МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ӨТПЕЛІ ЭКОНОМИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Адамзат қоғамының бір күйден екінші жағдайға өтуінің объективті
6
1.2 Өтпелі экономика: оның түрлері, нышандары, сипаты және міндеттері
9
1.3. Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өтуінің ерекшеліктері
12
2 ӨТПЕЛІ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
2.1 Өтпелі экономикадағы меншік қатынастарының эволюциясы
14
14
2.2 Өтпелі экономика кезіндегі макроэкономикалық процесттерді мемлекеттік реттеу мәселелері
2.3 Қазақстан Республикасындағы экономиканы құрылымдық тұрғыдан қайта құру
26
3 ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫ
3.1 XXI ғасырдың қарсаңындағы Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясаты
28
28
3.2 Көп деңгейлі кәсшкерлікті дамыту, экономикалық даму мен әлеуметтік
30
3.3 Әлеуметтік-экономикалық саясаттағы шағын кәсіпкерліктің рөлі мен алатын орны
31
4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
4.1 Экономикалық қызметтің қозғаушы факторларын жүзеге асырудағы әлеуметтік- экономикалық
39
39
4.2 Экономикалық дамудың иңдустриалдық- инновациялық моделі 40
4.3 Еуразиялық мемлекетаралық экономикалық қатынастар 42
5 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ «ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӨТПЕЛІ ЭКОНОМИКАНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ,
44
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 62
ҚОСЫМША 65
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Ұрпақтары сан жылдар бойы аңсаған және сол
Қоғамдық өндіріс құрылымында өндіргіш құштер өндірістік қатынастармен диалектикалық бірігу
Өндірістік қатынастардың өндіргіш күшпен бірігуі өндіріс әдісін құрайды, яғни
Адамзат қоғамы өзінің бүкіл тарихында өндіргіш күштер деңгейі мен
Адамзат өркениеттілігі баспалдағымен қоғам көтеріле отырып, қауымдастық (қоғамдық) меншік
Қазіргі нарық заманында замандас, тұстас елдің экономикасын кәсіпкерліксіз
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде өтпелі экономиканың теориялық негіздері, Қазақстан
Екінші бөлімде өтпелі экономикадағы әлеуметтік-экономикалық қатынастардың қалыптасуы теориялық және
Үшінші және төртінші бөлімдерде өтпелі кезеңдегі Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
Сондай-ақ соңғы бөлімде орта мектептерде жоғарыда аталған тақырып бойынша
Зерттеудің мақсаттары:
- өтпелі экономиканың теориялық негіздерін, әртүрлі елдерде өтпелі дәуірдегі
- Қазақстан Республикасында өтпелі экономикадағы әлеуметтік-экономикалық қатынастардың қалыптасуы мен
- елімізде шаруашылықты ұйымдастырудың формалары мен әдістерін одан әрі
Жұмыста диалектикалық әдісті, жалпығылымдық талдау мен синтез жасау әдістерін
- өтпелі кезеңдегі Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясын жүзеге
- Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің дамуының экономикалық және құқықтық негіздерін
Зерттеудің практикалық маңызы:
- жас ұрпаққа өтпелі кезеңнің мәні, оның өзіндік ерекшелігі,
- еліміздің экономикалық дамуында «Қазақстан - 2030» стратегиялық бағдарламасының
- жалпыға бірдей орта білім беретін мектептер "Қазақстандағы өтпелі
- шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру, дамыту көпжақты, көпқырлы мәселелерді қамтитындығын
Дерекнеме. Диплом жұмысын орындау барысында Қазақстан Республикасының Конституциясы,
1 ӨТПЕЛІ ЭКОНОМИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Адамзат қоғамының бір күйден екінші жағдайға өтуінің объективті
Қазіргі экономикалық теорияда ең аз зерттелген мәселе – қоғамның
Белгілі ғалым Л.Морган (1818 – 1881жж.) еңбек құрал сайманының
Ағылшын ғалымы әрі ірі философы Давид Юм (1711-1776 жж.)
Американ социологы әрі экономисі Уолт Ростоу (1916ж.) «Экономикалық өсу
I – дәстүрлі қоғам, мұнда өндірістің дамуы әлсіз сипатқа
II – қарқынды өрлеу үшін экономикалық жағдай жасау стадиясы;
III – қарқынды өрлеу кезеңі, мұнда экономикалық прогрестің күші
IV – толыққандылыққа қарай қозғалу, мұнда жаңа техника кең
V- тұтынудың жоғары жаппай дәуірі.
Осы қысқаша шолып көрсеткендей, қоғамның әртүрлі даму күйі еңбек
К. Маркс өндipic әдісін бәсеке бөліп қарайды:
а) алғашқы қауымдық;
ә) құл иеленушілік;
б) феодалдық;
в) капиталистік;
г) коммунистік.
Қaзipri Батыс экономикалық теория мектебі адамзат тарихындағы қоғам күйін
а) аграрлық;
э) индустриалдық;
б) постиндустриалдык (акпараттық).
Қоғам дамуы бойынша көптеген әртүрлі классификацияға белу ғалымдарды қоғамның
Ғалымдардын есептеуінше өтпелі экономика теориясы адамзат коғамының үш ipi
6ipiншіден, мұндағы дәстүрлі экономика (нарыктық емес) еңбек
- екіншіден, нарықтық экономика, бұл индустриалды даму дәуірін (капитализм)
- үшіншіден, постиндустриалды қоғам экономикасы, бұл нарықтық типтеп экономикадан
Американ ғалымы Д. Бэлл «постиндустриалды қоғам» тұжырымдамасын жасай
а) өңдейтін сала экономикасьшан қызмет көрсететін экономикаға көшу;
ә) тұрғындардьң экономикалық белсенділігінде дене еңбегі жұмыскерлері емес,
б) баскару аясында электрондық-есептеу техникасы шешімін қабылдап, оны көбірек
в) саясатты қалыптастыруда жаңалықты өндіру негізі ретінде теориялық білімнің
г) жаңа қоғамның маңызды инструменттері болып корпорация саналмайды, университет
Постиндустриалды қоғамньң экономикасы - бұл ақпараттық экономика. Меншік тұрғысынан
Егер қоғамды оның даму баспалдағы арқылы бөлетін теориялық көзқарастарды
а) формациялық;
ә) өркениеттілік;
б) нарықтық;
- формациялық жіктеу қоғамның төмендегідей формацияға бөлінуін қарастырады:
- өркениеттілік жіктеу қоғамды үш дәуірге бөлуді қарастырады:
аграрлық, индустриалдық және постиндустриалдық (ақпараттық);
- нарықтық жіктеу қоғамды - нарықтық және нарықтық емес
Нарықтық емес қоғамда: алғашқы тұрмыстық қауым формациясы, құл иеленушілік
Нарықтық қоғам еркін бәсекедегі «таза» капитализм дәуірін қамтиды.
Белгілі ғалым-экономистер, америка жоғарғы оқу орнына арналған «Экономикс» оқулығының
1. Өндіріс кұрал-жабдығына деген меншіктің түрлері бойынша;
2. Осы экономикалық қызметтің үйлестіру және басқару әдістері
бойынша.
Қоғамдық өндіріс құрылымында өндіргіш құштер өндірістік қатынастармен диалектикалық бірігу
Өндірістік қатынастардың өндіргіш күшпен бірігуі өндіріс әдісін құрайды, яғни
Адамзат қоғамы өзінің бүкіл тарихында өндіргіш күштер деңгейі мен
Адамзат өркениеттілігі баспалдағымен қоғам көтеріле отырып, қауымдастық (қоғамдық) меншік
Тарихқа терең үңіле отырып байқағанымыз, бұрынғы заманның өзінде меншік
Көне дүниелік (антикалық) меншік - қауымдық меншік түрінің жерге
Бұрынғы социалистік елдерде, КСРО-мен қоса 70-ші жылдардан бастап, өндірістік
1.2 Өтпелі экономика: оның түрлері, нышандары, сипаты және міндеттері
Өтпелі экономика типтерін ету процестерінің сипаты мен ауқымы бойынша
Жоғарыда аталған дәуірлер шеңберінде локалдық өтпелі процестер жүзеге асады:
а) инерциялы экономика. Қоғам мен оның экономикасы қысқа мерзімде
Инерциондық өтпелі экономикада ұзақ мерзім кезіне бұрынғы ескі экономикалық
Қазақстан Республикасы нарыққа өтудің екінші бағдарламасыңца өтпелі кезеңдегі экономиканың
ә) өтпелі экономиканың тұрақсыздығы. Бұл жағдайда кез-келген ең жаңа
б) өтпелі экономикадағы ескі және жаңа экономикалық элементгер, түрлер,
в) өтпелі экономиканың тарихилығы:
өту белгілі тарихи мерзім кезінде жүзеге асады; өтудің өзі
г) өтпелі экономиканың өзіне тән арнайы құбылысы, тіршілігі және
Егер нарықтық жүйеге енетін елдерді алатын болсақ, оларды бір-бірімен
Бұрынғы социалистік елдердің нарыққа өтуі адамзат қоғамы дамуындағы қайталанбас
Жоспарлы экономикадағы аздаған елдердің өзінде өту мерзіміне әсер ететін
Осыдан байқайтынымыз, Польша мен Венгрияға нарыққа өтудің жедел «шоктық»
Өтпелі процестер өзінің сипаты жағынан табиғи-эволюциялық және табиғи-реформаторлық болып
Қоғамның бір жүйеден екіғшіісіне табиғи-эволюциялык процеске көшуі әдетте ғаламдық
Мысал ретінде, реформаторлық сипаттағы локальды өтпелі экономикаға 1917 -
Қазақстан Республикасының әлеуметтік бағытталған аралас нарықтык экономикаға өтуі ТМД
1. Мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу және жекешелендіру.
Мемлекетсіздендіру - мемлекеттің экономиканы тікелей басқару қызметін алып тастауын
2. Қазақстандық кәсіпкерлердін әлеуметтік жігінің қалыптасуы
(еңбекке қабілетті тұрғындардың жалпы санының 10-15 % қамту).
3. Нарықтық инфрақұрылымның қалыптасуы, басты нәрсе —
4. Бәсекелістік пен кәсіпкерлікті дамыту мақсатымен экономиканы монополиясыздандыру.
5. Бағаны бейтараптандыру, сұраным мен ұсыным негізінде рыноктық сипаттағы
6. Экономиканын қаржы-экономикалық тұрақтануы.
7. Өтпелі кезеңде тұрғындардың әлеуметтік қорғау жүйесін мықты
қамтамасыз ету.
Нарыққа ету өзіндік мақсат емес, әлеуметтік бағытталған аралас экономиканы
1.3. Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өтуінің ерекшеліктері
Нарықтық қатынастардың Қазақстан Республикасындағы қалыптасуының ерекшелігі көптеген факторлармен байланысты
Біріншіден, өтпелі экономиканың ерекшелігі сонда, Қазақстан өтуді тұтастық шеңберінде,
Екіншіден, экономиканың өтуін Қазақстан алғашқы рет әлемдік практикада әкімшілдік
Үшіншіден, Қазақстанның территориялық - географиялық жағдайы - өркениеттіліктің батыс
Төртіншіден, Қазакстан Республикасындағы экономиканы реформалау созылған экономикалық дағдарыс жағдайында
Ол КСРО-ның ыдырауымен, бұрынғы жалпы одақтық халық шаруашылығы кешенінің
Бесіншіден, өнеркәсіптегі мемлекеттік сектор негізінен ірі кен-байыту, металлургиялық, химиялық
Жекешелендіру тек қана үшінші кезенде (1996-1998 жж.) ғана аяқтала
Реформалау практикасы көрсеткендей, Қазақстан Республикасы таңдап алған бағыт -
2 ӨТПЕЛІ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
2.1 Өтпелі экономикадағы меншік қатынастарының эволюциясы
Өтпелі кезенде нарықтық экономикаға ету меімлекет үшін киын мәселелерді
Бұрынғы кейбір социалистік елдерде мемлекеттік меншік басқа меншік түрлерінің
Осылардың барлығы бәсекелестік нарықтық ортаны құру үшін мемлекеттік меншікті
Өтпелі экономика кезіңдегі мемлекеттік қатынастарды баскдша қүрудың халықаралық тәжірибесі
Экономикалық әдебиеттерде мына екі терминді: «мемлекеттен алу» мен «жекеншелеңдіруді»
Ал «жекешелендіру» термині мемлекеттік меншіктің жеке меншікке өтуін білдіреді.
Жекешелендірудің мақсаты:
өтпелілік максатты алға тартып, жеке меншік топтарын кұру;
мемлекеттік кәсіпорын мүліктерін жеке адам мен коммерциялық
құрылымдарға мемлекеттік бюджетгі толтыру үшін сату.
Мемлекетгік меншікті жекешелендірудің халықаралык практикасы көрсеткендей, жекешелендірудің екі варианты
- «қатаң» вариантты жекешелендіруді қаркынды жүргізу;
- «жұмсақ» вариантты жекешелендіруді ақырындап жүргізу.
Жекешелендіру - мемлекеттік меншіктің жеке меншікке өзгеру ретінде өтпелі
Дамыған елдерде жекешелендіру негізінен жекешелендірудің бір моделінде жүзеге асты.
АҚШ-да мемлекеттік кәсіпорынды сату ұзақ мерзімде - 5 жылдын
Венфияда кәсіпорынды олардың жұмыскерлері сатып алды. Онда жұмыскерлердің қаржылары
Чехославакияда шағын кәсіпорындар аукцион арқылы сатьшса, ірі кәсіпорындар тұрғындар
Ресейдегі жекешелендірудің басты мақсаты - мемлекеттік мүлікті сатып алу
Қазақстандағы жекешелендіру процесі Чехословакияда қолданылған моделге ұқсастықпен жүзеге асырылды.
Жекешелендіру екі кезеңмен жүргізілді: бірінші кезеңде тұрғындардан қайтаруды қажет
Жекешелендірудің бұл тәсілінің кемшілігі сонда, жекешелендіру инвестициялық купон иесінін
Жекешелендіру процесі кәсіпорынды жұмыскерлердің сатып алу мүмкіндігін қарастырып, ашық
Бірақ мемлекеттің холдинг типіндегі акционерлік қоғамға катысуы айтарлықтай нәтиже
Нарықтық экономикасы дамыған елдерге қарағанда, ТМД мен Шығыс Еуропа
«Жұмсақ» жекешелендіру ерекшелігі сол, бұл вариантта мемлекетгік секторды жылдам
Қазақстан тәжірибесі көрсеткендей, холдингтік-акционерлік қоғамды колдану жекешелендірудің барлық мәселесін
Өтпелі экономикада мемлекетсіздендіру саясаты мен меншікті жекешелендіру мемлекеттік меншіктің
ұлттық экономикаға шетел инвестициясын тарту;
мемлекеттік субсидияны тарту есебінен мемлекеттік қарызды қысқарту және жеке
Экономиканы әкімшілдік - әміршілдік басқару жүйесі кезінде мемлекеттік меншік
а) еңбек адамы сол меншіктің билеушісі (иегері) жағдайын жоғалтады
ә) өндірісті басқаруда бюрократтану жүріп, экономиканың артықшылығы тапталады.
Шетел тәжірибесі көрсеткендей, мемлекеттік меншік 30 - 40 %
Меншік құқығы экономиканы мемлекеттен алу мен жекешелендіру арқылы жүргізіліп,
Ұлттық бағдарламаға сай Қазақстан Республикасында мемлекеттен меншікті алу мен
- бірінші кезең 1991-1992 жылдар;
- екінші кезең 1993-1995 жылдар;
- үшінші кезең 1996-шы жылдан басталып, 1998-ші жылдың бірінші
Қазақстан Республикасывда мемлекеттен алу мен жекешелендірудің негізгі мақсаты мынада:
шаруашылық субъектілерінің тиімді түрі ретінде жеке меншік топтарын қалыптастыру;
бәсекелестік ортаны құрып, өндірісті монополиясыздандыруды қамтамасыз ету;
шағын және орта бизнесті дамыту;
шет мемлекетті өзіне тарта білетін, жеке бизнес басымырақ ұйымдық-шаруашылық
бағалы қағаздар нарығының субъектісі ретінде инвестициялық
құрылым жүйесін дамыту және нығайту.
Қазақстан Республикасының ерекше меншік объектілері жекешелендіруге жатпайды. Олар -
Мемлекеттен меншікті алу - жай емес, кең көлемді процесс.
Мемлекетген алу мен жекешелендіруге мемлекет меншік объектілері - кәсіпорьш,
Қазақстан Республикасында мемлекетгік меншік объектілерін мемлекеттен алу мен жекешелендірудің
а) мемлекетгік кәсіпорын мүлігін жалға беру;
ә) жалға берілген мемлекеттік кәсіпорын мүлігін сатып алу;
б) мемлекеттік меншік объектілерін концепсияға беру;
в) мемлекетгік кәсіпорынды акционерлік қоғам немесе серіктестік ретінде құру;
г) еңбек ұжымы мүшелерінің мемлекеттік кәсіпорьш мүлігін сатып алуы:
д) мүліктері мемлекеттік меншікке жатпайтын мемлекеттік кәсіпорын мүлігін заңды
Бұл құбылыс агроөнеркәсіп кешенінде былай жүзеге асады:
совхоз бен басқада ауылшаруашылық кәсіпорындары фермерлік және шаруа қожалықтары,
ашық және жабық типтегі акционерлік қоғамды құру;
құс фабрикасы мен кешендерін, теплицакомбинаты акционерлік, шаруашылық қоғамы немесе
рентабелді емес мемлекеттік ауылшаруашылығы кәсіпорын мүлігін занды және жеке
Меншікті мемлекеттен алу мен меншікті жекешелеңдіру тығыз байланыста болады.
Мемлекеттік меншікке жататын барлық, халық шаруашылық салалары - кәсіпорын,
Жекешелендірудін төмендегідей тәсілін айтуға болады:
а) аукциондық, жекешелеңдірілетін меншікке кім жоғарғы баға ұсынса соған
ә) конкурстық - таңдау сатушының ойынша, дұрыс жағдай ұсынған
б) кәсіпорын акциясын ересек тұрғындарға беру;
в) купондық тәсіл.
Қазақстан Республикасы 1993 жылы қараша айынан бастап жаппай жекешелендіруге
Жекешелендірілген инвестициялық купондарды қайтарымсыз үлестіру;
Жекешелендірілген инвестициялық купонды тек қана
инвестициялық - жекешелендіру қоры арқылы қолдану мүмкіндігі болды.
Инвестициялық жекешелендіру қоры азаматтардың жақсы кәсіпорында жекешелендіруге қатысуына кедергі
Қазақстан Республикасы тұрғындары инвестиция купонын 5 % артығын шоғырландыра
бір аукционда кәсіпорын акциясыньщ 10 % артығын алу алмайды;
бір ғана жекешелендірілген объектіге жиналған инвестициялық купонның 5 %
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттен алу мен меншікті
жекешелендіру меншік құрылымын түпкілікті өзгертті. Жеке
меншіккерлер тобын қалыптастырды.
Монополды мемлекеттік экономика жағдайында кәсіпкерлік кызмет кұқығы тек мемлекетке
Неміс ғалымы әрі экономисі Йозеф Алоиз Шумпетердің (1883-1950 жж.)
Кәсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген шаруашылық тәсілі,
Кәсіпкерлікті құрудың өзекті мәселесі - мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу
Нарықтық экономикаға өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық
а) шағын кәсіпкерлік және оның мәселелері.
Халықаралық практика көрсеткендей, шағьш кәсіпкерлік капитал тезірек айналатын салаларда
Нарықтық экономиканы реформалайтын қарқынды экономикалық саясат бағаның либерализациялануынан басталады
Қазіргі әлемдік экономика жағдайында ірі монополияның ары қарай қарқынды
Қазіргі кезде шағын бизнестің жалпы алғанда нарықта жаңа өнімдер
АҚШ-да федералдық сатып алу басқармасының мәліметі бойынша, 50 -
Капиталистік елдерде тұрғындарды жұмыспен қамтуда шағын бизнестің ролі өте
Шағын және орта бизнестің болуы ірі фирма (монополия) мүдделерінде
Шағын бизнесті кең тарату техникалық, қызмет көрсету саласында да
Жалпы 80-ші жылдардың басында шағын кәсіпорында тек қана иегер
Монополистік емес фирмалар бірқатар жаңа салаларда өзінін жағдайын кәдімгідей
Біріншіден, шағын өндіріс нарық конюктурасының өзгеруіне жедел реакция байқатып,
Екіншіден, шағын және орта бизнес көптеген қолданылмаған қаржы құралдарын
Үшіншіден, шағын және орта бизнес бәсекелестік ортаны қальштастыруда кәдімгідей
Төртіншіден, шағын және орта бизнес тұрғындарды жұмыспен қамтуда үлкен
Бесіншіден, жоғарыда атап өткеніміздей, ғылыми-техникалық прогресті дамытуда шағын өндіріс
Алтыншыдан, әлеуметтік шиеленісті жұмсартуда шағын және орта бизнес орны
Кәсіпкерліктің халықаралық тәжірбиесінің қалыптасуы көрсеткендей етпелі экономика мемлекеті жаңадан
Өтпелі экономикаға тән нәрсе нарықтық инфрақұрылымның дамымағандығы. Бұл шағын
Өндіріс құлдырауының тоқтамауы, инфляциялық процестер, осы жағдайдағы
Сондай-ақ, шағын кәсіпкерлікті дамытуды тоқтатушы факторға өндіріс саласындағы шағын
Дамыған елдерде ХХ - ғасырдың 70-ші, 80-ші жылдардағы белең
Өтпелі экономика кезінде шағын кәсіпкерлікті қоддау мен дамыту үшін
еркін бәсекелестікті қалыптастырудың негізі ретінде шағын кәсіпкерлікті дамытудьщ кешенді
оны дамыту үшін қаржылық базаны қалыптастыру және қаржылық жеңілдіктер
бағдарламада шағын кәсіпкерліктің ғылыми-техникалық прогресс бағыттарының басыңқы орны ерекше
шағын бизнесті құруда елдің әртүрлі аймақтағы шағын кәсшорынның арнайы
ірі және шағын бизнес (франчайзинг) ынтымақтастығы негізінде шағын бизнесті
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамытуда ҚР-сы президентінің 1997 жылғы
ә) орта және ірі кәсіпкерліктің мәселелері.
Өтпелі экономика кезінде орта және ірі кәсіпкерліктің дамуы көбінесе
Өтпелі экономика жағдайында орта және ірі кәсіпкерліктің қалыптасуы өте
Кәсіпкер психологиясы нарықтық қатынастардың құрыла бастауымен қатар қалыптасуы мүмкін.
ТМД елдері мен Шығыс Еуропада кептеген орта жәңе ірі
Әміршілдік-әкімшілдік жүйенің қарқынды бөлшектелуі жасап, мемлекеттік және нарықтық басқаруда
Қазақстан Республикасында 1997 жылдың басында төрт мыңнан астам кәсіпорын
Экономиканың мемлекетсіздендірілу мен көрсетілген кедергілер арасындағы қалыптасқан қайшылықтарды қалай
Шетел инвесторын тарту кәсіпорынға өнім бағасын төмендетуге көмектесіп, оның
б) мемлекеттік кәсіпкерлік.
Өтпелі экономика кезінде мемлекеттік кәсіпкерлік ерекше сипатқа, мағынаға ие
Аталған кәсіпорындар коммерциялык және коммерциялық емес тіршіліктерді бірге атқарады.
бюджеттік (ведомостволық)
қоғамдық (корпорациялық)
аралас акционерлік қоғамдар (холдинг)
1. Мемлекеттік - толық шаруашылық есеппен (қорғаныс, дәрі-дәрмек
2. Қазыналық-толық емес шаруашылық есеппен (коммуникация, геодезиялық жұмыс өндірісі
Алайда, мемлекеттің кәсіпкерлік қызметі осы кәсіпорындардын жұмысымен ғана шектелмейді.
Мысал ретінде Қазақстан Республикасы мемлекетінің 90-шы жылдардың ортасындағы кәсіпкерлік
Басқа мысал ретінде Қазақстан мемлекетінің бастамасымен 1996 жылдың басында
Келісімге байланысты жүктер Оңтүстік - Шығыс Азия елдерінен Батыс
2.2 Өтпелі экономика кезіндегі макроэкономикалық процесттерді мемлекеттік реттеу мәселелері
Нарықтық экономика кезінде макроэкономикалық процестерді мемлекеттің реттеуі тікелей және
Өтпелі экономика кезінде мемлекеттік реттеудің объектілеріне экономиканы тұрақтандыру саясаты
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, тікелей тәсіл - мемлекетгік экономикалық бағдарламаны
Бұған ұқсас бағдарлама ретінде, соғыстан кейін Оңтүстік Кореядағы экономиканы
Жалпы қабылданғандай, қазіргі жағдайда мемлекеттің кез-келген реттеушілік шараларының негізінде
Ал, Қазақстан Республикасы нарыққа өту кезеңіңце (1990 ж.) бастапкы
Қазақстан реформаны өз бетінше 1993 жылы қараша айында ұлттық
Мерзімді басыпымның көрсеткеніндей, реформаны жүзеге асырған жылдары инфляция деңгейі
Қазақстан үкіметі қабылдаған дағдарысқа қарсы шаралар бағдарламасы (1993-1995 жж.)
Экономиканы тұрақтандыру мен экономикалық өсуге жету үшін мемлекеттің де,
Осы мақсатга 1991 жылдың басында Қазақстан Республикасында «Тікелей инвестицияны
Біріншіден, инвестролар үшін жеңілдіктер анықтаған. Жеңілдіктер мөлшері тікелей инвестиция
Екіншіден, жобаны жүзеге асыру үшін импорттық жабдықтарды, шикізат пен
2.3 Қазақстан Республикасындағы экономиканы құрылымдық тұрғыдан қайта құру
Қазақстанның өтпелі экономикасы үшін Жапония мен Оңтүстік Кореяның өнеркәсіпті
Біріншіден саланың экономикалық әлеуеті бағаланады, яғни ұлттық экономиканың салыстырмалы
Екіншіден, ішкі нарықта сала өніміне сұранымның өсуі.
Үшіншіден, осы саланың дамуы, елдің ең жоғарғы индустриалды кезеңге
Төртіншіден, саланың дамуы шикізат пен энергия импортынан минималды тәуелділікке
Бесіншіден, елдегі сауда балансы тапшылығы минималды қысқарту мүмкіндігі бағаланады.
Алтыншыдан, басыңқы бағыт салаларының дамуы қаншалықты ыңғайлы қосымша эффект
Аталған критерийді талдап болған соң, қалап алынған саланың жедел
Қазақстан Республикасы стратегиялық даму шеңберіндегі 1993-ші жылдың басында қабылданған,
Құрылымдық қайта құру саясатын жүзеге асыруда, мемлекеттің кәсіпкерлік бастамасы
Қазақстан Республикасында Теңіз мұнай көзінің бір ғана қазба байлығын
3 ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫ
3.1 XXI ғасырдың қарсаңындағы қазақстан республикасының әлеуметтік-экономикалық саясаты
Болашақтағы Қазақстан Республикасы экономикасының негізгі экономикалық мақсаттары мына бағдарлама
I кезең 1992-1995 жылдарды макроэкономикалық тұрақтандырудың екі негізгі процестерін
II кезең (1996-2005 жылдар) экономиканың шикізат базасын езгертуге қадам
III кезең (2006-2012 жылдар) экономиканың ашық типін жедел қарқынмен
1997 жылдың қараша айындағы Елбасының Қазақстан халқына жолдауында өтпелі
Қойылған мақсаттарды жүзеге асыру мына үш кезеңде болуы қажет:
- 1998-2000 жылдар;
- 2001-2010 жылдар;
- 2011-2030 жылдар.
-Ұзақ мерзімді басымдылықта Қазақстан Республикасы Президенті: «Қазақстан Конституциясына
Қабылданатын заңдар мен шешімдер біздің стратегиямыздың жүйесінде болуы керек.
«Қ.азақстан-2030» бағдарламасының бірінші кезеңіңде (1998-2000 жылдар) көздеген мақсаттардың жүзеге
Президент ұзақ мерзімді стратегияда анықталған реформалардың бірінші кезеңі аяқталғанын
XXI ғасырдың қарсаңындағы Қазакстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясатының бес басты
- әлеуметтік ахуалды жақсарту және кәсіпкерлік қызметті одан әрі
басқарудың тиімділігін арттыру;
өндіріс секторына несие беру;
экономикалық шикізат бағдарьш өзгерту;
аймақтық диспропорцияларды жою.
Қазакстан Республикасының әлеуметтік-экономика саясатының осы бағыттарына кеңінен тоқталайық.
Президент әлеуметтік ахуалды жаксарту деп - ең маңызды мәселе
Аталған бағдарламада шағын және орта бизнесті одан әрі дамыту,
Қазақстан Республикасының экономикалык саясатынын негізгі басымдығы біздің экономикамыздың шикізаттык
Мұнай өндеуді ұйымдастыру, мұнай химиясының басқа да өнімдерінің өндірістерін
Осы жұмыстың негізгісі-бәсекеге қабілетті баға мен технологиялык сапаны қамтамасыз
Экономикалық саясаттың тағы бір бағыты аймақтардын дамуындағы диспропорциялар, әсіресе
Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптің әлі іске жаратылмаған әлеуетінде жаңа
XXI ғасырдың карсаңында Қазақстан Республикасының әлеуметтік экономикалық саясатының ең
3.2 Көп деңгейлі кәсшкерлікті дамыту, экономикалық даму мен әлеуметтік
Монополия мемлекеттік экономика жағдайында кәсіпкерлік қызметке құқ
Кәсіпкерлік қызметті құру - өтпелі кезеңде мемлекеттің алдында тұрған
Нарық жаңдайында кәсіпкерлік қызмет көп нышанда болады, оларды мына
- масштабы бойынша шағын, орта және ірі кәсіпкерлік;
- кәсіпкерліктін, субьектілері бойынша.
Кәсіпкерліктің субьектілері экономикалық қызметтің әр түрлі қатысушылары - жеке
Өтпелі кезенде кәсіпкерлік қызметтің даму кешенді және көп деңгейлі
Атақты неміс ғалымы, экономист Йозефа Аиза Шумпиетердің (1883-1950 жылдар)
Кәсіпкерлік бұл шаруашылық жүргізудің әдісі және тәуелсіздікке өз бетінше
Еркін кәсіпкерлік - барлық денгейдегі жаңалық, бұл мемлекеттік қолдау
Кәсіпкерлік дамытудың басты сәті нарық экономикасында бәсекелестік ортаны құру
Атақты ағылшын ғалымы, экономисі Альфред Маршалл атап көрсеткендей, нарық
Нарық экономикасына өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық
3.3 Әлеуметтік-экономикалық саясаттағы шағын кәсіпкерліктің рөлі мен алатын орны
Атап көрсеткендей, XXI ғасырдың қарсаңында Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясатында
Батыс елдерінің экономикалық әдебиетінде шағын бизнесті «өсу үстіндегі бала»
Шағын кәсіпкерлік халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ең алдымен капитал тезірек
Осы уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда кәсіпкерлік қызметке ынта үзілді,
Қазіргі кездегі әлемдік экономиканың одан әрі даму жағдайында, ірі
Қазіргі уақытта шағын бизнестің, рөлі нарықка өндірілген жаңа өнімдердің
АҚШ-тың сатып алу федералы басқармасының ақпараты бойынша, 50-інші жылдардың
Шағын бизнес капиталистік елдерде халықты жұмыспен қамтуды кеңейтуде айтарлықтай
Шағын және орта бизнестің болуы және де ірі компаниялардың
Шағын бизнес кәсіпорынды ашу ісі аз мөлшерде капитал қажет
80-ші жылдардың басында шағын кәсіпорындар иелерінің тек өз жанұяларындағы
Монополистік емес фирмалар жаңа салалар қатарында, әсіресе ақпарат кешенінде
Демек, шағын және орта бизнестің рөлі мына көрсетілген алты
Біріншіден, шағын өндіріс нарық коньюнктурасының өзгерісін
икемді сезінеді, бұл нарык экономикасынада ірі кәсіпорын алыптарға мүмкін
Екшшіден, шағын бизнес әлі іске жаратылмаған әжептәуір қаржы қаражаттарын
Үшіншіден, шағын бизнес бәсеке күресін қалыптастыруда айтарлықтай үлес қосады,
Төртіншіден, шағын бизнес халықты жұмыспен қамту мәселесін шешуде үлкен
Бесіншіден, атап көрсеткендей шағын өндірістің ғылыми-техникалық жаңалықтардың, 50 %
Алтыншыдан, шағын бизнестің әлеуметтік қысымды жұмсартудағы орнын таптырмас рөлі
Кәсіпкерліктің халықаралық тәжірибесі көрсеткендей, өтпелі экономикада мемлекет, ережеге сәйкес,
Өтпелі экономика үшін нарықтық инфрақұрлымының дамымағандығы тән, бұл шағын
Қазақстан Республикасындағы 1998 жылға дейін тоқтамаған өндірістің құлдырауы, инфлияциялық
Соңында шағын кәсіпкерліктің дамуының тежеуші факторына өндірістік саладағы шағын
70-80-ші жылдардағы дамыған елдердегі болған кәсіпкерлік «бум» ғалымдар мен
Нақты көрсеткіштер көрсеткендей соңғы он жыддыкта (1980-ші 2000 жылдар
Өтпелі экономикада жаңа өркен жайған шағын кәсіпкерлікті дамыту және
еркін бәсекені құру негізі ретінде шағын кәсіпкерлікті дамытудың кешенді
оның дамуы мен қаржылык жеңілдіктер үшін қаржы базасын қалыптастыру
бағдарламада ғылыми-техникалық прогрестің басымдық бағыттарында шағын кәсіпкерліктің орны ерекше
шағын бизнесті ұйымдастыруда, елдің әртүрлі аймақтарында (область орталықтарында) шағын
ірі және шағын бизнес ынтымақтастығының жүйесі негізінде, әсіресе сауда
Қазақстан Республикасында шағьш кәсіпкерлікті дамытуда Қазақстан Республикасы Президентінің «Шағын
Құжат өзінің мазмұны бойынша өтпелі экономика жағдайында шағын кәсіпкерлікті
2001 жылдың басында Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің 348 мың
Өтпелі экономикада шағын және ірі кәсіпкерліктің дамуы көп деңгейде
Осындай құнды бағдарлар бірнеше ұрпақтар өмірлері бойына қалыптасқан бір
Кәсіпкерлік психологиясы тек бір уақытта нарық қатынастарының құрылуымен қалыптасады.
Жоспарлы жүйенің тездетіле алынуы мен мемлекеттік және нарықтық басқарудың
Қоғамдық санада кәсіпкер - бұл тек адам, индивидум деген
Өтпелі экономика жағдайында мемлекеттік кәсіпкерлік ерекше сипатқа, ерекше мәнге
Кәсіпкерлік қызметтің дамуы экономиканың негізгі мемлекеттік меншігі болып табылады.
Қазақстан Республикасында 2001 жылдың басында мемлекеттік кәсіпорындардың үлесі олардың
Нарықты экономикасы дамыған елдерде мемлекет меншігінің үлесі көп емес,
Келтірілген кәсіпорындар Қазақстан Республикасында коммерциялық және коммерциялык емес бастаулардың
Мемлекет кәсіпорындары олардың дербестігінің сипатына байланысты үш топқа бөлінеді:
бюджетгік (ведомстволық);
қоғамдық (корпорациялар);
аралас акционерлік коғамдар (холдингтер).
Қазақстан Республикасында мемлекеттік кәсіпорынға мына кәсіпорындар жатады:
мемлекеттік, шаруашылық жүргізуге құқы бар, толық шаруашылық есепке негізделген
қазыналық, жедел басқаруға құқы бар,
Бірақ мемлекеттің кәсіпкерлік қызметі аталған кәсіпорындармен, жұмысымен шектелмейді.
Мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі ұлтгық экономиканың барлық және мемлекеттің экономикалык
Оған 90-шы жылдардың ортасындағы Қазақстан Республикасы мемлекетінін кәсіпкерлік қызметі
Қазақстан мемлекетінщ кәсіпкерлік кызметінің келесі мысалы 1996 жылдың басында
Қазақстан территориясы арқылы төрт трансконтиненталды темір жол магастралдары өтеді:
Өтпеш экономикада мемлекеттік реттеудің объектілері ең алдымен экономиканы тұрақтандыру
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, тікелей әдістер кіші мерзімді, орта мерзімді,
Осындай бағдарламалардың мысалы соғыстан кейінгі Оңтүстік Корея экономикасын қалпына
Осы еддерде ең қиын жылдары (70-80-ші жылдары) өнеркәсіпті реформалау
Қазақстан Республикасы нарыққа өтудін басында (1990 жыл) басқа старттық
Қазақстан реформаны дербес тек 1993 жыддың қараша айында ұлттық
Қазақстан үкіметі қабылдаған дағдарысқа қарсы шаралар бағдарламасы (1993-1995 жьщдар)
Жапонияда, Оңтүстік Кореяның өтпелі экономикасының практикасы көрсеткендей жақсы бағдарламалардың
Экономикалық өсуге және экономиканы тұрақтандыруға жету үшін жеке сектордың
Мемлекет, жалпы қабылданғандай, жеке инвесторлар (отандық және шетел) Қазақстанда
Осы мақсатта 1991 жылдың басында Қазақстан Республикасы «Шетел инвестициялары
Біріншіден, инвесторлар үшін жеңілдіктер анықталды. Женілдіктер мөлшері экономика секторының
Мемлекеттің Қазақстан Республикасына - жаңа индустралды ел құру үшін
4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
4.1 Экономикалық қызметтің қозғаушы факторларын жүзеге асырудағы әлеуметтік- экономикалық
Өтпелі экономикадан кейінгі экономика, посттранзиттік экономика терминдері экономикалықтеорияда өтпелі
Әнгіме жоспарлы-әкімшілдік экономикадан өту кезеңінің аяқталғандығы және құрылған нарықтық
Осылайша шешім қабылдауға нарықтық қатынастарға көшкен елдердің сонғы жыддарындағы
Тұрақты экономикалык өсу тұсында төмендегідей тенденциялар қалыптасуда:
Дұниежүзілік сауда ұйымына (ДСҮ) кіру, әлемдік нарыққа өндеуші өнеркәсіп
экономиканы шикізаттық бағыттан өңдеуші бағытқа диверсификацияландыру;
- ТМД елдерінің біртұтас экономикалык кеңістік саясатына бет бұруы;
- экономиканы көп ұлттық экономикаға бетбұрыс;
- жаңа инвестициялык саясатқа бағытталу;
- индустриалдық-инновациялық саясатқа бағытталу.
Мәселен, Казакстанда 2015 жылға дейінгі жаңа индустриалдық-инновациялық саясат және
Казірде Азия жолбарыстары болып саналатын және бүгінде өркендеуші индустриялық
Елге шетел инвестицияларының келуі, ұтымды макроэкономикалық саясаттың жүргізілуі, елдің
Үндістан, Бразилия және басқа да мемлекеттер күш алуда. Сингапурға
4.2 Экономикалық дамудың иңдустриалдық- инновациялық моделі
Мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық дамуының аддағы отыз жылға арналған бағдарламасында болашақтағы
Қазақстан Республикасының бұл бағдарламасының басты стратегиялық мақсаты - жоғары
Қазақстан Республикасының «Қазақстан-2030» бағдарламасында келесідегідей мәселе кетерілген: барлық мүмкіндіктерін
Енді тек осы мақсаттарға қол жеткізу жолдарын ғана анықтау
Біріншіден өтпелі экономикалық барлық салаларда ғылым - техникалық жетістіктерді
Екіншіден, экономикада кұрылымдық салалық қайта құруды жүзеге асыру.
Осыған қарамастан, экономиканың технологиялық құрылымындағы өзгерістер тұрғысынан алғанда, республикадағы
Экономиканың технологиялық құрылымының бағасы төмендегідей:
- технологиялық базистін, 2/3-ге жуық бөлігін төмен деңгейлі артта
- автоматтандырылған және кешенді - механикаландырылған өндіріс технологиялық базистің
- кибернетикалық техника мен ақпараттық технология технологиялық базистің елеусіз
Сондықтан да ғалым-экономистер ұсынғанындай әлеуметтік-экономикалык даму стратегиясының басты бағыты
Индустриалдык саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі төмендегі экономикалык стимулдарды
Жаңа индустриалдық-инновациялық қоғам жолындағы келесі бағыт- Қазақстан Республикасының салалық
Құрылымдық қайта құру, инвестиция басқару жаңа индустриалдық-инновациялық мемлекет құрудың
Құрылымдық қайта құру - Қазақстан Республикасынын болашақтағы экономикалық саясатының
Индустриалды дамыған елдерде, экономиканың бәсеке қабілеттілігінің күрделі мәселелерін шешуге
Мысал ретінде, жалпы ішкі өнім өндірісіндегі әр саланың есі
Болашақга ауыл шаруашылығының өнеркәсіпке арақатынасы 1/3 үлесінде қамтамасыз етілетіндей
Қазақстанның өтпелі экономикасы үшін Жапония мен Оңтүстік Кореяның өнеркөсіпті
Біріншіден, салалардың экономикалық потенциалы, яғни ұлттық экономиканың салыстырмалы артықшылықтарына
Екіншіден, ішкі нарықтағы сала өніміне деген сұраныс перспективалары ескеріледі.
Үшіншіден, алынған саланың дамуы, неғұрлым жоғары иңцустриалды сатыдағы едцің
Төртіншіден, саланың дамуы шикізат пен энергия импортынан мейлінше аз
Бесіншіден, елдің сауда балансығщағы тапшылықты барынша төмендету мүмкіндіктері бағаланады.
Алтыншыдан, басымдылықты саланың дамуы қаншалықты деңгейде оңтайлы қосалқы әсер
- банктер мен, мемлекеттің ішінара емес, толықтай қорғауға
кепілдік беруі негізінде халықтың жинағын тарту;
- шикізат экспортынан түсетін табыс және ұлттық қорды құру;
- тікелей және портфелдік шетел инвестицияларын тарту;
- шетел капиталын біріктіретін біріккен кәсіпорындар құру-
2003 жылға қарай Қазақстанда осы стратегиялық міндеттерді шешу үшін
Қазақстан Республикасы стратегиялық дамуының «Қазақстан-2030» бағдарламасында келесідей экономика салалары
Президент Н.Ә. Назарбаевтын «Қазақстан-2030» жоддауында былай атап көрсетілген: «өндірістің
Саясатты құрылымдық қайта құруды жүзеге асыруда айтарлықтай нәтиже беретін,
Жалғыш тек Теңіз мүнай кен орнын іске қосу Қазакстан
Сыртқы экономикалық саясаттағы маңызды басымдылықтарын, Қазақстан Республикасының стратегиялық мүдделерін
4.3 Еуразиялық мемлекетаралық экономикалық қатынастар
2000 жылдың 10 қазанында Кеден Одағына құрамындағы Беларусь, Қазақстан,
Біртұтас экономикалық кеңестіктің инициаторы Қазақстан болды. Осындай одақ, құру
Сәйкесінше бұл одақтың барлық азаматтары біртұтас әлеуметтік стандартқа және
Қазіргі кезде қауымдастықтың арасында визасыз режим және сыртқы шекараны
5 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ «ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӨТПЕЛІ ЭКОНОМИКАНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ,
Сабақ жоспары
Күні: ____________
Сынып: ____
Пән: _"Экономика негіздері"_
Тақырыбы: «Қазақстандағы өтпелі экономиканың ерекшеліктері, оның басты міндеттері және
Сабақтың түрі: Дәріс
Сабақтың мақсаты:
1. Білімділік: оқушыларға өтпелі экономиканың теориялық негіздері,
2. Тәрбиелік: - өтпелі экономиканың адамзат
3. Дамытушылық: "Қазақстан - 2030" стратегиялық бағдарламасында көрсетілген міндеттерді
- сондай-ақ Қазақстанның алдында тұрған стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыруда
- қазіргі заманғы кәсіпкерге қойылатын талаптарға жан-жақты сипаттама бере
Сабақтың көрнектілігі: өтпелі дәуірдің мәні мен мазмұнын ашып көрсететін
Жаңа ұғымдар: өтпелі кезең, меншік формаларының көпжақтылығы, мемлекет иелігінен
Сабақтың әдісі: түсіндіру, сұрақ-жауап, қосымша материалдармен (үлестірмелік, сызбалар,
Ұйымдастыру кезеңі (2 минут). Балалармен амандасып, журнал толтыру. Оқушыларды
Жаңа сабақты түсіндіру (30 минут)
Бекіту (5 минут)
Қорытынды жасау (5 минут)
Үйге тапсырма беру (3 минут)
Бұл тақырыпты 10 - сынып оқушылары "Экономика негіздері" пәні
Сабақты түсіндіру барысында оқушылардың жаңа материалдарды қабылдау дағдысын арттыру
Сабақтың басында аяғына дейін алға қойылған ең басты мақсат
Сабақтың жоспары
1. Өтпелі экономикадағы меншік қатынастарының эволюциясы
2. Өтпелі экономика кезіндегі макроэкономикалық процесттерді мемлекеттік реттеу мәселелері
3. Қазақстан Республикасындағы экономиканы құрылымдық тұрғыдан қайта құру мәселелері
Тақырып бойынша дәрістің негізгі мазмұны
1 Өтпелі экономикадағы меншік қатынастарының эволюциясы
Өтпелі кезенде нарықтық экономикаға ету меімлекет үшін киын мәселелерді
Бұрынғы кейбір социалистік елдерде мемлекеттік меншік басқа меншік түрлерінің
Осылардың барлығы бәсекелестік нарықтық ортаны құру үшін мемлекеттік меншікті
Өтпелі экономика кезіңдегі мемлекеттік қатынастарды баскдша қүрудың халықаралық тәжірибесі
Экономикалық әдебиеттерде мына екі терминді: «мемлекеттен алу» мен «жекеншелеңдіруді»
Ал «жекешелендіру» термині мемлекеттік меншіктің жеке меншікке өтуін білдіреді.
Жекешелендірудің мақсаты:
өтпелілік максатты алға тартып, жеке меншік топтарын кұру;
мемлекеттік кәсіпорын мүліктерін жеке адам мен коммерциялық
құрылымдарға мемлекеттік бюджетгі толтыру үшін сату.
Мемлекетгік меншікті жекешелендірудің халықаралык практикасы көрсеткендей, жекешелендірудің екі варианты
- «қатаң» вариантты жекешелендіруді қаркынды жүргізу;
- «жұмсақ» вариантты жекешелендіруді ақырындап жүргізу.
Жекешелендіру - мемлекеттік меншіктің жеке меншікке өзгеру ретінде өтпелі
Дамыған елдерде жекешелендіру негізінен жекешелендірудің бір моделінде жүзеге асты.
АҚШ-да мемлекеттік кәсіпорынды сату ұзақ мерзімде - 5 жылдын
Венфияда кәсіпорынды олардың жұмыскерлері сатып алды. Онда жұмыскерлердің қаржылары
Чехославакияда шағын кәсіпорындар аукцион арқылы сатьшса, ірі кәсіпорындар тұрғындар
Ресейдегі жекешелендірудің басты мақсаты - мемлекеттік мүлікті сатып алу
Қазақстандағы жекешелендіру процесі Чехословакияда қолданылған моделге ұқсастықпен жүзеге асырылды.
Жекешелендіру екі кезеңмен жүргізілді: бірінші кезеңде тұрғындардан қайтаруды қажет
Жекешелендірудің бұл тәсілінің кемшілігі сонда, жекешелендіру инвестициялық купон иесінін
Жекешелендіру процесі кәсіпорынды жұмыскерлердің сатып алу мүмкіндігін қарастырып, ашық
Бірақ мемлекеттің холдинг типіндегі акционерлік қоғамға катысуы айтарлықтай нәтиже
Нарықтық экономикасы дамыған елдерге қарағанда, ТМД мен Шығыс Еуропа
«Жұмсак» жекешелендіру ерекшелігі сол, бұл вариантта мемлекетгік секторды жылдам
Қазақстан тәжірибесі көрсеткендей, холдингтік-акционерлік қоғамды колдану жекешелендірудің барлық мәселесін
Өтпелі экономикада мемлекетсіздендіру саясаты мен меншікті жекешелендіру мемлекеттік меншіктің
ұлттық экономикаға шетел инвестициясын тарту;
мемлекеттік субсидияны тарту есебінен мемлекеттік қарызды қысқарту және жеке
Экономиканы әкімшілдік - әміршілдік басқару жүйесі кезінде мемлекеттік меншік
а) еңбек адамы сол меншіктің билеушісі (иегері) жағдайын жоғалтады
ә) өндірісті басқаруда бюрократтану жүріп, экономиканың артықшылығы тапталады.
Шетел тәжірибесі көрсеткендей, мемлекеттік меншік 30 - 40 %
Меншік кұқығы экономиканы мемлекеттен алу мен жекешелендіру арқылы жүргізіліп,
Ұлттық бағдарламаға сай Қазақстан Республикасында мемлекеттен меншікті алу мен
- бірінші кезең 1991-1992 жылдар;
- екінші кезең 1993-1995 жылдар;
- үшінші кезең 1996-шы жылдан басталып, 1998-ші жылдың бірінші
Қазақстан Республикасывда мемлекеттен алу мен жекешелендірудің негізгі мақсаты мынада:
шаруашылық субъектілерінің тиімді түрі ретінде жеке меншік топтарын қалыптастыру;
бәсекелестік ортаны құрып, өндірісті монополиясыздандыруды қамтамасыз ету;
шағын және орта бизнесті дамыту;
шет мемлекетті өзіне тарта білетін, жеке бизнес басымырақ ұйымдық-шаруашылық
бағалы қағаздар нарығының субъектісі ретінде инвестициялық
құрылым жүйесін дамыту және нығайту.
Қазақстан Республикасының ерекше меншік объектілері жекешелендіруге жатпайды. Олар -
Мемлекеттен меншікті алу - жай емес, кең көлемді процесс.
Мемлекетген алу мен жекешелендіруге мемлекет меншік объектілері - кәсіпорьш,
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік объектілерін мемлекеттен алу мен жекешелендірудің
а) мемлекетгік кәсіпорын мүлігін жалға беру;
ә) жалға берілген мемлекетгік кәсіпорын мүлігін сатып алу;
б) мемлекеттік меншік объектілерін концепсияға беру;
в) мемлекетгік кәсіпорынды акционерлік қоғам немесе серіктестік ретінде құру;
г) еңбек ұжымы мүшелерінің мемлекеттік кәсіпорьш мүлігін сатып алуы:
д) мүліктері мемлекеттік меншікке жатпайтын мемлекеттік кәсіпорын мүлігін заңды
Бұл құбылыс агроөнеркәсіп кешенінде былай жүзеге асады:
совхоз бен басқада ауылшаруашылық кәсіпорындары фермерлік және шаруа қожалықтары,
ашық және жабық типтегі акционерлік қоғамды құру;
құс фабрикасы мен кешендерін, теплицакомбинаты акционерлік, шаруашылық қоғамы немесе
рентабелді емес мемлекеттік ауылшаруашылығы кәсіпорын мүлігін занды және жеке
Меншікті мемлекеттен алу мен меншікті жекешелеңдіру тығыз байланыста болады.
Мемлекеттік меншікке жататын барлық, халық шаруашылық салалары - кәсіпорын,
Жекешелендірудін төмендегідей тәсілін айтуға болады:
а) аукциондық, жекешелеңдірілетін меншікке кім жоғарғы баға ұсынса соған
ә) конкурстық - таңдау сатушының ойынша, дұрыс жағдай ұсынған
б) кәсіпорын акциясын ересек тұрғындарға беру;
в) купондық тәсіл.
Қазақстан Республикасы 1993 жылы қараша айынан бастап жаппай жекешелендіруге
Жекешелендірілген инвестициялық купондарды қайтарымсыз үлестіру;
Жекешелендірілген инвестициялық купонды тек қана
инвестициялық - жекешелендіру қоры арқылы қолдану мүмкіндігі болды.
Инвестициялық жекешелендіру қоры азаматтардың жақсы кәсіпорында жекешелендіруге қатысуына кедергі
Қазақстан Республикасы тұрғындары инвестиция купонын 5 % артығын шоғырландыра
бір аукционда кәсіпорын акциясыньщ 10 % артығын алу алмайды;
бір ғана жекешелендірілген объектіге жиналған инвестициялық купонның 5 %
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттен алу мен меншікті
жекешелендіру меншік құрылымын түпкілікті өзгертті. Жеке
меншіккерлер тобын қалыптастырды.
Монополды мемлекеттік экономика жағдайында кәсіпкерлік кызмет кұқығы тек мемлекетке
Неміс ғалымы әрі экономисі Йозеф Алоиз Шумпетердің (1883-1950 жж.)
Кәсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген шаруашылық тәсілі,
Кәсіпкерлікті құрудың өзекті мәселесі - мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу
Нарықтық экономикаға өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық
а) шағын кәсіпкерлік және оның мәселелері.
Халықаралық практика көрсеткендей, шағьш кәсіпкерлік капитал тезірек айналатын салаларда
Нарықтық экономиканы реформалайтын қарқынды экономикалық саясат бағаның либерализациялануынан басталады
Қазіргі әлемдік экономика жағдайында ірі монополияның ары қарай қарқынды
Қазіргі кезде шағын бизнестің жалпы алғанда нарықта жаңа өнімдер
АҚШ-да федералдық сатып алу басқармасының мәліметі бойынша, 50 -
Капиталистік елдерде тұрғындарды жұмыспен қамтуда шағын бизнестің ролі өте
Шағын және орта бизнестің болуы ірі фирма (монополия) мүдделерінде
Шағын бизнесті кең тарату техникалық, қызмет көрсету саласында да
Жалпы 80-ші жылдардың басында шағын кәсіпорында тек қана иегер
Монополистік емес фирмалар бірқатар жаңа салаларда өзінін жағдайын кәдімгідей
Біріншіден, шағын өндіріс нарық конюктурасының өзгеруіне жедел реакция байқатып,
Екіншіден, шағын және орта бизнес көптеген қолданылмаған қаржы құралдарын
Үшіншіден, шағын және орта бизнес бәсекелестік ортаны қальштастыруда кәдімгідей
Төртіншіден, шағын және орта бизнес тұрғындарды жұмыспен қамтуда үлкен
Бесіншіден, жоғарыда атап өткеніміздей, ғылыми-техникалық прогресті дамытуда шағын өндіріс
Алтыншыдан, әлеуметтік шиеленісті жұмсартуда шағын және орта бизнес орны
Кәсіпкерліктің халықаралық тәжірбиесінің қалыптасуы көрсеткендей етпелі экономика мемлекеті жаңадан
Өтпелі экономикаға тән нәрсе нарықтық инфрақұрылымның дамымағандығы. Бұл шағын
Өндіріс құлдырауының тоқтамауы, инфляциялық процестер, осы жағдайдағы
Сондай-ақ, шағын кәсіпкерлікті дамытуды тоқтатушы факторға өндіріс саласындағы шағын
Дамыған елдерде ХХ - ғасырдың 70-ші, 80-ші жылдардағы белең
Өтпелі экономика кезінде шағын кәсіпкерлікті қоддау мен дамыту үшін
еркін бәсекелестікті қалыптастырудың негізі ретінде шағын кәсіпкерлікті дамытудьщ кешенді
оны дамыту үшін қаржылық базаны қалыптастыру және қаржылық жеңілдіктер
бағдарламада шағын кәсіпкерліктің ғылыми-техникалық прогресс бағыттарының басыңқы орны ерекше
шағын бизнесті құруда елдің әртүрлі аймақтағы шағын кәсшорынның арнайы
ірі және шағын бизнес (франчайзинг) ынтымақтастығы негізінде шағын бизнесті
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамытуда ҚР-сы президентінің 1997 жылғы
ә) орта және ірі кәсіпкерліктің мәселелері.
Өтпелі экономика кезінде орта және ірі кәсіпкерліктің дамуы көбінесе
Өтпелі экономика жағдайында орта және ірі кәсіпкерліктің қалыптасуы өте
Кәсіпкер психологиясы нарықтық қатынастардың құрыла бастауымен қатар қалыптасуы мүмкін.
ТМД елдері мен Шығыс Еуропада кептеген орта жәңе ірі
Әміршілдік-әкімшілдік жүйенің қарқынды бөлшектелуі жасап, мемлекеттік және нарықтық басқаруда
Қазақстан Республикасында 1997 жыддың басында төрт мыңнан астам кәсіпорын
Экономиканың мемлекетсіздендірілу мен көрсетілген кедергілер арасындағы қалыптасқан қайшылықтарды қалай
Шетел инвесторын тарту кәсіпорынға өнім бағасын төмендетуге көмектесіп, оның
б) мемлекетгік кәсіпкерлік.
Өтпелі экономика кезінде мемлекеттік кәсіпкерлік ерекше сипатқа, мағынаға ие
Аталған кәсіпорындар коммерциялық және коммерциялық емес тіршіліктерді бірге атқарады.
бюджеттік (ведомостволық)
қоғамдық (корпорациялық)
аралас акционерлік қоғамдар (холдинг)
1. Мемлекеттік - толық шаруашылық есеппен (қорғаныс, дәрі-дәрмек
2. Қазыналық-толық емес шаруашылық есеппен (коммуникация, геодезиялық жұмыс өндірісі
Алайда, мемлекеттің кәсіпкерлік қызметі осы кәсіпорындардың жұмысымен ғана шектелмейді.
Мысал ретінде Қазақстан Республикасы мемлекетінің 90-шы жылдардың ортасындағы кәсіпкерлік
Басқа мысал ретінде Қазақстан мемлекетінің бастамасымен 1996 жылдың басында
Келісімге байланысты жүктер Оңтүстік - Шығыс Азия елдерінен Батыс
2 Өтпелі экономика кезіндегі макроэкономикалық процесттерді мемлекеттік реттеу мәселелері
Нарықтық экономика кезінде макроэкономикалық процестерді мемлекеттің реттеуі тікелей және
Өтпелі экономика кезінде мемлекеттік реттеудің объектілеріне экономиканы тұрақтандыру саясаты
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, тікелей тәсіл - мемлекетгік экономикалық бағдарламаны
Бұған ұқсас бағдарлама ретінде, соғыстан кейін Оңтүстік Кореядағы экономиканы
Жалпы қабылданғандай, қазіргі жағдайда мемлекеттің кез-келген реттеушілік шараларының негізінде
Ал, Қазақстан Республикасы нарыққа өту кезеңінде (1990 ж.) бастапкы
Қазақстан реформаны өз бетінше 1993 жылы қараша айыңда ұлттық
Мерзімді басыпымның көрсеткеніндей, реформаны жүзеге асырған жылдары инфляция деңгейі
Қазақстан үкіметі қабылдаған дағдарысқа қарсы шаралар бағдарламасы (1993-1995 жж.)
Экономиканы тұрақтандыру мен экономикалық өсуге жету үшін мемлекеттің де,
Осы мақсатга 1991 жылдың басында Қазақстан Республикасында «Тікелей инвестицияны
Біріншіден, инвестролар үшін жеңілдіктер анықтаған. Жеңілдіктер мөлшері тікелей инвестиция
Екіншіден, жобаны жүзеге асыру үшін импорттық жабдықтарды, шикізат пен
3 Қазақстан Республикасындағы экономиканы құрылымдық тұрғыдан қайта құру
Қазақстанның өтпелі экономикасы үшін Жапония мен Оңтүстік Кореяның өнеркәсіпті
Біріншіден саланың экономикалық әлеуеті бағаланады, яғни ұлттық экономиканың салыстырмалы
Екіншіден, ішкі нарықта сала өніміне сұранымның өсуі.
Үшіншіден, осы саланың дамуы, елдің ең жоғарғы индустриалды кезеңге
Төртіншіден, саланың дамуы шикізат пен энергия импортынан минималды тәуелділікке
Бесіншіден, елдегі сауда балансы тапшылығы минималды қысқарту мүмкіндігі бағаланады.
Алтыншыдан, басыңқы бағыт салаларының дамуы қаншалықты ыңғайлы қосымша эффект
Аталған критерийді талдап болған соң, қалап алынған саланың жедел
Қазақстан Республикасы стратегиялық даму шеңберіндегі 1993-ші жылдың басында қабылданған,
Құрылымдық қайта құру саясатын жүзеге асыруда, мемлекеттің кәсіпкерлік бастамасы
Қазақстан Республикасында Теңіз мұнай көзінің бір ғана қазба байлығын
ҚОРЫТЫНДЫ
Өтпелі кезеңнің және нарықтық қатынастардың Қазақстан Республикасында қалыптасуының ерекшелігі
Біріншіден, өтпелі экономиканың ерекшелігі сонда, Қазақстан өтуді тұтастық шеңберінде,
Екіншіден, экономиканың өтпелілігін Қазақстан алғашқы рет әлемдік практикада әкімшілдік
Үшіншіден, Қазақстанның территориялық - географиялық жағдайы - өркениеттіліктің батыс
Төртіншіден, Қазакстан Республикасындағы экономиканы реформалау созылған экономикалық дағдарыс жағдайында
Ол КСРО-ның ыдырауымен, бұрынғы жалпы одақтық халық шаруашылығы кешенінің
Бесіншіден, өнеркәсіптегі мемлекеттік сектор негізінен ірі кен-байыту, металлургиялық, химиялық
Жекешелендіру тек қана үшінші кезенде (1996-1998 жж.) ғана аяқтала
Реформалау практикасы көрсеткендей, Қазақстан Республикасы таңдап алған бағыт -
Монополия мемлекеттік экономика жағдайында кәсіпкерлік қызметке құқ
Кәсіпкерлік қызметті құру - өтпелі кезенде мемлекеттің алдында тұрған
Нарық жаңдайында кәсіпкерлік қызмет көп нышанда болады, оларды мына
- масштабы бойынша шағын, орта және ірі кәсіпкерлік;
- кәсіпкерліктін, субьектілері бойынша.
Кәсіпкерліктің субьектілері экономикалық қызметтің әр түрлі қатысушылары - жеке
Өтпелі кезенде кәсіпкерлік қызметтің даму кешенді және кеп деңгейлі
Кәсіпкерлік жаңа игілікті жасауға немесе осы немесе баска игіліктін
Кәсіпкерлік бұл шаруашылық жүргізудің әдісі және тәуелсіздікке өз бетінше
Еркін кәсіпкерлік - барлық денгейдегі жаңалық, бұл мемлекеттік қолдау
Кәсіпкерлік дамытудың басты сәті нарық экономикасында бәсекелестік ортаны құру
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1) Қазақстан Республикасының Конституциясы. А., «Жеті Жарғы», 1997
2) Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. А., 1995
3) Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан – 2030» стратегиялық бағдарлама
4) Н.Ә. Назарбаев «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен
5) ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2005-2007 жылдардағы Қазақстан халқына
6) "Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына
7) Қазақстан Республикасының Заңы "Кәсіпкерлікті дамыту мен шаруашылық қызметтің
8) Қазақстан Республикасының Заңы "Азаматтар мен заңды тұлғаларды кәсіпкерлік
9) Қазақстан Республикасының Заңды күші бар Жарлығы "Шаруашылық серіктестіктері
10) Қазақстан Республикасының Заңы "Жеке кәсіпкерлік туралы" 1997 ж.
11) Қазақстан Республикасының Заңды күші бар Жарлығы "Өндірістік кооператив
12) Абдуллаұлы М. Бизнесмен болам десеңіз ... // Қазақ
13) Абалкин Л. Предпринимательство: его природа и роль в
14) К. Аганина "Экономика білім негіздері" арнайы курсының бағдарламасы.
15) Г. Әкімбаева. Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға
16) Қ. Әбдіғалиев. Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға экономикалық
17) Бексейіт С. Кіші кәсіпкерліктің күнгейі мен көлеңкесі ...
18) Бусыгин А.В. Предпринимательство . М.: "Дело" 2000
19) Дмитриев В. Қазақстанда кәсіпкерлік қызметтің дамуы, Алматы, "Кітап",
20) Курс предпринимательства. / Под. ред. В.Я. Горфинкеля. М.
21) Ә. Калдыбаев, Қ. Мусакалов "Экономикалық білім қажеттілігі" //
22) Мамыров Н.К. и др. Основы предпринимательства. Уч. пособие.
23) Мамыров Н.К. Маркетинговый подход к планированию предпринимательской деятельности.
24) Мэкон Пол. Кәсіпкер болу оңай ма? Алматы, "Білім",
25) Мудрик А.В. "О воспитании старшеклассников": книга для классных
26) Оразаева С. Кәсіпкер бостандығы. Алматы, "Экономика", 1998
27) Основы предпринимательской деятельности. / Под. ред. Власовой В.М.
28) Предпринимательство в РК / Под.ред. Окаева Б.К.
29) Правовые основы предпринимательства в Республике Казахстан, Алматы, 2001
30) Рамазанов Д. Кәсіпкер болам десеңіз... // Халық кеңесі,
31) Сәрсенбай Б., Жайлыбай Ғ. Шағын бизнес жайы. //
32) М. Жанбөбекова "Экономикалық тәрбиенің педагогикалық негізі". // Қазақстан
33) У. Нышаналиев "Жалпы білім беретін мектептерде экономикалық білім
34) Шайғазы С. Кәсіпкерлердің сөзін сөйлейтін ұйым. // Егемен
35) Әпсәлямов Н.Ә. «Экономикалық теория негіздері», оқу құралы, Алматы,
36) Бердникова Т. Б. «Рынок ценных бумаг и биржевое
37) Жуков Е.Ф., Максимова Л.М. «Банки и банковские операций»,
38) Сейткасимов «Ақша Несие Банктер», Алматы, Білім 2001ж
39) Сәбден О., Тоқсанбаев Г. «Шағын кәсіпкерлікті басқару», Алматы
40) Көшенова Б. «Ақша, несие, банктер және валюта қатынастары»,
41) Рубцов Б.Б. «Мировые рынки ценных бумаг», Экзамен 2004
42) Русско-казахский толковый экономический словарь предпринимателя.-Алматы: МЧП.1993г.
43) Сборник нормативно-законодательных актов по ценным бумагам
44) Сейткасимов Г.С., Ильясов А.А. Формирование фондового рынка.
45) Әмірцанов Р.Ә., Тұргұлова А.Қ. Қаржы менеджменті. Оқу құралы.
45) Балабанов И. Т. Основы финансового менеджмента. Учебное пособие.
46) Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие.
47) Елубаева Ж.М., Бюджетная система Республики Казахстан: теория, практика
48) Ә. Калдыбаев, Қ. Мусакалов "Экономикалық білім қажеттілігі" //
49) Мудрик А.В. "О воспитании старшеклассников": книга для классных
50) М. Жанбөбекова "Экономикалық тәрбиенің педагогикалық негізі". // Қазақстан
51) У. Нышаналиев "Жалпы білім беретін мектептерде экономикалық білім
64