Мазмұны
Кіріспе
1Тарау Еңбек шартының ұғымы және ерекшеліктері
1.1Еңбек құқық саласындағы еңбек шартының пәні
1.2Еңбек шарттың тараптары: ұғымы және мазмұны
2 Тарау Еңбек шартын жасау негізінде туындайтын құқықтық
2.1 Еңбек шартты жасаудың тәртібі
2.2 Мемлекеттік және азаматтық қызметшілермен еңбек шартын жасау ерекшеліктері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Дипломдық жұмыс еңбек шартын бекіту негіздемелері тақырыбына орындалды. Дипломдық
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында еңбек шартының
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Адамның еңбек ету бостандығына Қазақстан
еңбек ету бостандығы ұғымын конституциялық-құқықтық институт ретінде қарау;
«еңбек ету бостандығы» және «еңбек етуге құқық» ұғымдарындағы айырмашылықтарды
еңбек ету бостандығы саласындағы қоғамдық қатынастардың субъектілері мен объектілерін
Қазақстан Республикасының еңбектік және азаматтық заңдарын әркімнің еңбек бостандығын
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексін талдау және оның артықшылығы мен
еңбек шарты бостандығының концепциясын даярлау және оны негіздеу.
Зерттеу объектісі мен пәні. Құқық институты іспетті еңбек шарты
Дипломдық зертеу жұмысын пәнін затына еңбек етудің конституциялық бостандығын
Зерттеудің салыстырмалы және нақты социологиялық әдістері де тиімділік береді.
Бұл зерттеудің теориялық негізгі көптеген ғылыми-монографиялық және практикалық материалдары,
Зерттеудің нормативтік негізін Қазақстан Республикасы Конституциясының негізгі ережелері, Қазақстан
әркімнің құқықтық субъектілігінің шартсыз танылатындығын ескеріп – жұмыспен қамтылуға
ЕК-нің 172 бабына,сотқа талап арызын беру мүмкіндігімен негізсіз қызметке
Жоғарыда айқындалған ұсыныстарға байланысты Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 21
Әрбір тұлға әлеуметтік жағдайының өзгешелігіне қарамастан жалпыға тән құқықтармен
Жасалған тұжырымдар Қазақстан Республикасы Конституциясының 1, 12, 13, 24
елдің бірқатар аймақтарында (Астана, Алматы, Ақтау, Шымкент қалаларында) тұратын
Алматы қаласының Әуезов және Алматы аудандық соттарының сот практикасының
350 кәсіпкерлер мен жергілікті билік органдары (Астана, Алматы қалаларының)
Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі мен Еңбек және әлеуметтік
Және, басқа авторлар жүргізген осыған ұқсас зерттеулердің нәтижелері де
Дипломдық зерттеудің ғылыми негізділігі. Қазақстан Республикасының қазіргі экономикалық даму
Осы зерттеудің алдыға қойған мақсаттары мен олардан туындайтын міндеттерге
Еңбек етуге құқық туралы айтқанда төлемі белгіленген кепілді
«Еңбекке құқық» ұғымы тар және кең мағынада зерттеуге алынып,
Еңбек еркіндігін тар мағынада алсақ, ол – өзінің еңбек
Еңбек етуге құқықтық адамның конституциялық құқық ретінде пайда болуы
Еңбек ету бостандығы саласында отандық конституциялық,еңбек, азамат, қылмыстық және
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің, жалпы бүгінгі күн талаптарына жауап
1 Тарау. Еңбек шартының ұғымы және ерекшеліктері
1.1 Еңбек құқық саласындағы еңбек шартының пәні
Шартты (contractus) рим құқығы үш түрлі мағынада: құқық
Шарт көне құқықтық құрылымның бірі. Шарттың ғасырлар
Шарт — құқықтық қатынастың туындауына, өзгеруіне немесе тоқ-тауына
Шарттың реттеуші ролі оны заң және нормативтік актілермен жақындастыра
Біріншісі мінез-құлық ережесін сақтауға байланысты: шарт – тараптардың ерігін,
Азаматтық құқықтағы шарт ұғымы бір-бірінен үзілмес өзара байланысқан екі
Шарттың заңдық құралғысы – шартқа қатысушылар арасындағы байланыстың қызмет
Дәл осы тұрғыдан Н.Е.Егоров та: «шарт деп міндеттеменің негізіндегі
Сонымен қатар кейде әдебиетте шарт туралы түрлі ұғым теңдестіріледі.
Заңи әдебиетте термин бірнеше мағынада беріледі, оның ішінде келесі
Заңды факт ретінде шарт.
Мәміленің бір түрі ретіндегі шарт.
шарттан туындайтын азаматтық құқықтық қатынасты да «шарт» терминімен белгілейді.
Жазбаша нысанда шарттың мағынасы берілген құжат ретіндегі шарт.
Мұндай «шарт» терминінің көп мағыналығы ғылыми, оқулық әдебиеттерде және
Бұл мәселе бойынша тағы бір пікір Р.О.Халфинамен айтылған. Ол
Шартта құқық пен міндеттеменің қосылуы дау туғызбас деген ой
О.А. Красавчиков шарттың көп мағыналық ұғымының, бірақ басқа себептер
Құқықтық қатынастарды дамыта келе О.А. Красавчиков «Бір терминді түрлі
Рим құқығында құқықтық қатынастың пайда болу, өзгеру немесе тоқтатылу
Нарық заңдары күшінде тұрған кезде еңбек ету бостандығын жариялап
Сонымен, еңбек ету бостандығы еңбектенудің құқықтық міндеттілігін жойды, ол
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 13-бабы 1-тармағына сәйкес «...құқық қабілеттілік
Құқық қабілеттілік құқық иеленілудің өзі емес, құқық иеленуге қабілеттілікті
Субъективтік құқық – заң шегіндегі бостандық емес, заң кепілдік
Субъективтік құқықтағы ең басты нәрсе – құқық субъектісінің іс-қимыл
Мұндай заңдық мүмкіндікті мемлекет мойындайды және қорғайды. Сонымен, іс-қимылдың
Және де, еңбек етуге құқықтық іс-жүзіндегі және заң жүзіндегі
Әңгіме бұл құқықтың материалдық (әлеуметтік-экономикалық) негізгі жайында;
Оның заңдық санат ретіндегі сипаттамасы.
Конституция, әлемдік бірлестікке кіретін кез келген өркениетті мемлекеттің негізгі
Халықаралық құқық нормаларының Қазақстан заңнамасынан айырмашылығы сол, олар еңбек
Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының 23-бабының 1-тармағында әрбір адамның
Өз кезегінде Еуропаның әлеуметтік партиясы кейбір жаңа элементтер мен
Жұмысқа тартуды мүмкін болатын деңгейге жеткізуді және тұрақтандыруды негізгі
Қызметкердің еркін таңдаған кәсіп бойынша жұмыс істеп өз тіршілігі
Барлық жұмыскерлер үшін тегін еңбек биржаларын құру;
Қажетті кәсіби бағдар беруді қамтамасыз ету.
Көріп отырғанымыздай, еңбек етуге құқықты жүзеге асырудың құралы ретінде
Ұғымның баяндалуы экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық
Сонымен, бұл анықтамаға жүгінсек, еңбекке қабілеті бар адам, өз
Бірақ, еңбек етуге құқықтық халықаралық принципі Қазақстан Республикасының қазіргі
Бұрынғы конституциялар сияқты емес, қазіргі Конституцияда адамның еңбек етуге
Югославияның социолог ғалымы Д.Маркович еңбек ету бостандығына құқықты да
Еңбек ету құқық әлемнің көптеген мемлекеттері үшін әлеуметтік прогрестің
Аталған ғалымдардың бұл тезисінде адамның заңдық және табиғи құқықтарының
Еңбек ету бостандығына құқық пен еңбекке құқық принциптеріне берілген
Сонымен, адамның табиғи құқықтары мен бостандығы заңдар мен өзге
Еңбек етуге құқық саласындағы көрнекті теорик Е.Н.Нұрғалиеваның пікірінше, еңбек
Кейбір ғалымдардың пікірінше, еңбек ету бостандығына құқық (оның ішінде
Соған байланысты мемлекет, нарықтық қатынастарға көшу және жеке секторлардың
«Қазақстан Конституциясында еңбек етуге құқық сияқты маңызды ұғымның болмауы,-дейді
Ғалымның пікіріне қосыла отырып, біз Конституциядан еңбек ету бостандығына
Қазіргі шетелдік Конституцияларда бұл құқықты жариялап және азаматтардың әлеуметтік
Мысалы, Италия Конституциясының 3-бабында мынадай норма-принцип бар: «Италия –
Сонымен, еңбек етуге құқық иемденуге қабілеттілік (құқық қабілеттілік) түрінде
Көптеген субъективтік құқықтарға қарағанда еңбек етуге құқықта алдын ала
Адамның аса маңызды құқықтарының бірі – еңбек етуге құқық
КСРО-ның 1936 жылғы Конституциясы еңбекке құқықты «...саны мен сапасына
Кеңес кезеңінде азаматтардың құқытары мен міндеттерінің бірлігі идеясы көрініс
Мысалы, КСРО Конституциясының 59-бабында «...құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асырылуын
Бұл идея әр азаматтың өзінің қоғам алдындағы міндетіне сай
«Еңбек етпеген жемейді» деген конституциялық принцип жаппай еңбек ету
Еңбек етуге құқықты бұлай қарастыру дұрыс емес. Еңбек етуге
Қазіргі кезде мемлекеттік және жеке жұмыс берушілердің ара қатынасы
Конституцияларда әлеуметтік-экономикалық құқықтарды, оның ішінде еңбек етуге құқықты бекіту
Қазақстан Республикасының Конституциясында бекімін тапқан ережелер еңбек саласындағы құқықтар
Құқықтар мен бостандықтардың бұл тобы мыналар қамтиды:
еңбек бостандығын;
тиісті жағдайларда еңбек етуге құқықты;
жеке және ұжымдық еңбек дауларына құқықты, оның ішінде ереуілге
демалуға құқықты [24, 23-б.].
Конституцияның 24-бабының 1-бөлігіндегі «Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен
Мысалы, Қазақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясында «... Қазақ КСР-ның
Сонымен, еңбек саласындағы қатынастарды реттеу концепциясының өзгергендігі көрініп тұр.
«Еңбек ету бостандығы» ұғымы «еңбек етуге құқық» ұғымынан едәуір
Ежелгі философтар бостандықты адамның табиғи күйі деп санаған, ол
барлық адамдар туғанынан бостандықта, оларды бұл табиғи құқықтан ешкім
басқаға және ортақ игілікке зиян келтірмейтіннің бәрін істеуге мүмкіндік
Бостандықтың шекарасын тек заң анықтайды, ол бостандықтың өлшемі. Егер
Рұқста етілгеннің кейбірі адам құқығы арқылы анықталады [18, 99-б.].
Құқықты бекіту адамның өз мүмкіндігін білуіне көмектесу үшін қажет,
Қазіргі конституциялық доктринада және практикада табиғи құқыққа әрбір адамның
Конституциялық құқық доктринасында адам туа салғаннан құқықтың пайда болуын
Бірақ бұлардың барлығының даусыз кемісетіні – табиғи құқық пен
Сонымен, еңбек ету бостандығын конституциялық деңгейде бекіте отырып мемлекет
Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабында бекімін тапқан еңбек ету бостандығы,
Біреудің іс-әрекеті үшін жауапкершілігін көтеру немесе сыйға беруді рәсімдеу
Шарттар құқық пен міндеттеменің пайда болу негізі ретінде әр
Азаматтық-құқықтық шарт мәміленің аса көп тараған түрі ретінде азаматтық
Бұл пікірді 1776 жылы басылған «Халық байлығы» атты белгілі
Сонымен, соңғы жылдары біздің құқықтық мемлекетімізде нарықты қатынастардың дамуына
АК-ның 148-бабының 1-тармағына сәйкес, мәмілелер
Сондықтан, АК-ның 148-баптың 3-тармағына сәйкес, шарт жасасу үшін
Шарттардың басым көпшілігі екі жақты
1.2Еңбек шарттың тараптары: ұғымы және мазмұны
Қызметкерлердің түрлеріне байланысты және олардың қызметтік өкілеттіктерін ескеріп,
1999 жылғы 23 шілдедегі Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік қызмет туралы»
1995 жылы 5 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының «Республикалық гвардия туралы»
Осы баптың 4 тармағына сәйкес Республикалық гвардия қызметкерлерінің еңбектік
Осы жоғарыда аталған қайшылықтарды ескеріп келесіндей ұсынысымды ескеруді қажет
Қазақстан Республикасының Конституциясының «Адам және азамат» деп аталатын ІІ
Еңбекке тарту саласындағы құқықтық қатынастардың пайда болуына және дамуына
Еңбек ету бостандығы – қоғам дамуының капиталистік дәуірінің туындысы.
1995 жылғы 30 тамызда, референдумда, Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданды,
Сонымен, қазіргі Қазақстандағы еңбек ету бостандығының конституциялық принціпінің іс
«Еңбек ету бостандығы» ұғымы «еңбек етуге құқық» ұғымынан едәуір
Еңбек ету бостандығы – адамның табиғи құқықтарының бірі. Қазіргі
Бірақ бұлардың барлығының дамусыз кемитіні – табиғи құқық пен
Сонымен, еңбек ету бостандығын конституциялық деңгейде бекіте отырып мемлекет
Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабында бекімін тапқан еңбек ету бостандығы,
Азаматтарды заң жүзінде еңбектенуге міндеттеу Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясындағы
Кеңес Одағында ұзақ уақыт еңбек ақтық мақсатқа – коммунизм
Сонымен, еңбек ету бостандығы дегеніміз азаматтың қызмет түрі мен
Еңбек шарты заң тұрғысынан алғанда еңбек етудің бостандығын білдіреді.
Бірақ, қайсыбір құқықты немесе бостандықты Конституцияда бекіту – құқық
Бүгінгі күндері Қазақстан мен Ресейдің еңбек заңдарын қолдану саласында
Сонымен, азаматтардың еңбек ету бостандығын іске асыруы саласындағы қоғамдық
Түсінікті, көп жағдайларда олар кейінгі жолды таңдайды, себебі бүгінгі
Сонымен, айта кету керек, еңбектің конституциялық еркіндігін іске асыру
Еңбек кодексінде еңбек шартын белгіленбеген мерзімге жасасу мүмкіндігі сақталған,
Кәсіподақтарды құру тәртібіне және олардың қызметіне өзгерту енгізу, Қазақстан
Әртүрлі саяси режимдегі мемлекеттердің қазіргі Конституцияларында бекімін тапқан әлеуметтік-экономикалық
Кейбір елдердің Конституцияларында қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық аспектілеріне, қоғамның құрылысына
Мысалы, КСРО-ның 1936 жылғы Конституциясында азаматтар құқығының ауқымды тізбесі
Тоталитарлық социализм елдерінің Конституцияларындағы сырттай тартымды тезистердің басым көпшілігі
Дегенмен, әлеуметтік әділеттілік, әлеуметтік-экономикалық құқық, экономиканы мемлекеттік реттеу, ұжымдастырушылық,
Бүгіндері еңбек етуге құқық бастан кешіріп жатқан норма шығармашылық
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында жедел қарауды керек
2Тарау Еңбек шартын жасау негізінде туындайтын құқықтық қатынастарды айқындауға
2.1 Еңбек шартты жасаудың тәртібі
Еңбектік қатынастардың жеке түрі ретінде еңбектік қатынастардың жасау негізінде
Еңбек етудің бостандық сипаты, заң тұрғысынан алғанда, оның шарттық
Мысалы, «Мәжбүрлі және міндетті еңбек туралы» деп аталатын бұл
Елде лайықты демократиялық қоғам орнату көзделген жағдайда «Мәжбүрлі екбекті
Бұл конвенцияда мәжбүрлі еңбек ұғымы нақты және көлемді берілген.
Орныққан саяси, әлеуметтік немесе экономикалық жүйеге қарсы саяси көзқарасының,
Экономикалық дамудың мұқтаждығы үшін жұмысшы күшті жұмылдырудың және пайдаланудың
Еңбек тәртібін сақтап тұрудың құралы ретінде;
Ереуілге қатысқандық үшін жазалау құралы ретінде;
Нәсілдік, әлеуметтік белгілері, қай ұлтқа жататындығы немесе діни нанымы
Нарыққа көшу кезеңінің талабы тұрғысынан алсақ, мәжбүрлі еңбек ұғымына
Біздің ойымызша, мәжбүрлі еңбек етуді заң тәртібіне қолданудың заңнамадағы
Мысалы, мәжбүрлі еңбек етуге Қазақстан Республикасында мына жағдайларда ғана
Міндетті әскери қызмет туралы Қазақстан Республикасының заңдары бойынша;
Азаматтардың Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленген әдеттегі азаматтық міндеттерінің бір
Заңды күшіне кірген сот үкімі бойынша;
Төтенше немесе соғыс жағдайларында;
Ұжымның тікелей пайдасы үшін сол ұжым мүшелерінің орындары, ол
Әлемдік практикада мәжбүрлі еңбек етуді күш қолданылған немесе қолданамын
Біздің жағдайда, адамды сот үкімі бойынша еңбекке тарту (қоғамдық
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 8-бабының («Мәжбүрлі еңбекке тыйым салу»)
Қазақстан Республикасының міндетті әскери қызмет туралы заңдарына сәйкес;
Егер азаматтардың Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген әдеттегі азаматтық міндеттерінің
Жұмыс мемлекеттік органдардың қадағалауымен және бақылауымен жүргізілген және оны
Төтенше немесе соғыс жағдайларында;
Ұжым мүшелерінің тікелей осы ұжымның пайдасы үшін, егер ол
Орындауға өз еркімен келісімін бермеген адамды қандай да бір
Еңбекпен айналасуды мәжбүрлеу сипатында ұйымдастыруға тыйым салынған, оған кінәлілер
Халықаралық еңбек ұйымының №105 конвенциясы заманмен үндес сияқты. Ол,
Бұл конвенцияның нормаларын отандық құқыққа кіргізуде заңдық қана емес,
Мәжбүрлі еңбекке тыйым салу, сонымен қатар, қызметкерлердің еңбек функциясын
Сонымен, қазіргі еңбек заңнамасында мәжбүрлі еңбекке тыйым салу өз
Қауіпсіздік пен гигиена талаптарына жауап беретін жағдайларда еңбек ету
Қызметкердің еңбекті қорғау талаптарына сай келетін жағдайларда еңбек ету
Өндірістегі жазатайым оқиғалардан және кәсіптік аурулардан міндетті түрде әлеуметтік
Жұмыс орнындағы қаражаты еңбек ету жағдайы мен оның қорғалуы,
Еңбекті қорғау талаптарының бұзылуы салдарынан өмірге және денсаулыққа қауіп
Жұмыс берушінің қаражаты есебінен еңбектің қауіпсіз әдістері мен амалдарын
Еңбектің қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз етумен байланысты мәселелерін қарауға қатысу
Қазақстан Республикасының қолданыстағы еңбек заңнамасы қызметкерлердің еңбекті қорғау талаптарына
Сонымен қатар, азаматтың қауіпсіздік пен гигиена талаптарына жауап беретін
Еңбекке ақы төлеуді реттеу Қазақстан Республикасының Конституциясы 24-бабының 2-бөлігінде
Екіншіден, заң негізге алатын база ретінде жалақының барлық жұмыс
Қазақстан Республикасының Конституциясының 24-бабының 2-бөлігі, сонымен қатар, жымыссыздықтан әлеуметтік
Мысалы, солардың бірі кейін былай деп айтты «...жұмыссыздық қалай
1980 жылдарғы қайта құру процестері және оған жалғасқан 1990
90-жылдардағы Қазақстандағы құрылымдық өзгерістер мен жұмысшы күшіне сұранымның азаюы
Мысалы, егер Қазақстандағы жұмыссыздық 1993 жылы 40514 адам, 1994
Жұмыс бастылық проблемасы моноэкономикалық құрылымды, түсті металлургия, химия, көмір
Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасындағы жұмысбастылықтың жағдайы еңбек рыногының
Жұмыссыздықтан қорғау – кезметкерлердің қазіргі жағдайдағы құқықтық мәртебесінің қажетті
Жұмысқа тарту туралы заңнама – жұмыс орындарын ашу; жаңа
Қызметкерлерді негізсіз жұмыстан босатудан қорғау – жұмыс берушінің жұмыстан
Уақытша жұмысы жоқ қызметкерлерге ақшалай төлем, жұмыстан босанғанда өтемелік
Жеке еңбек дауларын шешуді Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 15-тарауы
Ұжымдық еңбек даулары келісім процедуралары барысында және (немесе) сот
Ұжымдық еңбек дауларын қараудың кез келген тұсында тараптар делдалға
Келісім процедурасы дегеніміз келісу кезінде ортақ шешімге еркімен қол
Ұжымдық еңбек дауларын келісім процедурасы тәртібінде шешудің негізгі принциптеріне
Тараптардың келісу органдарындағы тең құқылы өкілдігі;
Тараптардың келіссөздердегі және шешім қабылдаудағы тең құқылығы;
Дауларды қарау процедурасының келісушілік-серіктестік сипаты;
Қабылданған шешімге шағым келтіретін кассациялық инстанцияның жоқтығы [36, 97-б.].
Келісім комиссиясын тараптар жұмыс беруші, жұмыс берушілер бірлестігі (олардың
Келісім комиссиясы ұжымдық еңбек дауы тараптарының өкілдерінен паритеттік негізінде
Келісім комиссиясының жұмыс тәртібі заңда реттелмеген. Ұжымдық еңбек дауының
Келісім комиссиясы қызметкерлердің (олардың өкілдерінің) талаптарын оны құрғаннан кейін
Егер тараптар келісімге келсе, ұжымдық еңбек дауы қаралған болып
Еңбек арбитражы – уақытша жұмыс істейтін орган, оны Қазақстан
Ереуіл жүргізуге заңда тыйым салынған немесе шектек қойылған ұйымдарда
Еңбек арбитражының шешімін ұжымдық еңбек дауының тараптары міндетті түрде
Сонымен, еңбек дауларының жүйесі қызметкерлер мен жұмыс берушілер арасында
Жыл сайынғы төленетін демалыстың ең аз мөлшері де анықталған,
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің кейбір нормаларының талдауы көрсетіп отырғандай,
Демалысқа құқықтың Қазақстан Республикасының Конституциясында бекімін тапқан кепілдіктері жайында
Халықаралық еңбек ұйымының “Жұмыс уақытын аптасына қырық сағатқа дейін
2.2 Мемлекеттік және азаматтық қызметшілермен еңбек шартын
Қазақстан Респуликасы азаматының мемлекеттік әкімшілік – құқықтық мәртебесі дегеніміз
Азаматтардың жалпы құқықтық мәртебесі Қазақстан Республикасының Конституциясымен, қолданыстағы заңнамалармен
Азаматтың әкімшілік-құқықтық мәртебесінің бірнеше ерекшеліктері бар. Біріншіден, оның күрделі
Азаматтың әкімшілік-құқықтық мәртебесі күрделі заңдық құрылым болып табылады. Ол
Бірінші, құқықтар мен міндеттердің аса маңызды бөлігі тұлғаның, адамның
Конституцияның 1-ші және басқа баптарында тұжырымдалған тұлға мен
Қазақстан Республикасының Конституциясы және соған негізделген заңнамалар бойынша тұлға,
Тұлғаның құқықтық мәртебесін құрайтын және қандай да болмасын бір
Конституция тұлғаның құқықтарын ресми түрде жариялай отырып, адам үшін
Сонымен бірге Конституция (39-б. 1-т.) адамның және азаматтың құқықтары
Әкімшілік – құқықтың мәртебесінің екінші құрамдық бөлігі Қазақстан Республикасының
Азаматтың әкімшілік – құқықтық мәртебесін айқындайтын әкімшілік құқықтың нормалары
Жеке адам тұлға, сосын азамат мәртебесін алған кезден
Азаматтың әкімшілік – құқықтық мәртебесінің төртінші элементін ерекше мәртебе
Қазіргі Конституциялардың түгелдей дерлігінде еңбек туралы баптар бар. Бірақ,
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында еңбекке қатысты құқықтар мен
Құқықтар мен бостандықтардың бұл тобына жататындар:
Еңбек ету бостандығы;
Тиісті жағдайларда еңбек етуге құқық;
Жұмыссыздықтан қорғануға құқық;
Жеке және ұжымдық еңбек дауларына құқық, ереуілге шығуға құқық;
Демалысқа құқық.
Қазақстан Республикасының 24-бабында «Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен
Сонымен, еңбек саласындағы қатынастарды реттеудегі концепцияның өзі өзгерді. Қазақстан
Еңбек саласындағы құқықтар мен бостандықтар, сондай-ақ:
Қауіпсіздік және гигиена талаптарына сай келетін жағдайларда еңбек етуге
Еңбек үшін қандай да бір кемсітусіз және жалақының заңда
Жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғануғатқұқықты;
Жеке және ұжымдық еңбек дауына құқықты;
Ереуілге құқықты;
Демалысқа құқықты қамтиды.
Әлбетте, құқық құрғақ сөз болмауға тиіс, онда құқық субъектінің
Қоғамның құқықтық және әлеуметтік-экономикалық деңгейі жоғары болса ғана еңбек
Еңбек етуге құқық ұғымын қолданудың басқа вариантын – бұл
Тар мағынада еңбек ету бостандығын, еңбекке қабілеттілікті өз еркімен
Ал кең мағынада еңбек саласының Конституцияда аталған барлық құқықтары
Бір жағынан онда еңбекшілердің мүдделерін қанағаттандыратын, олардың құқықтарын еңбек
Қазақста Республикасы Конституциясының 24-бабында бекімін тапқан еңбек ету бостандығы,
Еңбек ету бостандығына құқық адамның өзіне берілген еңбек етуге
Қауіпсіздік және гигиена талаптарына сай келетін жағдайларда еңбек етуге
Еңбек үшін қандай да бір кемсітусіз және жалақының заңда
Жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғануғатқұқықты;
Жеке және ұжымдық еңбек дауына құқықты;
Ереуілге құқықты;
Демалысқа құқығын қамтиды.
Нарықтық қатынастарға өту кезеңінде Қазақстан Республикасында Республиканың 1995 жылғы
Ал, республика өмірінің барлық салаларында орын алып отырған терең
Еңбек ету – материалдық немесе рухани құндылықтар жасауды мақсат
Нарықтық қатынастарға көшумен байланысты біздің экономикамыздағы бірқатар оң үрдістер
Осыған байланысты азаматтардың конституциялық құқықтарын, бостандықтары мен міндеттерін жүзеге
Ең алдымен атқарушы биліктің атқаратын қызметін ескере отырып былай
Сосын, атқарушы биліктің механизмі – мемлекеттік аппараттың күнделікті және
Тағы бір маңызды жағдай. Атқарушы биліктің субъектілері мемлекеттік және
Одан соң, атқарушы билік механизмінде арнаулы құқық қорғау органдары
Азаматтардың конституциялық құқықтарын жүзеге асыру механизмі, сонымен, әдетте, екі
а) азаматтың ерік білдіруінен;
ә)өкілетті атқарушы органның (лауазымды адамның) бұл ерік білдіруге ресми
Соңғы саты шешуші рөл атқарады, өйткені бұл орган азаматтың
Әрине азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруды атқарушы
Егер конституциялық нормаларда азаматтың жалғыз мәртебесі өзінің саяси-заңдық көрінісін
Сонымен, біріншіден, әкімшілік-құқықтық нормалар қолданылатын аяда азаматтардың конституциялық құқықтар
Құқық субъектілігі деп мемлекеттің танитын азаматтың нақты әкімшілік-құқықтық қатынастардың
Азаматтардың әкімшілік әрекет қабілеттілігі өздерінің жеке іс-әрекеттерімен мемлекеттік басқару
Әкімшілік – құқықтық қатынастарда азаматтар әр түрлі рөлде болулары
а)азаматтардың заң бойынша өздеріне тиісті субъективтік құқықтарын жүзеге асырумен;
ә)заңмен оларға жүктелген міндеттерді орындаумен;
б)азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін атқарушы органдардың (лауазымды адамдардың)
в)азаматтардың мемлекеттік басқару аясындағы өздерінің құқықтық міндеттерін бұзуымен байланысты
Азаматтық қызметшілердің құқықтық мәртебесі, алдымен Қазақстан Республикасының Еңбек кодексімен
Еңбек қатынастарында бұл қатынастардың барлығының да болуы шарт. Еңбек
Еңбек саласындағы ұйымдық-басқару және әлеуметтік-экономикалық қатынастар;
Жұмысқа орналастыру бойынша қатынастар;
Тікелей өндірісте кәсіби даярлау және біліктілікті көтеру бойынша қатынастар;
Еңбектің құқықтық қатынастары тараптарының жауапкершілік қатынастары;
Еңбектің қорғалуын және еңбек заңдарының сақталуын қадағалау және бақылау
Жеке және ұжымдық еңбек дауларын қарау бойынша қатынастар.
Кейбір туынды қатынастар әрқашан да болады және олар еңбек
Еңбек заңдарының қолдану аясымен байланысты бірнеше даулы тұстарды да
Қызметкерлердің өз жалақысына қанағаттану сезімін көтеру, жұмысшы күшінің реалды
Еңбек құқығы ғылымның көптеген өкілдері еңбек заңдарының қолдану аясын
Бірақ бұл позицияны ұстанушы авторларда да ортақ пікір жоқ
Басқалары еңбек құқығының нормаларын бөлектеудің керектісін мойындамайды, олар «...
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде бұл жайында мынадай түсініктеме бар:
Құқықтық мәртебесінің мазмұнына еңбекке құқық қабілеттілік те кіреді. Еңбекке
жеке тұлғалар;
кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер;
әкімшілік;
еңбек ұжымы;
кәсіподақтар;
еңбек қатынастарынан туындайтын дауларды қарайтын органдар.
Еңбек ету бостандығы саласындағы қоғамдық қатынастар субъектісіне жеке тұлғалар
Жеке тұлғада еңбекке құқық қабілтеттіліктің бар екендігі оның белгіленген
Еңбекке құқық қабілеттілік берілген жастың заңда бекімін табуы 18
Азаматтарға еңбекке құқық қабілеттілік бере отырып мемлекет оны заңда
Кейбір субъектілерге – арнайы әкімшілік-құқықтық мәртебесі бар адамдарға (әскери
Азаматтардың мәртебелік құқықтары мен бостандықтары оларды еңбек құқығының субъектісі
Еңбек кодексінде оларға мыналар жатқызылған:
– азамат өз еркімен таңдаған немесе ықтиярымен
– еңбекке қабілетін өзі билеу, қызмет пен кәсіп түрін
– жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғану құқығы. Мәжбүрлі еңбекке тыйым салынған.
– қауіпсіздік пен гигиена талаптарына сай келетін еңбек жағдайына;
– жұмысқа байланысты денсаулыққа келген зақымнан болған зиянның
– теңдей еңбек үшін ешқандай кемсітусіз және заңда
– жұмыс уақытысының
– кәсіби одақтарға бірігуге;
– жасы бойынша, еңбекке қаблеттілігін жоғалтқан жағдайда, заңда белгіленген
– өзінің еңбек құқықтарын сотта қорғауға құқылы. Сонымен қатар,
– өзінің еңбек ету міндеттерін адал орындауға;
– еңбек тәртібін сақтауға;
– кәсіпорын мен мекемнің, ұйымның мүлкіне ұқыпты қарауға;
– еңбек етудің белгіленген нормаларын орындауға міндетті.
Заңды тұлғаның қайсыбір кәсіп, қызмет және мамандық бойынша негізгі
Еңбек заңнамасы тек азаматтардың негізгі құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Бұл көрсеілген субъектілердің барлығында кешенді құқық субъектілік бар. Олар
Сонымен қатар, еңбек етуге қолайлы жағдай тудыру, заңда белгіленген
Нарықтық қатынасқа көшу жағдайында, еркін экономикада да кәсіпорындар шешуші
Бірақ, еңбек қатынастарының субъектісі ретінде меншіктің аралас формалары түріндегі
Кәспорын дербес қызмет жүргізеді, салықтарды және өзге де міндетті
Қазақстан Республикасының күшіндегі заңнамасына сәйкес кәсіпорын мынадай ұйымдық-құқықтық формада
1) мемлекеттік зайырлы кәсіпорын;
2) шаруашылық серіктестік (толық немесе коммандиттік);
3)шаруашылық қоғамдар (жауапкершілігі шектеулі қоғамдар, қосымша жауапкершілікті қоғамдар, ашық
4) өндірістік кооперативтер;
5) заңды тұлға құрмаған кәсіпкерлер (жалдамалы еңбекті пайдаланып).
Кәсіпорындар одақтарға және қауымдастықтарға бірігуі мүмкін. Сонымен қатар олар
Әртүрлі формадағы кәсіпорындардың барлығында да азаматтық құқықтық, еңбектік өкілеттіктер
Мүліктік айырмашылық кәсіпорынның меншіктің қандай формасында және қандай заттың
Шаруашылық жүргізуші серіктестіктер мен қоғамдардың, кооперативтердің ұйымдық-құқықтық формалары меншіктің
Ұйымдық айырмашылық кәсіпорын істерін басқарудың ішкі конструкцияларымен байланысты.
Мысалы, мемлекеттік кәсіпорындарға контракт бойынша қабылданған басшы жетекшілік етеді.
Меншік иелерінің қатысушылардың әртүрлі ұйымдық-құқықтық формалардағы өзара әрекеттесуінің ерекшелігі,
Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық формалары жауапкершіліктің конструкциясы бойынша да бөлектенеді.
Барлық кәсіпорындар мүліктің меншік иесінің (иелерінің) шешімімен немесе заң
Оперативтік крийтериге қызметкерлердің құрылымы мен штатын белгілеу, оларды таңдау
Еңбекке құқық субъектілік тұрғысынан алғанда жалақының жеке қоры болуға
Еңбекке құқық субъектіліктің бұл аталған белгілерінің барлық кәсіпорындарға, мекемелерге,
Еңбекке құқық субъектілікті анықтайтын бұл белгілер, көріп отырғанымыздай, заңды
Екіншіден, кейбір жағдайларда еңбек құқығының субъектісі тек заңды тұлға
Кәсіпорында банкрот деп тану кәсіпорын үшін де, оның қызметкерлері
Қарыздар кәсіпорынның еңбекке құқық субъектілігі оның басшысына қатысты да
Кәсіпорынға қарағанда мекеме, әдетте, мемлекеттік меншікке құрылады. Сондықтан олар
Әкімшіліктің құрамына, ең алдымен, кәсіпорын немесе мекеме басшысы, оның
Мемлекеттік мекемелерде басшыны жоғары тұрған орган тағайындайды. Басшымен еңбек
Еңбек ұжымы дегеніміз – бірге еңбек ететін қызметкерлердің бірлестігі,
Бұл бірлестікте ұйымдық тұтастық және ортақ мақсат болады. Оны
Қазіргі кездері, кәсіпорындардың құқықтары едәуір ұлғайған жағдайда, кәсіпорынның, оны
Жеке меншіктің қайта оралған кезінде меншік иесі кәсіпорынды басқару
Кәсіподақтар – еңбек ету бостандығы саласындағы қоғамдық қатынастар субъектісі.
Адамның адамды қанауы туралы тезис табысты капитал, меншік иесінің
Еңбекшілердің ондай ойына меншік иелері қарсы, бұдан олар меншік
Еңбекшілерді өндірісті басқаруға қатыстырудағы мақсат – әлеуметтік тұрмысты нығайту,
Қызметкерлердің кәсіпорындар және олардың өкілетті органдары деңгейінде басқаруға қатысу
– заңнамада белгіленген, бәрінен бұрын ГФР-ге тән қатысу жүйесі;
қызметкерлердің ұжымдық шарттар және бірлескен консультациялар негізінде қатысу жүйесі,
Басқа елдер бұлардың не біріншісін, не екіншісін қолданады.
Еңбеккшілердің басқаруға қатысу жүйесі өкілдерінің құрамы бойынша да әртүрлі.
– кішігірім кәсіпорындарында (жалданбалы
– жалданбалы жұмысшылар саны 50-ден кем
Үшінші тип – кәсіподақтық өкілдік. Бұл жағдайда кәсіпорындар тек
Қазақстан мен Ресейде кәсіподақтық өкілдік, яғни үшінші тип кең
Біріншіден, оны мемлекеттік бақылаушы орган емес, қоғамдық ұйым жүзеге
Конституцияның 20 бабының 2 тармағына сәйкес «әркім заң жүзінде
Алғаш рет, Еңбек кодексінің (ЕК) қабылдануына байланысты, құқықтық категория
Өтініштерді жолдау негізінде еңбек шартының тараптарымен уәкілетті мемлекеттік органдар
ЕК-де, жұмыспен қамтылуға ниет білдірген тұлғаның жұмысқа қабылдау туралы
Қоғамдық өмірде туындап жатқан және шешуді қажет ететін осы
Бағдарламаның негізгі бағыттары: жеке тұлғаның жұмысқа (қызметке) қабылдануында негізсіз
Жұмыс берушіге не құзіретті мемлекеттік органға қызметкерлермен өтініш жолдауға
Әркім, еңбектік құқықтық аспектіде, өзінің өтініштер жолдау құқығын Қазақстан
Осы Кодекстінің 34 бабының 2 тармағына сәйкес, басқарушылық функциясын
Қазақстан Республикасының 1999 жылы 23 шілдедегі «Мемлекеттік қызмет туралы»
Еңбектік қатынастармен тығыз байланысты қатынастар құрамын – сыбайлас жемқорлыққа
Еңбек кодексінің қабылдануына байланысты қызметкерлердің өкілдік органдарының құқықтары күшейтілді.
Аталған ұсыныстар мен пікірлер, құқықтық негізділігіне байланысты, ЕК-мен және
Қорытынды
Мемлекетіміздің мүддесін қорғаудың бірден-бір тәсілі – жеке және заңды
Бағдарламаның негізгі бағыттары: жеке тұлғаның жұмысқа (қызметке) қабылдануында негізсіз
Жұмыс берушіге не құзіретті мемлекеттік органға қызметкерлермен өтініш жолдауға
Әркім, еңбектік құқықтық аспектіде, өзінің өтініштер жолдау құқығын Қазақстан
Қолданылған әдебиеттер мен нормативтік құқықтық актілер тізімі:
1. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан
2. Абдыкалыкова Г. Халықты жұмыспен қамту Стратегиясын жүзеге асырудың
3. Қаржылық дағдарыстан шығудың жолдары // Егемен Қазақстан -2009
4. К вопросу о защите прав потребителей // Юридическая
5. Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической
6. Д.Сон. Участие институтов гражданского общества в борьбе с
7. Рыскалиев Д.У. Представительство интересов сторон трудовых отношений: понятие
8. Саинов А.С. Правововые проблемы реализации прав человека и
9. Зиманов С.З., Рейтор И.К. Теоритические вопросы советсткого национально-государственного
10. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы «Халықты жұмыспен
11. Нургалиева Е.Н., Ермагамбетова Ж.Б. Судебная защита трудовых прав:
12.Чечот Д.М. Проблемы защиты субъективных прав и интересов в
13.Димитрова С.А. Проблемы труда и занятости населения –
14. Передерин С.В. Об особенностях отдельных процедур в трудовом
15.Дмитриева И.К. Основные принципы трудового права. Автореферат диссертации на
16.Қазақстан Республикасы Парламентінің Жарғысы – 2001, №19
17.Ескендиров А. Вопросы реформирования судебной системы //Казахстанская правда от
18.Сапаргалиев Г.С. Становление конституционного строя Республики Казахстан (1990-1996). Правовые
19. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы Еңбек кодексі//Егеменді
20.Нурмагамбетов А.М. Рынок труда: правовые проблемы и перспективы. Алматы,
21. Ашитов Б.З. Проблемы
22. Алексеев С.С. Теория права. М., 1994. С. 180.
23.Турсумбаев Б. Концепция национальной безопасности как критерий оценки устойчивости
24.Абайдельдинов Т.М. О генезисе трудового отношения: проблемы, поиски, решения//Халықаралық
25.Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы: Алматы, жеті
26. Рыскалиев Д.У. Еңбек қатынастарын реттеуде жұмыс берушілердің актілерінің
27. Савельев Д.А. Права человека в области информации: Международно-правовые
28.Назарбаев Н.Ә. 2003 жылғы Ішкі және сыртқы
29.Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан (том 1.
30.Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі «Мемлекеттік қызмет туралы»
31.Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумының 2000 жылғы 22 желтоқсандағы
32.Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 31 мамырдағы №3 «Қоғамдық бірлестіктер
33.Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 9 сәуірдегі «Кәсіптік одақтар туралы»
34.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 19 желтоқсандағы №9
35.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 11 шілдедегі №5
36. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 27 шілдедегі АІЖКУ
37. Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 13 маусымдағы «ХЕҰ-ның
38. Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 26-маусымдағы «ХЕҰ-ның 1977
39.Қазақстан Республикасы Жамбыл
40.Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылгы 6 наурыздағы Қазақстан халқына
41.Назарбаевтың Н.Ә. 2005 жылға арналған «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және
42.Сапарғалиев Ғ.С. Этномәдени білім беру тұжырымдамасы. – Алматы,
43.Нургалиева Е.Н., Ажинурина Д. Еңбек ету бостандығы және оны
44.Тыныбеков С. Қазақстан Республикасындағы
45.Қазақстан экономикалық, әлеуметтік
46.Нургалиева Е.Н., Ермагамбетова Ж.Б. Индивидуальные трудовые
47.Абайдельдинов Т.М. Социальное партнерство в сфере социально- трудовых отношений
48.Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және
49.Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 13 маусымдағы «ХЕҰ-ның 1981 жылғы
50.Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 26-маусымдағы «ХЕҰ-ның 1977 жылғы
51.Мухтарова К.С., Кенжебаева А.Р., Тумбетова А.С. Экономическая безопасность в
1
Нидерланды Азаматтық кодексі кітабында 213 бап “шарт бір немесе