ЖОСПАР
Кіріспе 2
І – бөлім. Төлем карточкасы арқылы есеп айырысуды
І.І Есеп айырысудың бір құралы болып табылатын төлем
ІІ бөлім. Қазақстанның аймақтарында төлем карточкаларының рыногын дамытудың
ІІ.І Аймақтардағы төлем карточкалары рыногының дамуын талдау 14
ІІ.ІІ 2004 жылы Қазақстанның аймақтарында төлем карточкаларын пайдалана
ІІ.ІІІ Аймақтарда терминалдық құрал-жабдықтарды дамыту 17
ІІІ бөлім. Төлем карточкаларының есебі 24
ІІІ. І Төлем талап тапсырмалары арқылы есеп айырысу.
Қорытынды 33
Қолданылған әдебиеттер 34
Кіріспе
Төлем карталарының дамуы және кең қолданыс табу тарихы
Қазақстан Республикасында төлем карталарының банкаралық Ұлттық жүйесін құруға
ҰБ банкоталар мен монеталарды екінші деңгейдегі банктерге өткізгені
Қазіргі таңдағы магниттік сызығы бар төлем карталарының Қазақстандық
Ұсақ төлемдерді жүргізу үшін қаржылық нарықтың талаптарын қанағаттандырушы
Қолма-қолсыз есеп айырысуларды дамыту мақсатында ҚР Үкіметінің 2.07.02
Ақша төлемі мен аударымы туралы ҚР Заңының талаптарын,
ТҚБЖ-нің ңегізгі мақсаты мыналарды қамтиды:
ақша айналымына бақылауды күшейту және қолма-қол ақшаның көлеңкелі
Жалақы, зейнетақы және жәрдем-ақы төлеудің тетігін жетілдіру;
Коммуналдық төлемдер жинау, көлік, байланыс қызмет көрсетулеріне ақы
Бюджеттік салық, кеден және басқа міндетті алымдарды қолма-қол
Қолма-қол ақша эмиссиясына жұмсалатын шығындарды қысқарту.
Процессингілік компания - төлем жүйесінің технологиялық ядросы болып
Төлем жүйесінің сенімді және тұрақты қызмет етуін қамтамасыз
Бұның барлығын қалыпты түрде реттеу және жүргізу, бұндай
Әрине, жұмыс жүргізу процесінде күнбе-күнгі пайда болушы ұсақ,
Процессингілік компания жұмыс жүргізу барысында бірнеше құрал-жабдықтар қажет
Процессингілік орталықпен төлем карталарын шығару және қызмет көрсетумен
Процессингілік орталықпен қызметтес болу екінші деңгейдегі банктерге келесідей
Біріккен төлем кеңістігінде қызмет етуге;
Төлем карталарына қызмет көрсету шеңберін кеңейтуге;
«OFF-LINE» тәртібін қолданумен байланысты орталық жүйеге түсетін ауыртпалықты
Болашақта «Процессингілік орталық» ЖАҚ-ы өзінің қызмет көрсету тізімін
Микропроцессорлы карталарды табысты ендірген кезде шектеусіз функционалдық мүмкіндіктердің
Яғни, Процессингілік орталық жалпы келесідей қызметтер атқаруы тиіс:
• Төлем карталары бойынша транзакцияларды өңдеу, қажет төлем
қүжаттарын дайындау;
• Қандай да бір төлем жүйесінің қатысушы-банктері арасында
• Төлем карталары, сонымен бірге, халықаралық төлем карталарының
• Қатысушы-банктердің қосымша шығындарын төмендету мақсатында көтерме жеткізулер
Қатысушы-банктердің техникалық жөне ақпараттық қамтамасыз етілуін үйымдастыру;
Микропроцессорлық технологиялар базасында төлем к:арталарының ұлттық жүйесін құру;
Халықаралық және ұлттық карталарды қабылдауды қамтамасыз ететін жалпы
Әрбір ел өзінің жеке мақсаттарына қызмет ететін, өзінің
І – бөлім. Төлем карточкасы арқылы есеп айырысуды
Қолма-қолсыз есеп айырысудың кең тараған төлем құралдарының біріне
Коммерциялық банктер төлем карточкаларын шығару үшін Қазақстан Республикасының
Төлем карточканы беру туралы келісім шарт негізінде төлем
Төлем карточканы беру талабы;
Төлем карточкаларын пайдалану арқылы төлемді жүзеге асыру талабы;
Қосымша карточканы беруге арналған тұлғалардың тізімі;
Төлем карточкаларын алу және оқшаулау толық немесе жартылай
Төлем карточканы пайдалану мерзімі және төлем карточканы беру
Екі жақтың міндеттері құқықтары және жауапкершілігі.
Төлем карточкасын ұстаушыға берген кезде эмитент төлем карточкасын
Төлем карточкасымен жасалған барлық төлемдер карт-шотта көрсетіледі. Карт-шот
І.І Есеп айырысудың бір құралы болып табылатын төлем
Қолма-қол ақша айналыста болады;
Кез келген уақытта қолма-қол ақшаны алу мүмкіндігі;
Шет елге шыққанда карт-шоттағы ақша сомасын мағлұматтауды қажет
Сатып алынған товарлар, көрсетілген қызмет үшін қолма-қолсыз түрде
Шығын лимитін көрсете отырып қосымша карточканы сенімді тұлғалары
Отандық және шетел тәжірибесінде шетел карточкалар мынадай белгілер
I. Акпаратты жазу тәсілі бойынгиа:
1. Графикалық жазба-барлық карточкаларда қолданылады. Бастапқы кезде карточкада
2: Эмбоссинглеу-төлем операциялары тез арада ресімделеді (слип арқылы);
3. Штрих-кодтау арқылы карточкаға ақпаратты жазу магнитті жолақ
4. Карточкадағы магниттік жолаққа кодталған түрде карточканың номері,
коды жазылады. Магниттік жазба кең тараған әдіс болғанымен
5. Ақпаратты жазудың ең қолайлы әдісі болып ЧИП
қолданылу көлемі шектеулі болған, бұның себебі-магниттік жолаққа қарағанда
жылдарда магниттік карточка бойынша алаяқтықтан туындайтын шығынның өсуі
6. Лазерлік жазба-технологиясы қолданылады. Магниттік жолақты карточкаға қарағанда
II. Төлем карточкасының тағайындалу сипатына қарай:
1. Идентификациялық карточка (кәсіпорынға кіру үшін көрсетілетін пропуск
2. Ақпараттық карточка (карточканы ұстаушы туралы маңызды ақпараттар
3. Қаржылық операциялар үшін арналған карточка (есеп айырысу
III. Эмитенттері бойынша:
1. Банктік карточкалар, қаржы компаниялары және банк шығаратын
Жеке карточкалар, компаниядағы сервистік және сауда желілерінде есеп
IV. Операциялардың экономикалық мәні бойынша:
Дебеттік карточкалар-клиенттің карт-шотындағы қаражат шеңберінде төлемдерді жүзеге асыратын
Кредиттік карточка - Банк пен клиент арасындағы жасалған
V. Карточканы үстаушыларына қарай:
Корпоративтік карточка - заңды тұлғалар үшін
Жеке карточкалар - жеке тұлғалар үшін
VI. Айналыстағы карточкалар:
Жергілікті карточкалар - үш жылға шығарылады
Халықаралық карточкалар - бір жылға шығарылады.
Төлем карточкаларына арналған жабдықтардың саны
Кесте № 1
Негізгі көрсеткіштер 2001 жыл 2002 жыл
POS-терминалдар 2580 3234
Импринтерлер 1789 2051
Банкоматтар 539 702
Төлем карточкаларының айналысы туралы мәліметтер
Кесте № 2
Негізгі көрсеткіштер 2001 ж 2002 ж
Төлем карточкалары қолданылған төлемдер саны барлығы
14096
20957
Соның ішінде
Сауда терминалында 400 579
%-бен жалпы санға қатынасы 2,8 2,8
Қолма-қол ақша беру бойынша 13696 20378
%-бен жалпы санға қатынасы 97,2 97,2
Төлем карточкалары бойынша төлемдер көлемі-барлығы, млн. тенге 143786
Соның ішінде
Сауда терминалында 5789 9589
%-бен жалпы көлемге қатынасы 4,0 3,8
Қолма-қол ақша беру бойынша 137996 241418
%-бен жалпы көлемге қатынасы
Қазақстандық эмитент банктердің төлем карточкалары санының өсу үрдісі
Төлем карточкалары қолданылған төлемдер саны - барлығы 2002
2002 жылдың басында айналасындағы төлем карточкаларының саны 1495,9
Карточка бойынша операцияны жүзеге асыру үшін ұстаушы қызмет
Оператор (кассир) карточкамен бірге ұстаушының жеке басын куәландыратын
Автоматтандырылған режимде оператор қажетті саланы тереді және арнайы
Қызмет көрсету орнының атауы;
Карточканың толық нөмірі;
Карточканың қызмет ету мерзімі;
Импринтердің нөмірі;
Қажетті сома.
Операцияны жүргізуге келісім берген кезде екі экземплярда слип
Төлем карточкасы арқылы жасалған операциялар туралы ақпараттары бар
Төлем карточкасының реквизиттері;
Есеп берілетін кезеңнің бастапқы және соңғы күні;
Төлем карточкасын пайдалану арқылы төлем жасаған күн және
Төлем карточкасы арқылы төлемді жасағаны үшін ұстаушыдан ұсталатын
Эмитент-банк төлем карточкаларын мынадай жағдайларда оқшаулауға құқығы бар:
Төлем карточкасын ұстаушыдан жоғалғандығы, ұрланғандығы немесе
төлем карточкасын беру туралы келісім шартта көзделген міндеттемелерді,
Төлем карточкасын пайдалану туралы ереже бұзылса;
ҚР заңына сәйкес клиенттің карт-шотын бойынша шығыс операциялары
ІІ бөлім. Қазақстанның аймақтарында төлем карточкаларының рыногын дамытудың
Қазіргі уақытта төлем карточкаларының рыногы Қазақстандағы едәуір жылдам
Сонымен қатар төлем карточкалары негізінен Қазақстанның екі қаласында
ІІ.І Аймақтардағы төлем карточкалары рыногының дамуын талдау
1-кестеде көрсетілгендей 2004 жылгы ІІ тоқсанда төлем карточкаларын
Сонымен бірге төлемдер көлемі бойынша қолма-қол жасалмайтын төлемдер
Аймақтық шеңберде Алматы қаласына төлем карточкаларын пайдалану
Мәселен, 2004 жылғы II тоқсанда Алматы қаласында жүзеге
Сонымен бірге аймақтық шеңберде қолма-қол ақшасыз есеп айырысудан
Мәселен, қолма-қол ақшаны алу бойынша операциялардың негізгі үлесі
Аймақтық шеңберде төлем карточкаларын пайдалана отырып жасалған төлемдердің
ІІ.ІІ 2004 жылы Қазақстанның аймақтарында төлем карточкаларын пайдалана
Облыстың (қаланың)
атауы/
Наименование области
(города) Қолма-қол жасалмайтын төлемдер/
I тоқсан/ квартал Птоқсан/ квартал Ітоқсан/ квартал Птоқсан/
саны, бірлігі/ кол-ао единиц сомасы/
сумма
млн.теңге саны, бірлігі/ кол-во единиц сомасы/ сумма
млн.тенге саны, бірлігі/ кол-во единиц сомасы/
сумма
млн.теңге саны, бірлігі/ кол-во единиц сомасы/
млн.теңге
ҚР бойынша барлығы, оның ішінде 289 159
Ақмола облысы / Акмолинская область 1416 8,8 1942
Актөбе облысы / Актюбинская область 5 609 16,7
Алматы облысы / Алматинская область 3 286 65,8
Атырау облысы/ Атырауская область 4 988 468,9 5
Шығыс Қазақстан облысы/ Казахстанская область 1028 10,3 1280
Жамбыл облысы / Жамбылская область 7 296 12,2
Батыс Қазақстан облысы 628 18,4 883 18,4 228
Қарағанды облысы / Карагандинская область 37 235 40,0
Қостанай облысы / Костанайская область 317 7,0 306
Қызылорда облысы / Кызылординская область 29 0,1 432
Маңғыстау облысы / Мангистауская область 6000 60,0 5
Павлодар облысы / Павлодарская область 1289 4,6 1905
Солтүстік Қазақстан облысы / 2 774 1,5 2
Оңтүстік Қазақстан облысы / 227 3,7 448 6,7
Алматы қаласы / 199487 2 551,2 267751 3
Астана қаласы / 17 550 450,9 21325 534,0
ІІ.ІІІ Аймақтарда терминалдық құрал-жабдықтарды дамыту
2004 жылғы 1 тамыздағы жағдай бойынша төлем карточкаларына
2004 жылы Қазақстанның аймақтарында терминалдық құрал-жабдықтардың даму
Р0S-терминалдар және импринтерлер), 1006 банкоматтармен және 2 236
Аймақтық шеңберде төлем карточкаларына қызмет көрсететін құрал-жабдықтардың ең
Сонымен бірге сауда құрал-жабдыктарының ішінде неғұрлым тарамдалған желі
Банкоматтар бойынша ең көп үлес сондай-ақ Алматы қаласына-24,5%
Төлем карточкаларын ақы төлеуге қабылдайтын кәсіпкерлер саны бойынша:
Қарағаңды және Шығыс Қазақстан облыстарында төлем карточкаларына қызмет
Аймақтардағы төлем карточкаларына қызмет көрсетуге арнайы терминалдық құрал-жабдықтардың
Аймақтарда төлем карточкаларының рыногын дамытудың тиімділігі және оның
Аймақтарда төлем карточкаларының рыногын дамыту әлуеті көптеген факторларға
3-кестеде көрсетілгендей, орташа алғанда бір айдағы ең көп
Егер төлем карточкалары рыногының дамуын сипаттайтын біршама көрсеткіштерді
Сонымен бірге орташа айлық жалақы мен қолма-қол жасалмайтын
Жоғарыда айтылғандарға байланысты қолма-қол жасалмайтын есеп айырысуда төлем
4-кестеде көрсетілгеңдей, орташа алғанда 1 сауда терминалына келетін
Егер осы мәліметтерді 2-кестеде көрсетілген деректермен, яғни аймақтардағы
Қызылорда, Павлодар және Жамбыл облыстарында карточка ұстаушылардың 1
төлем карточкаларын арналған сауда құрал-жабдықтарының дамымаған желісіне байланысты
Төлем карточкаларының рыногына төлем карточкаларының әлуетті ұстаушылары бола
Тұтастай алғаңда ел бойынша экономикалық белсеңді халықтың жалпы
Сонымен бірге экономикалық белсенді халықты көбірек белсенді тарту
ІІІ бөлім. Төлем карточкаларының есебі
Инкассациялау шығындарын қысқарту; бухгалтерияның жұмысын жеңілдету, Қазақстаннан әлемнің
Төлем карточкалары — ақша қаражатына электрондық терминал немесе
Төлем карточкалары: дебеттік, кредиттік және корпоративтік болып бөлінеді.
Дебеттік карточкалар қаржы-шотындағы ақша сомасының шегіңде оның ұстаушысына
Кредиттік карточкалар бойынша банк берген қарыз сомасының шегінде
Одан баска кәсіпорын іс-сапарының шығыстарын төлеуге, офистік, үстеме
Корпоративтік карточкалар — бұл да төлем карточкалары, ол
Бүгінде әлемнің көптеген елдерінде ол қазіргі шақтың қаржылық
Қазақстан Республикасының аймағында Ұлттық банкінің лицензиялауымен шығарылған төлем
Төлем карточкалары келесі көрсеткіштерден тұрады:
төлем карточкаларын берудің жағдайы;
телем карточкаларымен жасалатын төлем түрлері және оның жағдайы;
төлем карточкаларын алған тұлғалардың тізімі;
телем карточкаларын қайтарып алудың және тоқтатудың (блокирования)
телем карточкаларының әрекет ету мерзімі;
тараптардың құқы мен міндеттері;
тараптардың жауапкершілігі.
Қазақстан Республикасының аймағында төлем карточкалары тек теңгемен төленеді.
Төлем карточкаларымен төлем жүйесін жүзеге асырмастан бұрын оларға
Төлем құжаттары эквайерге көрсетілген қызметке немесе сатып алынған
Төлем карточкаларымен операцияларды жүзеге асыру кезінде міндетті түрде
Қазақстан Республикасында тауар мен қызметін төлеу үшін төлем
Авторизация — төлем карточкаларымен төлем жасау үшін банктен
Эквайер — төлем карточкалары бойынша қолма-қол акшаны беруді
Слип — қағаз түрінде жасалатын төлем құжаттары.
Төлем құжаттары келесі реквизиттерден (көрсеткіштерден) тұрады:
төлем құжатының нөмірі және жазылған күні, айы, жылы;
операцияны жасаған ұйымның толық атауы (коды) және эквайер;
карточка төлемінің реквизиті;
төлем сомасы;
төлем валютасы.
Төлем құжаттары (слип) төлем карточкаларын ұстаушылардың қолынсыз-ақ жасалуы
Сауда чегі — төлем карточкасын жүзеге асыру кезінде
құжат нөмірі және оның жазылған күні, айы және
операцияны жүзеге асырушы ұйымның атауы (коды, идентификаторы);
төлем сомасы;
төлем валютасы;
төлем карточкаларының реквизиттері.
Енді біз төлем карточкасын әртүрлі жағдайда пайдаланған кезде
Мысал. Кәсіпорын Viza халықаралық корпоратвитік карточкасын шығару
Төлем карточкалары арқылы жұмсалған ақша қаражаттары 423 шоттың
333 — қолма-қол ақшаны іс-сапар мен шаруашылық шығыстарына,
821, 811, 938 — корпоративтік картаның көмегімен орындалған
821 — банкінің комиссиондық төлемдерін төлеген кезде;
201, 202, 222 т.б. — карточка арқылы алынған
құндылықтарды төлеген кезде.
Ай соңында барлық карточка ұстаушылары бойынша банк төлемдерінің
"Шот бойынша күні" — шоттағы операцияның жасалған күнін
"Күні" — операцияның өзінің жасалған нақты күнін көрсетеді.
Төлем карточкасының көмегімен төленген іс-сапарының шығыстары алғашқы құжат
Келтірілген мысалдан байқағанымыз, жеке тұлғалардың көрсеткен қызметі, орындалған
қаражаттың пайдаланған фактісін қуаттайтын құжаттар (смета, накладной, чек
төлем карточкасының пайдаланған фактісін қуаттайтын құжаттар (чектер, слиптер).
Төлем карточкадан қолма-қол ақшаны алған кезде есеп беретін
Мысал. Қолма-қол ақшаны және оны есептеумен байланысты уақытын
Төлем карточкасы әзірленіп, еңбеккерлерге берілген. Енді біз осы
Сауда ұйымдары үшін төлем карточканың негізінде сатып алушылармен
411 шотының дебеті бойынша сауда ұйымдарының түсімдері көрсетіледі,
Түскен қаржыны 411 шот бойынша есепке алу үшін
Мысал: шілденің 29-да инкассатор кәсіпорынның кассасынан 142900 теңге
Өткізілген түсім шілдеде 451 шоттың кредиті бойынша және
411 шотын пайдаланудың нәтижесінде кәсіпорынның есеп-айырысу шоттарының жазбаларында
ІІІ. І Төлем талап тапсырмалары арқылы есеп айырысу.
Төлем талап тапсырмасы тауарларды алғанда, жұмысты орындағанда, қызметті
Бенефициар төлем талап тапсырманы банкке ұсынады және төлем
Төлем талап-тапсырмасы реестрмен бірге бенефициар-банкісіне ұсынылады, ал бенефициар
Егер де бенефициарға қызмет көрсететін де, ақшаны жіберуші
Егер де төлем талап-тапсырманы орындау үшін қажетті ақша
Осы туралы төлем талап-тапсырманың бет жағына белгі соғады.
Төлем талап-тапсырмаларына толық немесе ішінара ақы төлеуден бас
Қорытынды
Қорыта келгенде, төлем карточкасы – электронды терминалдар немесе
Мәміле мен төлем валюталары сәйкес келмеген жағдайда мәміле
Қолданылған әдебиеттер
Экономика және қаржы. Алматы 2003
Хабаршы, экономика сериясы. Алматы 2004 № 4(44)
Экономикалық шолу 2004 № 3
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп В.К. Радостовец, Т.Ғ.Ғабдуллин,
Қаз ЭУ хабаршысы 2004 № 7