарай — адам өлтіруді кім жасады; егер кісі
шілер көп болса, онда олардың қылмыс жасауда рөлі қандай;
саған адамның акыл-есі дұрыс па?
субъективтік жағына қарай — қылмыс жасаудың максаты қандай,
кінәсінің нысаны кандай (тікелей немесе жанама касақаналық, абайсызда).
Қалай дегенімен, адам өлімі орын алған қылмыстарды тергеу мен
2.2. Эксгумация мақсаттары мен оны жүргізудің процессуалдық шарттары.
Жалпы «мақсат» деген сөз эксгумация тергеу әрекетнің ұғымында әр
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс-жүргізу кодексінің 225-бабының 1-бөліміне сәйкес эксгумация:
Бұл орайда эксгумация тергеу әрекетінің мақсаттарын талқылай келе, профессор
қарау (қосымша немесе қайталап) мақсатында жүргізілетін эксгумация;
тану үшін көрсету мақсатындағы эксгумациялау;
сараптама (бастапқы, қайталап, қосымша) жүргізу мақсатындағы
эксгумация;
сараптамалық зерттеулер үшін үлгілер алу мақсатында жүргізілетін
эксгумация.
Осының негізінде жоғарыда көрсетілгендерді бір ізгіге саралап, криминалистика пәнінің
жалпы мақсаты — қылмыстарды ашуға, алдын-алуға және болдыр
мауға бағытталған дәлелдемелерді табу, алу және бекіту;
тікелей мақсаты — мәйітті және басқа да заттарды қарау,
тану үшін көрсету, сараптамалық зерттеулер үшін үлгілер алу және
Эксгумация тергеу әрекетінің мақсаттарына сәйкес оның процессуалдық шарттары құрылады.
Демек, эксгумация тергеу әрекетінің процессуалдық шарттары дегеніміз басқа тергеу
Эксгумация тергеу әрекетінің процессуалдық шарттары, негізінен, ҚР ҚІЖК-нің 225-бабында
- эксгумация тергеу әрекетінің бөлек баппен реттелуі;
эксгумация тергеу әрекетінің қандай мақсатта жүргізілетіндігінің
анықталуы (мәйітті тексеру
көрсету, сараптамалық зерттеулер талап етілгенде жүргізіледі (ҚР ҚІЖК-нің 225
заңды негіздер аясында кең көлемді болуы (эксгумация прокурормен
рұқсат (санкция) берілген, тергеушінің дәлелді қаулысының негізінде жүзеге асырылады
эксгумация тергеу әрекетіне қатысушы тұлғалардың
(тергеуші сот медицина саласындағы маманның және анықтау органдары
кызметкерлерінің катысуымен эксгумацияны өткізеді (ҚР ҚІЖК-нің 225
бабының 4, 9-бөлімдері));
эксгумация тергеу әрекетінің жүргізілу барысы туралы толтырылатын хаттаманың эксгумация
алу іс-әрекеттері мәйіт жерленген жерде жүргізілсе, онда олардың өткізілу
реті мәйіт эксгумацияның жалпы хаттамасына енгізіледі. Егер басқа жерде
жүргізілсе, бұл туралы жеке хаттама жасалады (ҚР ҚІЖК-нің 225
5-6-баптары);
тергеушінің эксгумация жүргізу шешімі кейбір адамдарға міндетті
болып табылатыны және тергеу әрекетін жүргізу барысында көмек беруге
тиіс тұлғаларды анықтау (эксгумация туралы қаулы жерленген жердің
- мәйітті кайта жерлеуді жүзеге асыратын тұлғаларды анықтау (эксгумация
қатысуымен жерлеу орны әкімшілігі жүргізеді (ҚР ҚІЖК-нің 225 бабының
8-бөлімі)).
Жалпы эксгумация жүргізудің занды негіз ретінде ҚР ҚІЖК-нің 225-бабының
Заң әдебиеттерінде аталған мән-жайлар жеке құқықтар мен бостандықтар болып
Ал эксгумация қайтыс болған адамның туған-туысқандарының ішкі-сезіміне, психологиялық түрде
Мұнымен коса тәжірибеде эксгумация жүргізілген қылмыстық іс материалдарын зерттеу
Жалпы эксгумция тергеу әрекетін жүргізу туралы қаулы, басқа да
Қылмыстық іс жүргізу құқығы нормаларына сәйкес, тергеу іс-әрекеттері әдетте
Ал тергеулік қарау (эксгумацияға қажеті мәйітті қарау) мен сараптамалар
Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 1999-2006 жылдар аралығында 46 эксгумация
қозғалған қылмыстық істер бойынша — 32 рет;
қылмыстық іс козғалғанға дейін — 14 рет эксгумация жүргізілген.
Осы бағытта эксгумация қылмыстық іс қозғалғанға дейін жүргізілген
Дегенмен, заң тіліне сүйенсек эксгумация тек қозғалған қылмыстық істер
Мәйітті жерленген жерінен қазып алу белгілі бір мөлшерде материалдық
Бірақ, осы ретте, тергеу орны тарапынан аталған тергеу әрекетін
Заң әдебиеттерінде көрсетілгендей «іс-жүргізу шығындары» деп заңмен қалыптастырылған тәртіппен
Эксгумацияға қатысты келтірілген шығындар, оның ішінде осы тергеу әрекетіне
Эксгумацияны жүргізу кезінде мәйітті жерленген жерінен қазып алынып, оған
Себебі қазып алынған мәйітті қайта жерлеу тергеу іс-әрекетінің толық
Эксгумацияға катысы бар қылмыстық іс сотта талқыланған жағдайда, мәйітті
Шығындарды азайту үшін тергеуші эксгумацияны мәйіт жерленген жерде орнатылған
Сол сиякты тергеу әрекеттерінің жүргізілу барысында, дәлелдемелерді бекітудің кеңінен
Осылайша орындалу жағынан күрделі хаттамалардың бірі ретінде — эксгумация
Осы орайда мәйітті қарау мен сараптамалық зерттеулер үшін үлгілер
Демек мәйітті қарау мен сараптамалық зерттеулер үшін үлгілер алу
Жалпы эксгумация тергеу әрекетінің хаттамасын толтыру туралы заң әдебиеттерінде
Сонымсн қатар эксгумацияның жүргізілу мақсатына карай хаттамада енгізілетін деректер
Хаттаманың кіріспе бөлімінде тергеу іс-әрекетін жүргізу орны мен күні
Эксгумация хаттаманың сипаттама бөлімінде тергеушінің және өзгеде қатысушылардың барлық
- зираттың, моланың орналасқан жері (мола кай
моланың жер аумағы, нақты эксгумация жүргізілетін мәйіттің моласының сыртқы
шоқтары), жақын жерде орналасқан басқа қайтыс болған адамдардың молалары
моланы жерден қазып алу іс-әрекетінің реті: а) қазу
кімдер, қанша адам жүргізгені, қазуды қандай техникалық құралмен жүзеге
асырылғаны; ә) моланың жер бетімен мәйіт жатқан жерге дейін
болса, онда табытқа дейінгі) тереңдігі және қазу жуықтап алғанда
көлемде немесе диаметрде жүргізілуде; б) қазу кезіндегі топырақтын жағдайы;
моладағы мәйіттің, онын үстіндегі немесе қасындағы заттардың
орналасу тәртібі, дене тұрысы мен қалпы;
мәйітті қазып алғаннан кейінгі келбетінін көрінісі, мәйітті жатқан
жерінен көтеріп шығарған адамдардың жеке тұлғасы;
егер мәйіт табытпен жерленген болса, онда табыттың сыртқы көрінісі,
табытты ашқан адамдардың жеке тұлғалары, табытты қандай құралмен ашқаны
табыт ішінде, молада табылған заттарға және мәйітке қарау жүргізу
нәтижесінде алынған мәліметтер;
Осыдан кейін, эксгумацияға қатысты тергеу іс-әрекеттерінің жүргізілу барысы туралы
Одан кейін: эксгумацияланған мәйітті қайта жерлеу туралы мәліметтер (мәйітті
Эксгумация хаттамасының қорытынды бөлімінде техникалық құралдарының түрі, қолданылу
Эксгумацияланған мәйітке сараптама орталықтарында тиісті зерттеулер мен іс-әрекеттер (мысалы:
Мәйітті кайта жерлеу туралы хаттаманың кіріспе бөлімінде қайта жерлеу
Эксгумацияланған мәйітті қайта жерлеуді тергеушінің өзі немесе оның тапсырмасы
Демек, эксгумация тергеу әрекетінің өзіндік күрделігіне байланысты оның барысы
2.3.Эксгумацияға қатысушы тұлғалар.
Эксгумация өзіне тән қатысушы тұлғалармен де ерекшеленетін тергеу әрекеті
Жалпы қылмыстық процеске қатысушылар деп — қылмыстық істерді тергеуге
Ал эксгумация тергеу әрекеті қылмыстық процестің құрылымды элементтерінің бірі
Қолданыстағы қылмыстық іс-жүргізу кодексінің 225-бабына сәйкес, эксгумация тергеу әрекетіне
тергеуші;
сот-медицина саласындағы маман (сот-медециналык сарапшы);
анықтау органдарының қызметкерлері;
қайтыс болған адамның туыстары;
жерлеу орны әкімшілігінің кызметкерлері.
Эксгумация тергеу әрекетне қатысушы аталған тұлғалармен шектелу тым аздық
Эксгумация тергеу әрекетінің басты тұлғасы — тергеуші. Асылында, тергеушіні
эксгумация жүргізу барысында ұйымдастырушылық іс-шараларды
жүзеге асыру мақсатында анықтау органдарының қызметкерлеріне нұсқаулар мен тапсырмалар
эксгумация тергеу әрекетіне қатысушы тұлғаларға атқаратын өз
қызметтері мен тергеу әрекетінің тәртібін түсіндіреді;
тергеуші Қазақстан Республикасының ҚІЖК-нің 203, 225, 227-бапта
рының талаптарына сәйкес, тергеу әрекетінің барысы туралы хаттама жазады
таныстырады).
ҚР ҚІЖК-нің 63-бабына сәйкес тергеу бөлімінің бастығы қылмыстық іс
Сонымен қатар эксгумация сот ісін қарау барысында соттың шығарған
ҚР ҚІЖК-нің 42-тарауында (сот тергеуі) эксгумация тергеу әрекетінің қажет
Бірақ сот ісін қарау барысында эксгумация өткізу туралы шешімді
ҚР ҚІЖК-нің 197 бабының 1-бөлімінің 5-тармағына сәйкес жекелеген тергеу
Осылайша прокурордың эксгумация жүргізу барысында қатысуына байланысты мынадай корытынды
тергеушінің эксгумация өткізу туралы шығарған қаулыға өзінің
эксгумация өткізу барысында, тергеу әрекетінің жалпы жүргізілу
ережелерінің заңдылығын кадағалау;
эксгумация өткізілуі барысында, тергеу ерекетіне қатысушы тұлғалардың құқықтары мен
эксгумация тергеу әрекетін жүргізу барысында алынған заттай және
басқа да дәлелдемелермен танысуға құқылы;
егер эксгумация тергеу әрекетін жүргізу барысында белгілі бір құқық
Прокурор эксгумация тергеу әрекеті аяқталғаннан кейін эксгумация хатамасымен танысуға
ҚР ҚІЖК-нің 225-бабының, 4-бөліміне сәйкес, эксгумация сот медицинасы саласындағы
Сот медицина саласындағы маманның тергеу әрекеттерін (оның ішінде эксгумация
Маман эксгумация тергеу әрекетін жүргізу барысында тергеушіге дәлелдемелерді табуға,
Маманды шақыртуы туралы тергеушінің талап етуі маманның (дәрігердің) өзіне
Сот медицина саласындағы маман тергеушінің рұқсатымен эксгумация тергеу әрекетіне
Көрсетілген ережелер сот-медецина саласындағы маманмен қатар басқа да мамандарға
ҚР ҚІЖК-нің 84-бабына сүйенетін болсақ, маман дегеніміз — тергеу
Демек, басқа мамандардың эксгумация тергеу әрекетіне қатыстырылуы, алдын-ала тергеу
Маман-криминалист тергеу әрекетінің негізгі дәлелдемелері болып табылатын, эксгумация жүргізілу
Сонымен қатар ғылымның басқа да салаларындағы мамандардың білімдері қажет
- зоолог — мәйіттің денесіне жануарлармен, залал келтірілген болса.
- ботаник — мәйітті жерлеудің есклігін анықтау үшін, жерленген
жердегі өсімдіктерді немесе сол тәріздес заттарды зерттеу қажет болғанда
қатыстырылуы мүмкін маман, яғни өсімдіктердің биологиялық құрылымына (мысалы: өсімдік
уақытын жуықтап анықтауға болады) байланысты, қылмыстық іске маңызды мәліметтер
энтомолог — мәйітті жерлеудің ескілігін анықтау мақсатында
қатыстырылатын маман. Мәйітке
сияқты жәндіктер тарапынан залал келтірілуі мүмкін. Мұндай жәндіктер
көбінесе мәйіттің көз қабақтарына жұмыртқалайды. Олар орта жасатағы
мәйітті үш-төрт аптада жеп кою мүмкіншілігі бар.
археолог — мәйітті жерленген
археологиялық әдістер мен құралдарды қолдану. Бұл маман көбінесе қылмыскерлердің
мәйіттерге эксгумация өткізу
жоғарыда келтірілген мән-жайлар орын алғанда, мәйітті жерден қазып алу
үшін жер қазу машиналарын колдану тиімсіз. Бұл орайда қолмен
қажеттілігі туындайды. Себебі мәйітпен бірге басқа да дәлелдемелік заттар
кемілуі мүмкін. Мәйітті жерден қазып алу археологиялық үлгіде ұйымдастырылған
құрылысшылар — мәйітті жерленген жерінен қазып алу алдында,
өлгендердің бейітіне қойылған ескерткіш құлыптастарды, бейіт үйшігінінң құрылыс материалдарын,
материалдық залалдардың аз мөлшерде
Әдетте құрылысшылар мұндай жағдаяттармен кедеспеген болуы мүмкін,
бірақ олардың құрылыс материалдарымен орынды, ұқыпты және кәсіби
шеңберде айналысу дағдыларының қажеттілігі бар.
Сонымен қатар тергеуші қалыптасқан ахуалға байланысты, жоғарыда көрсетілген мамандармен
Мамандардан бөлек эксгумация тергеу әрекетіне катысушы тұлғалардың бірі —
Сол секілді эксгумация тергеу әрекетінде куәгерлердің катыстырылғаны
Жалпы куәгерлердің эксгумацияға қатысуы қылмыстық іс жүргізу кодексінде нақты
ҚР ҚІЖК-нің 86-бабына сәйкес қылмыстық ізге түсу органы
Куәгер эксгумация тергеу әрекетінің жүргізілу фактісін, оның барысы мен
Қылмыстық іс жүргізу заңы тергеушіні алдағы уақытта жүргізілетін эксгумация
Тәжірибеде әдетте, құқық қорғау қызметкерлері қайтыс болған адамның туған-туысқандарына
Дегенмен эксгумацияның өткізілуі, қайтыс болған адамның туған туысқандарының ауызша
Себебі қайтыс болған адамның туған-туысқандарының ауызша немесе жазбаша келісімін
Бұл ретте, эксгумация тергеу әрекетіне қайтыс болған адамның туған-туысқандары
ҚР ҚІЖК-нің 225-бабының 9-бөлімінде эксгумация жүргізуде анықтау органдары тергеушіге
Эксгумация жүргізу туралы қаулы ҚР ҚІЖК-нің 225-бабының
Эксгумация тергеу әрекетінде діни қьізметшілердің қатысуы мүмкіндігін жоққа шығармау
Тергеу әрекетіне басқа да іске мүдделі емес адамдар қатыстырылуы
Осылайша, жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын болсақ, эксгумация тергеу әрекетіне қатысушы
Қолдануға ұсынылған әдебиеттердің тізімі
Абдумаджитов Г. Следственные действия и общие условия их
производства // Вопросы криминалистической тактики: Сб. науч. тр. —
Ташкент, 1978. — 4-14 б.
Аверьянова Т. В., Белкин Р. С, Корухов Ю. Г.,
миналистика / Под ред. заслуж. деятеля наук РФ, проф.
М., 2004. — 992 б.
АрмеевД.А., МаркарьянО. И. К вопросу об эксгумации трупов //
Сб. тр. науч. общества судебных медиков и криминалистов. —
1961. —Вып. 4, —51-52 6.
Ахпанов А. Н. Проблемы уголовно-процессуального принуждения в
стадии предварительного расследования. — Алматы, 1997. — 176 б.
БаевО.Я. Тактика следственных действий. — Воронеж, 1992. —
208 6.
Балгимбеков Д. У. Использование специалистов
следственных действиях // Актуальные проблемы криминалистики и судеб-
ной экспертизы: Сб. науч. тр. — Караганда, 2002. —
Бедрин Л. М., Загрядская А. П. Судебно-медицинские возможности
исследования эксгумированного трупа. — Горький, 1978. — 516.
Белкин Р. С. Курс советской криминалистики, криминалистические
средства, приемы и рекомендации. — М., 1979. — Т.
Белкин Р С Криминалистическая энциклопедия. — М., 2000.
334 6.
БелкинР. С. Собирание, исследование и оценка доказательств. —
М., 1966. — 295 6.
Белозеров Ю. Н., Рябоконь В. В. Производство следственных дейст-
вий. — М., 1990,—-66 6.
Бурчинскип В. Г. К вопросу
эксгумированных трупов // Мат-лы 5-й расш. науч. конф. —
169-174 6.
Быховский И. Е, Процессуальные и тактические вопросы проведе-
ния следственных действий. — Волгоград, 1977. — 94 б.
Васильев А Н. Тактика отдельных следственных действий. — М.,
1981.—112 6.
Виноградов И. В., ТомшинВ.В. Судебная медицина. — М., 1991.
— 240 б.
16. Гарнаев В. Н Значение энтомологических находок при экспертизе
17. Гинзбург А. Я. Осмотр места происшествия. Освидетельствование. Алматы,
ГутерманМ.П. Следственные действия
связанные с их системой // Вопросы борьбы с преступностью.
Вып. 42. — 72-75 б.
Гутерман М. П. Организационные мероприятия
процессе расследования преступлений: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук.
М, 1980. —29 6.
Денисюк А. Н. Участие специалиста-медика в деятельности органов
внутренних дел по расследованию преступлений. — Киев, 1988. —
Егоров К. А., Сундуков В. А. Эксгумация как рөзультат
ошибок // Вопросы мед. деонтол. и врач. ошибки. —
33-34 б.
Еркенов С. Е., Султанов С. И. Тергеу әрекеттерінін тактикасы.
Алматы, 2002. — 227 б.
Жәкішев Е. Криминалисттік тактика. — Алматы, 1997. — 92
Ищенко П П. О целесообразности участия специалистов в произ-
водсгве различных следственных действий // Следственные действия (кри-
миналистические и процессуальные аспекты): Межвуз. сб. науч. тр.
Свердловск, 1983. —- 65-69 б.
Исаев А. А. Специальные познания в уголовном судопроизводстве.
Алматы, 2001. —111 б.
Карнеева Л. М. Доказательства и доказывание в уголовном про-
цессе. — М., 1994.— 40 6.
Когамов М, Ч. Предварительное расследование уголовных дел в
Республике Казахстан: состояние, оргаігазация, перспективы. — Алматы,
1998.—176 6.
Комментарий к Уголовному кодексу РК / Отв. ред. И.
вили, Г. К. Рахимжанова. — Караганда, 1999. — 960
Конституционное право Республики Казахстан / Сост. д.
проф. А. Т. Ащеулов. — Алматы, 2001. — 659
Кригер А. Е. Некоторые
регулирования производства эксгумации на современном этапе // Пробле-
мы уголовно-лроцессуального права: Мат-лы международ. дистанц. науч.-
практ. конф. — Караганда, 2004. — Вып. 3. —
Криминалистика / Под ред. А. Г. Филиппова. — М.,
Криминалистика / Под ред. И. Ф- Пантелеева, Н. А.
М., 1984. — 544 6.
Криминалистическая тактика. Курс лекций / Под ред. А. П.
и Б. М. Нургалиева. — Караганда,1999. — 190 б.
Куапов А. М., Самищенко С. С. Судебная медицина в
нии преступлениий: Курс лекций. — М., 2002. — 448
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексі. —
Алматы, 1998. — 225 бап.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі. — Алматы, 2002.
275 бап.
Қазақстан Республикасының қылмыстық
Жауапты ред. С. М. Рахметов, Т. Ә. Бапанов. —
Қазақстан Республикасының Конституциясы. — Алматы, 1995. —
18, 25 баптар.
Мерецкий Н. Е., Прутовых В. В.
трупа на месте его обнаружения. — Хабаровск, 2004. —
НатураД. А. Эксгумация на предварительном следствии и особен-
ности тактики следственных действий, связанных
трупом: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. — Краснодар,
Натура Д. А., Натура А. И. Эксгумация
следственных действий, связанных с эксгумированным трупом. — М.,
2003.—104 6.
Нургазинов Б. О дополнении перечня расходов, подлежащих вклю-
чению в процессуальные издержки // Мир Закона. — 2004.
— 44-45 б.
Лупиков В Д. Об эксгумации при расследовании преступлений //
Вопросы совершенствования методики расследования лреступлений: Сб.
науч. тр. — Ташкент, 1984. — 126-130 б.
Любимов В. В. Особенности осмотра неопознанного трупа на месте
его обнаружения и современные возможности идентификации личности //
Актуальные проблемы криминалистики и судебной экспертизы: Сб. науч.
тр. — Караганда, 2002. — 113-1186.
ЛукашА.А. К вопросу организации и проведения эксгумации и
судебно-медицинская экспертиза останков жертв // Мат-лы 2-й расшир.
науч.-практ. конф. судебных медиков и пат. анатомов Эстонской ССР.
Таллин, 1966. — 249-250 б.
Осмотр трупа на месте его обнаружения (руководство для врачей)
Под ред. проф. А. А. Матышева. — Л., 1989.
Петров В В., Петров В. П. Особенности осмотра костных
на месте обнаружения // Судебно-медицинская наука в практике здравоох-
ранения и экспертизы. — Минск, 1979. — 188-191 б.
Понятие и сущность криминалистической тактики // Криминалис-
тика. — М, 1970. — Т. 2. — 387
Поркшеян О. X. Эксгумация трупов (классификация поводов)
Акгуальные вопросы судебной медицины и криминалистики. — Л., 1966.
— Вып. 49. — 63-64 б.
Рубежанский А. Ф. Определение по костным останкам давности
захоронение трупа. — М., 1978. — 163 б.
Салаев Б. А Установление личности погибших в
вычайных ситуаций. — Алматы, 1997. — 57 б.
Следственные действия (процессуальная характеристика, тактичес-
кие и психологические особенности). — Волгоград, 1984. — 240
Судебная медицина / Под ред. О. X. Поркшеяна, В.
М., 1974. —272 6.
Теория доказагельств в советском уголовном процессе / Отв. ред.
Н.В.Жогин. —М., 1973.— 736 6.
Толеубекова Б X., Капсалямов К.
шев Д К. Уголовно-процессуальное право РК (часть Особенная). Досудеб-
ные стадии. — Алматы, 2002. — 270 б.
Торвальд Ю. Век криминалистики: Пер. с немец. И.
Л. А. Пэк. — М., 1984. — 325 б.
Төлеубекова Б. Қ. Қазақстан Республикасының қылмысіық іс жүр-
гізу кұкығы. — Алматы, 2000. — 416 6.
Уголовный процесс / Под ред. В. П. Божьева. —
Уголовио-процессуальный кодекс Республики Казахстан (Особен-
ная часть). Комментарий. — Алматы, 2003. — 688 б.
Уголовно-процессуальный кодекс Казахской ССР (с изм. и доп. на
15 апреля 1996 г.) — Алма-Ата, 1996. — Ст.
Фуфыгин Б. Процессуальная природа
борьбы с преступлениями против личности и общественного порядка. —
М., 1978.—107-113 6.
Филиппов А. Г Общие положения тактики отдельных следственных
действий // Уголовно-процессуальные и криминалистические проблемы
правоприменительной деятельности: Межвуз. сб. научн. тр. — Омск, 1989.
— 161-169 6.
Шейфер С. А Познавательные значения следственных действий и
их система // Вопросы борьбы с преступностью.
— 54-716
Шейфер С. А. Следственные действия. Система и процессуальная
форма. — М, 1981.—128 6.
Шиканов В. И. Эксгумация трупа в системе следственных дейст-
вий. — Иркутск, 1980. — 24 б.
Щурухнов Н. Г Криминалистика — М., 1924. — 467
Щегловитов С. Г. Судебные уставы Императора Александра II съ
законодательными мотивами и разъяснениями. Устав уголовного судапро-
изводства по продолжению 1902 г. Восьмое издание, исп
марта 1903 г. — С-Петербургь, 1913. — 948 б.
Якимов Н. Н Практическое руководство к расследованию преступлений.-М.,1924.-267б.
2