ЖОСПАР
Кіріспе 1
КӨНЕ ҮНДI ФИЛОСОФИЯСЫ 2
УПАНИШАД РӘСIМI 8
ЙОГ ЖҮЙЕСI 11
ВЕДАНТА ЖҮЙЕСI 13
ЖАЙНИЗМ 14
БУДДИЗМ 17
ИНДУИЗМ 20
НЬЯЯ-ВАЙШЕШИК ТЕОЛОГИЯСЫ 22
Кіріспе
Философия ғылыми көзқарасатың бастауы ретiнде б.з.д. VI-Vғ. қалыптасты,
Әр дәуiрдiң, әр заманның өкiлi өз философтарын шығарды.
Философия өзiнiң зерттейтiн объектiсiн ерекше қарастырды, яғни математик
Шығыс философиясы: Сыни көзқарас ретiнде б.з.д. 4 мыңжылдықтың
Антикалық философия: мифология және жаңадан туындап келе жатқан
Ортағасыр. Дiнге байланысты болды, оны ақыл-оймен дәлелдеуге тырысты.
Қайта өрлеу дәуiрi ХIV ғ. ортасы –ХVII ғ.
Жаңа дәуiр философиясы (реформация). Жаратылыстану ғылымына сүйенiп адам
«Ежелгi Шығыс» деген не? Географиялық жағынан «Ежелгi Шығыс»:
- Таяу Шығыс - Вавилон, Шумер,
- Орта Шығыс – Үндi, Иран, Афганистан;
- Қиыр Шығыс – Қытай, Вьетнам, Корея, Япония.
КӨНЕ ҮНДI ФИЛОСОФИЯСЫ
Ертедегi Шығыс философиясы б.з.д. X ғасырда басталды. Бұл
Б.з.б. 1-мың жылдықтың басында абыздар мен брахмандар арасында
Б.з.б. VII( IV ғ-да Үндiстанды мекендеген әлеуметтiк әр
Көне Үндi тарихында алты кезеңдi атап өтуге болады:
Үндi философиясының ерте классикилық даму кезеңiнде (б.з.б. IV
Орта ғасырда (VIII ( XVII ғ.) Үндi философиясында
XVIIIғ.(XIX ғ-дың басындағы философияда дiни(идеалистiк дәстүрмен берiк байланысқан
XIX ғ-дың 2-жартысындағы Үндi философиясының дамуы британ үстемдiгiнен
XIX ғ-дың соңы XX ғ-дың басында Үндiстандағы
Бiздiң жыл санауымыздан үш мыңдай жыл бұрын Ежелгi
Самхит ( құдайларға арналған гимндер жинағы.
Брахман ( самхиттi түсiндiретiн әр түрлi мифологиялық әңгiмелер.
Араньякта (Орман кiтабы) ( брахманға тән ритуалдардың орнына,
Ведалардың ең соңғы сатысы “упанишадта” дәстүрлi касталарды қарсы
Миф ( дiни және философиялық дүниетанымның көне және
Мифологиялық толғаныс-тебiренiске символдық, әсiрелеушiлiк, алмастырушылық, синкреттiк, жандылық белгiлер
Десек те, мифология ( тарихи-көркем құбылыс. Оның қызметi
ғарыштық (космогониялық) мифтер, зооморфологиялық мифтер, каннибалистiк мифтер, қаһармандық
Мифтiң түрлерi бiрден қалыптасқан жоқ, олардың қызметi де
Б.д.д. II-I жылдардың тоғысында ертедегi арийлық тайпалардың наным-сенiмдерi,
Бiзге Веданың төрт түрi жеткен. Олардың бiрiншiсi және
Самаведа ( веданың екiншi түрi. Самаведа ( 1549
Үшiншi веда ( Яджурведа. Яджурведа төрт варианттан, 40
Атхарваведа веданың соңғы түрi. Бұл самхитке абыз-атхарванның атауы
Веданың төртке бөлiнуi кездейсоқ емес сияқты. Веда мазмұны
Магиялық және аскезалық салт ведалық дiннiң түп тамырын
Б.д.д. X-VII ғасырларда абыз брахмандардың тiкелей араласуымен
абыздың шығу тегi таза брахманнан болу керек (
өзiн-өзi әрдайым ұстай бiлуi лайық;
бiлгiрлiгiмен көзге түсу және бiлгiрлiкке үйренуi абзал;
адамдарға жәрдемдесу немесе әлсiздер үшiн құрбандық шалуы мiндет.
Брахман-түсiндiрмеде, бiржағы, ұзақ өмiр мен мәңгi тiршiлiк арасындағы
денелi де, денелi емес те нәрсе пайда болды;
брахман материалдық бастаудан тәуелдi. Мысалы, “су өз шындығын
брахман ( абсолют, субстанция, бар нәрсенiң бас себебi.
Б.д.д. X-VI ғғ брахман-абыз, брахман-текст, брахман-абсолют туралы жiктелiнген
Ертедегi Үндi философиясының текстерiн құраушы бастамалар (
УПАНИШАД РӘСIМI
“Упанишад” терминi (“қасында отыру”) ұстаздың аяғына тақаса отырып,
бала веданы ұстазының үйiнде оқиды, отбасында брахман түсiнiктерi
қартайғанда, тақуалық күйге ұшырағанда араньякимен танысады, оның ырымын
араньяк аскеттер салтынан, ырымынан туындайды;
дүниеден күдер үзген қарттық жаста упанишадтың даналығын ұғынуға
Карма үндi философиясындағы өте маңызды қағида. Карма (
Упанишадтың түп мақсат-мұраты ( Брахманды тану, Брахманмен үйлесу.
Атман ( таза рухани субстанция ғана емес, “Мен”,
бiрде жеке адамның жанына ұқсас, оның өмiр бастауы
ендi бiрде бүкiл жан дүниесiне тектес. Атман Брахманмен
Брахман, Атман, Пуруша бiр-бiрiмен үйлесiп, жоғарғы абстрактiлi рухани
Брахман үш қыр мен көрiнiстен тұрады. Үш қыры
Б.д.д. бiр мың жылдың шамасында упанишадтың осындай мистикалық
Бiрақ индуизм қалыптасқанға дейiн үндi дiни-философиялық көзқарастары бiрнеше
Индия философиясы жүйесiнiң екiншi бағытын ( ортодоксальдi емес
Ескеретiн бiр жай, веда дәстүрiне деген ортодоксальдi түсiнiктер,
Веданта жүйесi болса, керiсiнше, веданың спекулятивтi, ауытқымалы, алыпсатарлық
Санкхья, йога, ньяя және вайшешик мектептерi өз талдауларын,
Санкхья жүйесiн б.д.д. VIII-VII ғасырларда ертедегi үндi ойшылы
Пуруша мен практити өзара аралас, бiр-бiрiмен қабаттасып жатса
екiншi гуны, раджасы ( iс-әрекетке итермелейтiн белсендi де
үшiншi гуны, тамасы ( жалқаулық пен ақымақтыққа, бейтараптық
Пуруша ( бұл рух, таза сана немесе Мен.
ЙОГ ЖҮЙЕСI
Б.д.д. VI-III ғасырларда ертедегi үндi ойшылы Птанджали “Йога-сутра”
Йог жүйесiндегi басты мәселе ( жаттығу тәсiлдерi мен
Йоганың мақсаты ( тән мен жанның үйлесiмiне жету,
Раджа йогасы ( жаңарудың сегiздiк амалы арқылы рухты
Бханти йогасы ( ұлы санатты пайымға ұмтылу;
Карма йогасы ( халыққа ерiктi түрде өз пайдасын
Хатха йогасы ( практикалық йога. Онда дененi және
Сабырлылық (яма). Барлық нәрседе, әр жағдайда өзiн ұстай
Ұйғарым-жарлықты орындау (нияма). Алдымен ахимса принципiне қатысты (
Дене-тәндi жаттықтыру (асана). Дененi шынықтыратын, дене қимылын басқаруға
Тыныс алуды реттеу (пранаяма). Бiр қалыпты, баяу, терең
Сезiну тәртiбi (пратьяхара). Қажет дегенде сезiм органдарының қызметiн
Ақыл-парасат тәртiбi (дхарана). Өз санасын реттеу және оған
Пайымдау (дхиана) ( Абсолютпен араласудың келесi қадамы. Бiр
Транс және экстаз (самадха) ( соңғы саты. Дхиана
Йог практикасында, бiрiншiден, осы тәсiлдер ашық, мақтан үшiн
ВЕДАНТА ЖҮЙЕСI
Веданта жүйесi философиялық толғаныс пен талдауға толы бағдар.
Веданта идеясы мынандай қағидаға сүйенедi:
тұтас және елестеулi дүниенiң, күллi нәрсенiң түп негiзi
әр адамның рухани «Менi», оның Атманы осы
Ведантаның тұжырым-түйiндерiн ескi үндi философиясының алты мектебi де
Б.д.д. бiр мыңыншының ортасында бұрынғы дiндар философиялық бағыттар
Брахман кастасына жатпайтын топтар үшiн дiни-философиялық iлiмнiң абстрактылы
ЖАЙНИЗМ
Кшатрийлықтар өздерiнiң дүниетанымдық мәселелерiн, жаңа доктринаны көтердi. Жаңа
Жаңа дiни бағдардың ерекшелiгi сол, ол ( ашық,
Жайнизм б.д.д. VI ғ. дiни ағым ретiнде қалыптасады.
Алғашқы жайн қауымдастығын абыздар мен тақуа дуаналар, еркектер
Жайнизм мына идеяларға сүйендi: Адамның жаны, рухы оның
Карманың зиянды, зиянсыз түрi болмасын бiр денеден екiншi
Жайнизмдi ұстаушылардың бiрiншi мiндетi ( карманың ағымын тоқтата
Осы идея мен түйiндерге орай жайнизмдi жақтаушылар құдайға
Жайнизм ырымы мен дiнiн қабылдаушылар екi шартты мiндеттi
Жайнизм этикасы әлеуметтiк мәселелерге – қоғамдық қатынас пен
Ахимсаның мұндай талаптарын малмен, жермен шұғылданатын шаруалар толық
Қалай десекте, жайнизм кең таралмады, ұзақ ықпалын сақтай
БУДДИЗМ
Б.д.д. VII-V ғғ. шамасында санкхья, веданта iлiмдерi өздерiн
“Будда” терминi “жарқырау”, “сергу”, “жадырау” деген мағынаны бiлдiредi.
Бұл философиялық ағымның шығу тарихы принц Сиддхарта Гаутаманың
Өмiр – қасiрет. Өмiрге келу, кәрiлiк, ауру, өлiм,
Қасiреттiң пайда болу себептерi туралы ақиқатты бiлу. Ол
Құштарлықтан құтылу арқылы оны жеңу.
Құштарлықтан құтылу жолдарын бiлу.
Будда кейiннен нағыз шындыққа жетудiң және нирванаға жақындаудың
Шынайы сенiм. Дүние қайғы-қасiретке толы, оны тоқтату үшiн
Тура, әдiл шешiмге ұмтылу. Өз құмарлығың мен қызбалықты
Шыншыл сөз. айтпақ сөзiңдi мұқият қадағала, ол зұлымдыққа
Дұрыс iстер. Терiс ниеттi, қас қимыл-әрекеттен сақтану, игi
Дұрыс өмiр. Тiрiге зиян келтiрмейтiн, құрметтеуге тұрарлық өмiр
Дұрыс ой. Ойыңның бағытын саралай отырып, одан күдiктi,
Ақ ниеттер. Зұлымдықты ойыңа алма;
Тура, дұрыс пайымдау. Ойыңды үнемi және төзiмдiлiкпен жаттықтыру,
Буддизм iлiмi нирваналық деңгейге жеткен адам ғана сансарадан
Жаңа дiни түсiнiктердiң жүйесi кең ортаға тез таралды,
Будданың басты идеялары – адамдардың, әсiресе монархтардың теңдiгi
Будданы жақтаушы алғашқы қауымдастықтың қатарында тақуалар тобы (
екiншiден, кедейлердiң тұрмысын садақа жинайтын ыдысы, су iшетiн
үшiншiден, монастрь мүшелерi отбасынан, кастылық тегiнен, жеке меншiгiнен
төтiншiден, монастрьдың өздерi тағы да бес мiндеттi уәде
- өлең айтып, билемеуге;
- жұмсақ төсекте ұйықтамауға;
кез келген жерде тамақтанбауға;
пайда iздемеуге;
сасық немесе өңсiз боялған заттарды пайдаланбауға мiндеттеме алды.
Монахтық рәсiмдi алмақшылар қатаң арнайы рәсiмнен өткiзiлдi (
Монастырлық қауымдастық Индияда әйелдердi де қамтыды. Оған қабылдау
Будды дiни жүйесi ( Хинаяна және махаяна деп
Буддизмнiң екiншi ағымы ( махаяна (үлкен дөңгелек), яғни
Хинаяна буддизмi Цейлон (Шри-Ланка), Таиланд, Бирма, Камбоджа (кампучия(
ИНДУИЗМ
Үндiлiк дiни дәстүрдiң өзiндiк ерекшелiгi бар. Дiни дәстүрдiң
Индуизм жеңiске жеттi. Себебi индуизм: а) кастаға бөлiнген.
Индуизм құдайға құрбандық шалдыратын ведалық дәстүрдiжаңартып, құрбандықсыз табыну
Индуизм үш құдайды ( Брахма, Шива, Вишнуды мойындады,
Индуистердiң басым көпшiлiгi Шива және Вишну Құдайларына табынған.
Шиваның басты қызметi ( жойқындық, өзгерту. Сондықтан оны
Шива ( жын-сайтандардың, әзәзiл мен перiлердiң үрей күшi,
Шива қастарының арасында үшiншi – қаһармандыққа толы көзi
Шакти ұғымы Шиваның рухани қуаты мен еркектiк мүмкiндiгiмен
Дурга құдайы – арыстанға ұқсас, он қолды, қаһарлы,
Шиваның келесi әйелi ( Кали құдайдың келбетi қатаң
Дурга мен Калиге немесе Шиваның басқа әйелдерiне табынуды
Индияда акма рәсiмiнде ( еркек пен әйел бастауының
Шива мен Шакти рәсiмi камаға табыну салтына, сүйiспеншiлiк
Вишну Шиваға қарағанда жұмсақ, мейiрiмдiлеу келедi. Вишну негiзiнде
Құдайлардың ерлiгi мен ертедегi үндi эпосы Рамаянада, әсiресе
Вишнаны құптаған байырғы құдайлардың бiрi ( Кришна. Кришна
Сонымен Индияда жалпыға ортақ және әр аймақта өткiзiлетiн
НЬЯЯ-ВАЙШЕШИК ТЕОЛОГИЯСЫ
Ньяя-вайшешик теологиясы осы қағидадан нәр алады, соған бағытталған.
дүниенi жаратудың, жасаудың, жоюдың бас себебi;
дүниенi жоқтан емес, атомдардан, кеңiстiктен, уақыттан, эфирден, ақылдан,
әлемдi жасайтын әрекеттегi алғашқы себеп, ең құдiреттi, бар
барлық тiрi жандардың, соның iшiнде адамдардың да рухани
“Құдайдың болмысын қалай растауға болады?” деген сұрақты қосымша
Құдай жер бетiндегi барлық объектiлердiң әр кездегi бастаушы