Қоршаған ортаның ластануының жасыл құрбақаға әсері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ......................................................................................................................3
І. ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ:
1.1 Жасыл құрбақаның (Bufo viridis) морфофизиологиясы....................................5
1.2 Жасыл құрбақаның (Bufo viridis) экологиясы.....................................................9
1.3 Ластаушы химиялық элементтердің әсері мен зияндылығы...........................15
1.3.1 Су құрамында кездесетін химиялық элементтердің ролі.....................15
1.3.2 Топырақ құрамында кездесетін уытты элементтердің ролі...................16
1.3.3 Өсімдік құрамында кездесетін уытты элементтердің ролі...................19
1.3.4 Жануарлардың ағзасында кездесетін химиялық элементтердің
биологиялық ролі.....................................................................................24
ІІ. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ........................................................................................27
ІІІ. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ:
3.1 Топырақтың ластануына жүргізілген экологиялық зерттеулер......................28
3.2 Судың ластануына жүргізілген экологиялық зерттеулер................................29
3.3 Өсімдіктердің ластануына жүргізілген экологиялық зерттеулер...................30
3.4 Жасыл құрбақаның (Bufo viridis) биосубстраттарының ластануына жүргізілген
экологиялық зерттеулер.....................................................................................31
3.5 Қоршаған ортаның ластануының жасыл құрбақаға (Bufo viridis)
ҚОРЫТЫНДЫ........................................................................................................34
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...........................................................................................37
КІРІСПЕ
Қосмекенділер – саны жағынан аз тараған омыртқалылардың өкілдері,
Қосмекенділер теориялық зерттеулер төңірегінде зоогеография, генетика, популяциялық экология
Қосмекенділер тірі табиғаттың обьектісі ретінде физиологиялық жағынан адамға
Оңтүстік Қазақстан территориясында тіршілік ететін жасыл құрбақалардың (Bufo
Тақырыптың өзектілігі: Жасыл құрбақалар (Bufo viridis)Оңтүстік Қазақстан
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Ғылыми жұмыстың ең алды
Шымкент қаласында және оның төңірегіндегі аудандарда тіршілік ететін
жасыл құрбақалардың морфофизиологиясында жыныстық диморфизмді анықтау;
Жасыл құрбақалардың мекен ортасына, жасына, маусымдық айырмашылығына байланысты
Жасыл құрбақалардың экологиялық-физиологиялық ерекшеліктерін көрсету;
Жасыл құрбақа және оның тіршілік ету аймағына ауыр
Ғылыми жаңалығы: Бұл жұмыс жасыл құрбақаның (Bufo viridis)
Практикалық маңызы: Зерттеу жұмысының нәтижесі қоршаған ортаны қорғау
1.1 Жасыл ҚҰРбақаның морфофизиологиясы
Морфофизиологиялық көрсеткіштерді оқып-білу табиғаттағы жануарлардың физиологиялық ерекшеліктерін бағалау,
Жасыл құрбақаның үсті ашық сұр-сарғыш түсті, тоқ жасыл
Құрбақалардың тілдері аз қозғалады, тілінің түбі аузының алдына
Құрбақалардың ұйықтауы кезінде, құлақ жаны бездері ағзаның
Қосмекенділердің ет системасының негізінен екі айырмашылығы бар:
Қосмекенділерде парлы иіс сезу капсулалары болады, олар сыртқы
Қантамырларымен қанның қозғалу схемасын қарастырсақ, вена қаны- вена
Соңғы жылдардағы зерттеулерге, шығыс жасыл құрбақасының жүйелеуін жатқызуға
Hemmer et al.морфологиялық ерекшеліктерінің негізінде Bufo viridis turanensis
С.Л.Кузьмин Орта Азия мен Қазақстанға Bufo viridis және
С.М.Шалғымбаева (1998) даната бақасының дернәсілдерінің белгілерін сыртқы морфологиялық
Морфометрикалық ерекшеліктеріндегі диплоидты және тетраплоидты түрлерін мына белгілері
Bufo viridis кариологиялық зерттеулер бойынша көптеген популяциялық көріністерде
1.2. ЖАСЫЛ ҚҰРБАҚАНЫҢ ЭКОЛОГИЯСЫ
Жасыл бақа Европада, Солтүстік Америкада, Европа бөліктерінің бұрынғы
Қосмекенділер суда көбейеді және дернәсілдері
Қазіргі кезде қосмекенділердің 4000-нан астам
Даму кезеңінде су дернәсіл күйінде сақталады.
Жасыл бақа көбіне құрлықта өмір сүреді, суда тек
Суық қанды жануарлар сондықтан
Қазақстанда қосмекенділердің екі тобының:
Денесін артық сулармен толтыра, қорек аулауға шыққан жасыл
Жасыл құрбақалар қысқы ұйқыға ауа температурасы орташа 7º-8ºС-қа
Жасыл құрбақалардың ұрықтану сыртта болады. еркегі ұрғашысының үстіне
Уылдырықтағаннан соң, құрбақалар судан шығады. Уылдырықтау әртүрлі түрлерде
Жасыл бақаның итшабақтары 1-45ºС ке дейін температурада өмір
А.М.Никольский былай деп жазған: «Құрбақа немесе теңбіл бақаның
В.В.Дубининнің (1950) зерттеуі бойынша шөл далада жасыл бақа
Ал, Хорезм облысындағы мәдени Оазисте жасыл құрбақаның қарапайым
Құрбақа өмірге тез бейімделгіш жануар болып табылады. Біз
Жасыл құрбақалар кейде құстардың балапандарына, ұсақ кеміргіштерге
Еліміздің Қызыл Кітабында жетісу аяқты
Оларды сақтап , санын көбейту
Басқа омыртқалыларға қарағанда , қосмекенділердің практикалық маңызы аз.
Бақалар көп мөлшерде зиянды насекомдарды аулап, ауыл шаруашылығына
1.3. ЛАСТАУШЫ ХИМИЯЛЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕРДІҢ
ӘСЕРІ МЕН ЗИЯНДЫЛЫҒЫ
1.3.1. Су құрамындағы химиялық элементтердің әсері
Қорғасын. Қорғасынның су бетіне эндогенді және экзогенді минералдардың
Қорғасын табиғи суларда ерітінді күйде болады. Ерітінді формасы
Өзен суларында қорғасынның концентрациясы 1дм3 –та ондық үлестен
Тек хлорлы термальды суларда қорғасын концентрациясы 1дм3 –тың
Қорғасынның ШРК-сы 0,03 мг/дм3 құрайды (зиянды –
Мырыш. Табиғи суға мырыш табиғи процестердің бұзылуынан, тау
Суда мырыш негізгі ионды формада болады немесе оның
Өзен суларында мырыштың концентрациясы 3-120 мкг/дм3 ауытқиды, теңіздерде
Мырыштың ШРК-сы 1 мг/дм3 құрайды (жалпы санитарлы зиянды
Мыс. Табиғи тұщы суларда мыс екіден 30 мкг/дм3
Табиғи суларға мыстың түсуінің негізгі көзі химиялық өндірістердің,
Жерасты сулары құрамында мысы бар тау жыныстарының сумен
1.3.2. Топырақ құрамында кездесетін уытты элементтердің ролі
Қорғасын - атомдық салмағы 207,2. Приоритетті элемент-токсикант. Қорғасынның
Топырақтағы қорғасынның табиғи мөлшері аналық жыныстан беріледі және
Топырақта қорғасынның концентарциясының жоғарылауы табиғи геохимиялық аномалиялармен қатар
Ресей территориясындағы топырақта қорғасынның мөлшері топырақтың типіне, өндіріс
Мырыш - атомдық салмағы 65,4. Оның жер қыртысындағы
Мырыштың топарықта жылжымалылығына әсер ететін маңызды фактор саз
Мырыш иондары, сонымен қатар монтмориллониттің кристалдық торының пакет
Әлем топырағындағы мырыштың орташа мөлшері 90 мг/кг. Европа
Топырақта мырыш мөлшерінің жоғарылау себебі табиғи геохимиялық аномалиялармен
Мыс - атомдық салмағы 63,5. Жер қыртысындағы кларкы
Таулы Алтайдың құмайт және құмды топырақ түзуші жыныстарында
Топырақта мыстың жылжымалы формасының мөлшері жеткілікті жоғары болса
Жер бетіндегі торпырағындағы мыстың орташа мөлшері 30 мг/кг.
Фосфор - атомдық салмағы 30,9. Фосфор кларкы шөгінді
Топырақтағы фосфор мөлшеріне қарай жерді төмендегідей жіктейді: өте
Фосфор тірі заттың ең маңызды компоненті, сондықтан фосфордың
1.3.3. Өсімдік құрамында кездесетін уытты элементтердің ролі
Өсімдік текті қорек ауыр металдардың адам және жануарлар
Өсімдіктің химиялық құрамын топырақтың элементтік құрамын көрсететіні белгілі.
Өсімдіктердің артық ауыр металдарға тұрақтылық механизмі түрлі бағыттарда
Бірақ бұл заңдылықтар барлық уақытта қайталана бермейді, бұл
Өсімдіктерге ауыр металдардың түсуінің басқа жолы – ауа
Қорғасын. Қорғасын негізгі табиғи орта ластаушыларының қатарында приоритетті.
Топырақтағы қорғасынның жоғары концентрациясына байланысты өсімдіктерде қорғасынның артуы
Металл концентрациясы құрғақ затта 10 мг/кг жоғары болса,
Мыс. Мыс фотосинтез процесіне қатысады және өсімдіктердің азотты
Мыс тірі ағзалар үшін қажетті алмастырылмайтын маңызды элементтердің
Мыс және фосфор арасындағы антогонизм тамырлы ортада болады,
Қазіргі таңда негізгі мәселе топырақта мыстың жетіспеуі немесе
Мырыш. Мырыштың өсімдіктерде артық жиналуы топырақтың өндірістік ластанған
Мырыштың фитоуыттылығы жиі, әсіресе қышқыл және ағын сумен
Фосфор. Фосфор қосылыстарының тотығуы барлық тірі ағзаларға қажет.
Фосфор және мырыштың өзара әсерлесуі жиі байқалады және
Жануарлар ағзасында кездесетін химиялық
элементтердің биологиялық ролі
Қорғасын. Қорғасын – политропты у, жүйке жүйесінің, қан
Қазақстанның барлық аудандарында қорғасын – ауыр металдар тобындағы
Кальций және мырыш элементтерінің тапшылығының күшеюі қорғасын элементінің
Мырыш. Мырыш – карбоксипептидоза, ДНҚ және РНҚ полимеразасы,
Азық түлік өнімдерінің құрамында мырыш етте, жұмыртқада, теңіз
Жануарларда мырыш жетіспеушілігі мынадай жағдайлараға алып келуі мүмкін:
Мырыш тапшылығы кадмий, қорғасын, темір және мыс элементтерінің
Мырыш концентрациясының жоғарлауы тірі ағзаларда уытты әсерлерді тудырады.
Мыс. Ірі жануарлар ағзасының бауырында - 10% және
Мыс – канцерогенді, гонадотоксинді метал. Созылмалы интоксикацияда жүйке
Созылмалы интоксикациясы нерв жүйесінің функциясын, бауыр мен бүйрек,
Фосфор.Фосфор кальций алмасумен тығыз байланысты және сүйек ұлпаларының
Сүйектенуде кальций мен фосфордың алмасуында және ішектен сору
Фосфор мембранада тасымалдайтын зат ретінде ферменттер қатарының құрамына
ІІ. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Жасыл құрбақаның биоиндикатор ретінде маңызын анықтау үшін,
Алынған пробаларда зияндылығы жоғары және ОҚО кең тараған
Алынған мәліметтер нормативтік көрсеткіш – ШРК-мен салыстырылды. (ШРК-
ІІІ. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ:
Шымкент қаласынан алынған жасыл бақа, топырақ, су және
3.1. Топырақтың ластануына жүргізілген экологиялық зерттеулер
Алынған орны Зерттеу объектісі Pb Zn Cu
Шымкент қаласы Топырақ (мг/кг)
529 1149 96 1145
ШРК (ПДК)
30 100 66 600
Сур – 1. Топырақ пробасындағы токсинді элементтер
Топыраққа жүргізілген экологиялық зерттеулер бойынша қорғасын – 529мг/кг,
3.2. Судың ластануына жүргізілген экологиялық зерттеулер
Алынған орны Зерттеу объектісі Pb Zn Cu
Шымкент қ. Су (мг/л)
0,49 0,18 0,38 0,01
ШРК (ПДК)
0,03 1 1 0,0001
Сур – 2. Су пробасындағы токсинді элементтер құрамының
Зерттеу нәтижелері бойынша (Сур-2) суда қорғасын – 0,49
3.3. Өсімдіктердің ластануына жүргізілген экологиялық зерттеулер
Алынған орны Зерттеу объектісі Pb Zn Cu
Шымкент қаласы Өсімдік (мг/кг)
97,5 216 40 2485
ШРК (ПДК)
5 50 20 1200
Сур – 3. Өсімдік пробасындағы токсинді элементтер құрамының
Өсімдіктерге жүргізілген экологиялық зерттеулер бойынша уытты элементтердің құрамы
3.4. Жасыл құрбақаның биосубстраттарының ластануына
жүргізілген экологиялық зерттеулер
Алынған орны Зерттеу объектісі Pb Zn Cu
Шымкент қаласы Жасыл бақа
мг/кг 27 97,5 11,5 17614
Сур- 4. Жасыл бақаның (Bufo viridis) пробасындағы
құрамының гистограммасы
Шымкент қаласынан алынған жасыл құрбақаларына (Bufo viridis) Pb,
3.5. Қоршаған ортаның ластануының жасыл құрбақаға әсері
Алынған орны Зерттеу объектісі
Pb Zn Cu P
Шымкент қ. Су (мг/л) 0,49 0,18 0,38 0,01
Топырақ (мг/кг) 529 1149 96 1145
Өсімдік (мг/кг) 97,5 216 40 2485
Жасыл құрбақа (мг/кг) 27 97,5 11,5 17614
Сур-5. Су, топырақ, өсімдік және жасыл құрбақаның пробасындағы
элементтер құрамының гистограммасы
Шымкент қаласынан алынған сынамалардың геоэкологиялық зерттеу нәтижесі бойынша,
Жасыл құрбақаға (Bufo viridis) қоршаған ортаның ауыр металдармен
Зерттеу жұмысының нәтижесі қоршаған ортаны қорғау ұйымдары үшін
ҚОРЫТЫНДЫ
1.Жасыл құрбақалар Оңтүстік Қазақстан облысында кең тараған,
2.Жасыл құрбақаның биоиндикатор ретінде маңызын анықтау үшін,
2.1. Топыраққа жүргізілген экологиялық зерттеулер бойынша қорғасын –
2.2. Суда қорғасын – 0,49 мг/л концентрациясын ШРК-мен
2.3. Өсімдіктерге жүргізілген геоэкологиялық зерттеулер бойынша уытты элементтердің
2.4. Шымкент қаласынан алынған жасыл құрбақаларына (Bufo viridis)
3. Экологиялық зерттеулер нәтижесін қорытындылай келе: су, топырақ,
Жасыл құрбақаға (Bufo viridis) қоршаған ортаның ауыр металдармен
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. И.В.Семенов. Индикационная зоология / Природа. 1987г 86-91
2. Писанец Е.М. Новые данные по кариологии
(Amphibian,Bufonidae) и вопросы происхождения азиатских тетраплоидных
жаб / Герпетологические исследования, Л.: 1991. Вып. 1
3. Кузьмин С.Л. Зеленая жаба, Среднеазиатская жаба. Озерная
Земноводные бывшего СССР.-М.: Товарищество научных изданий
1999.162-236 бет
4. Щварц С.С. Метод морфофизиологияческих индикаторов в экологии
наземных позвоночных животных / Зоол.ж.,1958.-Т.37, вып.2.
5. Писанец Е.М. Основные направления в исследовании р.Bufo
изучению земноводных и пресмыкающихся Киев, 1989.46-72 бет
6. Межжерин Е, Писанец Е генетическая изменчивость зеленых
комплекса Bufo viridis в фауне СССР.222-226 бет
7. Шалгимбаева С.М. Некоторые данные личиночного развития жаб
viridis / Вестник КазГУ.А-1998. сер.биологическая.№6 30-35бет
8. Никольский А.М. Земноводные . / Пресмыкающиеся и
- Тифлис: Изд. Кавказского Музея. 1913.
9. Гончаренко А.Е. Методика определение возроста безхвостных
Журнал Вестник 1988.
10. Ищенко В.Г. Метод морфофизиологических индикаторов / Руководство
изучению земноводных и пресмыкающихся. Киев, 1989.92-103бет
11. Nurtazin S., Chromov V., Duisebaeva T. Gjmparative
Toads of the Bufo viridis Complex / 19977
12.Щербак Н.Н. Картирование ареалов / Руководство по изучению
13.Вайнерт Э., Вальтер Р. и др. Воздействие антропогенных
анатомо-морфологические структуры животных / Биоиндикация загрязнений
наземных экосистем.-М.: Мир, 1988. 59-65 бет
14.Никольский А.М. Земноводные . / Пресмыкающиеся и земноводные
15. Бедряга Я.В. Земноводные и пресмыкающиеся. Научные
путешествия Н.М.Пржевальского по Центральной Азии. Отд. Зоол.
16. Кашков.Д.Н. Животные Туркестана. –Ташкент; Гос издат. 1932.-452бет
17. Даль С.К. Позвоночные низовьев реки Зеравшан /
1936.-7.-142
18.Богданов О.П. Земноводные. Зеленая жаба-Bufo viridis / Экология
позвоночных животных хребта Нуратау.- Ташкент: ФАН,1970.-11 бет
19.Вашетко Э.В., Сартаева Х.М. Экология зеленой жабы
Вестник зоологии, 1990.-№4 -74-76 бет
20. Авцын А.П., Жаворонков А.А., Риш М.А., Строчкова
21.Беспамятнов Г.П. Временные гигиенические нормативы содержания химических элементов
22.Вода питьевая. Гигиенические требования и контроль за качеством.
23.Ильин В.Б. Тяжелые металлы в системе почва-растения. Новосибирск:
24. Ноздрюхина Л.Р. Биологическая роль микроэлементов в организме
25. Райцес В.С. Нейрофизиологические основы действия микроэлементов. -
26. Сает Ю.Е., Ревич Б.А., Янин Е.П. Геохимия
27. Bowen H.J.M. Enviromintal Chemistry of the
14