Мазмұны
1
1.1
1.2
1.3
2
2.1
2.2
3
Кіріспе
Тұтынушы таңдауы теориясы
Маржинализм, оның даму кезеңдері
Пайдалылық және тұтынушы таңдауы теориясы
Пайдалылықтың сандық теориясы және реттік теориясы
Сұраныс экономикалық категория ретінде
Сұраныс және сұраныс заңы
Сұраныстың икемділігі және тұтынушы сұранысының түрлері
Баға мен табыстың өзгеруіне тұтынушының реакциясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 3
4
4
6
8
16
16
19
25
30
31
Кіріспе
Микроэкономика пәні бойынша курстық жұмыстың тақырыбы «Пайдалылық және
Курстық жұмыстың мақсаты сұраныс пен пайдалылықтың байланысын қарастыру
Курстық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен және қорытындыдан, сонымен
Бірінші бөлімде пайдалылық туралы жалпылама ұғым, оның маржинализм
Екінші бөлімде сұраныс және оның заңы мен өзгерісі
1 Тұтынушы таңдауы теориясы
1.1 Маржинализм, оның даму кезеңдері
Маржинализм – бұл ((( ғасырдың соңы мен ((
Маржиналдық революция классикалық экономикалық мектеп концепциясынан неоклассикалық теорияға
1) экономикалық процестерге талдау жасауда шекті шамаларды пайдаланумен
2) экономикалық құбылыстардың сыртқы көріністерін ғана зерттеумен,
3) шектеулі ресурстарды тиімді пайдалануды зерттеуді экономика ғылымының
4) экономиканың тұрақты жағдайының микро- және макродеңгейдегі сұрақтары
5) статистикалық мәселелерде оптималды шешім қабылдауға арналған математикалық
6) гедонизм, яғни бақытты болу үшін өмір сүру.
Маржинализмнің қалыптасуы математик-экономистерді еңбектерімен тығыз байланысты. Олар экономика
1) Антуан Курно (1801-1877) - француз математигі, философ
2) Иоганн Генрих фон Тюнен (1783-1850) – неміс
3) Герман Генрих Госсен (1810-1858) - неміс экономисі,
Госсен ілімі - бұл шекті пайдалылық теориясының, субьективті
Маржиналдық революция екі кезеңнен өтті.
Бірінші кезең - ХІХ ғасырдың 70-ші жылдары, бұл
Маржиналдық революцияның екінші кезеңі – ХІХ ғасырдың
Маржинализм теоретиктері, ең алдымен австрия мектебі экономика ғылымын
Маржинализмдегі орталық орынды шекті пайдалылық теориясы алады. Бұл
Фридрих фон Визер еңбектерінде австрия мектебінің концепциялары
Австриялық мектептің өкілі Е.Бем-Баверк өзінің ұстазы, австриялық мектептің
Бем-Баверк пайдалылық мағынасы туралы түсінікті кеңейтеді. Біріншіден, ол
Бем-Баверк игіліктердің пайдалылығын есептеп шығару үшін «төменгі және
1.2 Пайдалылық және тұтынушы таңдауы теориясы
Әрбір тұтынушының алдында әркез не сатып алу керек,
Игіліктің пайдалылығы – бұл экономикалық игіліктің бір немесе
Тұтынушы игілікті оның пайдалылығы үшін сатып алады. Біріншіден,
1-сурет – Жалпы пайдалылық пен шекті пайдалылық
Игіліктің жалпы пайдалылығы тұтынудың мөлшері артқан сайын ұлғая
Пайдалылықты бағалаудың екі жолы бар: сандық (кардиналистік) және
Жаңа замандағы тұтынушы таңдауы теориясы:
1) тұтынушының ақшалай табысы шектеулі;
2) нарықтық баға жекелеген үй шаруашылығының сұранысының өзгерісіне
3) барлық тұтынушылар барлық игіліктердің шекті пайдалылығын жақсы
4) тұтынушылар жалпы падалылықтың ең жоғарғы деңгейіне ұмтылады
Тұтынушы таңдауы теориясы келесі постулаттарға негізделеді:
1) тұтыну түрлерінің көптігі - әрбір тұтынушы алуан
2) тойымсыздық – тұтынушы кез келген игіліктердің мейлінше
3) транзитивтілік – тұтынушы таңдауы теориясы тұтынушы талғамының
4) алмастырушылық – тұтынушы өзінің қолындағы көп мөлшерлігі
5) кемімелі шекті пайдалылық – кез келген игіліктің
1.3 Пайдалылықтың сандық теориясы және реттік теориясы
Жоғарғы бөлімде аталып кеткендей, пайдалылықтың екі теориясы бар.
,
мұндағы MU – шекті пайдалылық;
(TU – жалпы пайдалылықтың өзгеруі;
(Q – көлемнің өзгеруі.
Кардиналистік теорияда аталмыш кемімелі шекті пайдалылық заңын Госсеннің
1) бірінші заң бойынша белгілі бір игіліктің әрбір
Шекті пайдалылықтың шамасы тауарлардың саны мен оларға деген
2) екінші заң бойынша, қол жетерлік игіліктердің шектеулі
TUmax = MUA = MUB = ... =
мұндағы TU max – максималды жалпы пайдалылық;
MUA – «А» игілігінің шекті пайдалылығы;
MUB – «В» игілігінің шекті пайдалылығы;
MUn – n-ші игіліктің шекті пайдалылығы.
Бұдан кардиналистік концепциядағы тұтынушы тепе-теңдігінің шарты өрнектеліп шығады:
MUA/PA = MUB/PB = ... =MUn/Pn,
мұндағы PA – «А» игілігінің бағасы;
PB – «В» игілігінің бағасы;
Pn – n-ші игіліктің бағасы.
Сандық теорияда жалпы пайдалылық пен шекті пайдалылық арасында
MU максималды болғанда, TU максималды темпімен өседі
MU нөлге тең болғанда, TU жоғары
MU нөлден төмен болғанда, TU төмен
Сандық теорияны сынға алға ғалымдар, пайдалылықтың реттік немесе
Талғамсыздық қисығын алғаш рет өз еңберінде ағылшын экономисті
Талғамсыздық қисығы дегеніміз – тұтынушыға пайдалылығы бірдей екі
2-сурет – Талғамсыздық қисығы
Бір жазықтықта орналасқан бірнеше талғамсыздық қисықтары талғамсыздық қисықтарының
3-сурет – Талғамсыздық қисықтарының картасы
Талғамсыздық қисықтарының келесідей негізгі қасиеттері болады:
1) талғамсыздық қисықтарының көлбеулігі теріс болады;
2) талғамсыздық қисықтары координата басына дөңес болады;
3) талғамсыздық қисықтарының оң жағындағысы сол жағындағысына қарағанда
4) талғамсыздық қисықтары бір жазықтықта ешқашан қиылыспайды.
Талғамсыздық қисығының бойындағы нүктелер екі игіліктің қандай көлемде
4-сурет – Алмастырудың аралық бөлігі
Алмастырудың аралық бөлігінің шамасын алмастыруды шекті нормасы арқылы
,
мұндағы MRSХY – Х және У игіліктері үшін
(Y – Y игілігінің тұтынылатын көлемінің өзгеруі;
(Х – Х игілігінің тұтынылатын көлемінің өзгеруі.
Алмастырудың шекті нормасы тұтынушылардың талғамын сипаттайды, яғни тұтынушы
Егер талғамсыздық қисықтары тұтынушының таңдау амалын көрсетсе, бюджеттік
5-сурет – Бюджеттік шектеулілік түзуі
Бюджеттік шектеулілік түзуінің сол жағындағы игіліктер жиынтығы тұтынушы
Егер тұтынушының табысын I әрпімен, Х тауарының бағасын
,
мұндағы х – Х тауарын тұтыну көлемі;
у – Y тауарын тұтыну көлемі.
Алынған теңдеуді біз бюджеттік шектеулілік теңдеуі деп атаймыз.
,
5-суретте көріп отырғанымыздай, бюджеттік шектеулілік бұрышы минус Px/Py
,
Бюджеттік шектеуліліктің қасиеттері:
1) аббцисса осі мен бюджеттік шектеуліліктің қиылысу нүктесі
2) табыс өскен жағдайда бюджеттік шектеулілік түзуі оңға
3) Х немесе Y игіліктерінің біреуінің бағасы өзгергенде,
4) екі игіліктің де бағасы өзгергенде, бюджеттік шектеулілік
6-сурет – Бюджеттік шектеулілік және оның өзгеруі
7-сурет – Баға өзгергенде бюджеттік шектеулілік түзуінің өзгеруі
Егер біз бюджеттік шектеулілік пен талғамсыздық қисығын бір
М нүктесі теңдестік нүктесі бола алмайды, себебі бюджеттік
8-сурет – Тұтынушы теңдестігі жағдайы
2 Сұраныс экономикалық категория ретінде
2.1 Сұраныс және сұраныс заңы
Нарықтық экономикада тұтынушы сатушымен өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру барысында
Сұраныс жеке және жиынтық болып бөлінеді. Жеке сұраныс
Игіліктерді қамту дәрежесіне қарай микросұраныс және макросұраныс ажыратылады.
Қанағаттандырылу дәрежесіне байланысты сұрагныс бөлінеді:
жүзеге асырылған сұраныс;
қанағаттандырылмаған сұраныс – ол сатылымда жоқ болуына байланысты
жасырын қанағаттандырылмаған сұраныс – бұнда сатылымда жоқ игіліктің
Мінезіне байланысты сұраныс төмендегіш сұраныс, толыққанды сұраныс, өсімелі
Сұраныстың көлемі мен құрылымына келесі факторлар әсер етеді:
Соңғысына мысал ретінде келесідей амалдарды қолдануға болады:
а) тауарларды көрсету;
ә) егер тауар ұнамаса, ақшаны қайтару туралы ұсыныстар;
б) тауардың орамасының ыңғайлылығы мен жеткізіп беру;
в) премиялар, конкурстар және т.б.
Сұраныстың көлемі деп сатып алушылардың қандай да бір
Сұраныстың көлемі бағадан кері тәуелділікте болады: игіліктің бағасы
1-кесте – 1 кг алмаға деген сұраныс
Сұраныс бағасы 1 кг-ға Сатып алу мөлшері
2 25
5 15
8 9
10 6
15 4
20 2
Бірақ сұраныс заңына бағынбайтын жағдайлар бар. Олар негізінен
Тұтынушының табысы өскен жағдайда сұранысы азаймайтын немесе артатын
Сұраныс заңына бағынбайтын жағдайлардың қатарына «инфляциялық күтіліс» жағдайы
Сұраныс заңы сұраныс қисығында графикалық түрде бейнеленеді. Сұраныс
9-сурет – Сұраныс қисығы
Сұраныс қисығын D әрпімен белгілейміз. Ол ағылшынның Demand
10-сурет – Сұраныс қисығының өзгерісі
Сондай-ақ бағалық фактордың әсерінен сұраныстың көлемі өзгеріске ұшырайды((QD).
Жоғарыда аталған факторлардың арасында алмастырушы және толықтырушы тауарлар
Алмастырушы тауарлар дегеніміз – адамның қажеттілігін бірдей қанағаттандыра
Толықтырушы тауарлар – бұл келесілерінің көмегінсіз тұтынушының қажеттілігін
2.2 Сұраныстың икемділігі мен тұтынушы сұранысының түрлері
Нарықтық экономикада бағаның өзгеруіне экономикалық агенттер тарапынан болуы
1) пайыздық:
(7)
мұндағы - сұраныс икемділігі;
- сұраныс көлемінің өзгерісінің пайыздық мәні;
- сұраныс бағасының өзгерісінің пайыздық мәні.
2) нүктелік:
(8)
мұндағы - сұраныс көлемінің өзгеруі;
- сұраныс бағасының өзгеруі;
- сұраныстың бағасы;
- сұраныстың көлемі.
3) доғалық:
(9)
мұндағы Q1 – сұраныстың көлемі;
Q2 – сұраныстың өзгергендегі көлемі;
Р1 – сұраныстың бағасы;
Р2 – сұраныстың өзгергендегі бағасы.
Сұраныс икемділігінің үш түрі ажыратылады: бағалық, табыстық және
1) сұраныстың бағалық икемділік коэффициенті (СБИК) – дегеніміз
(10)
(11)
(12)
Сұраныстың бағалық икемділіктің 5 түрі бар:
1) өте икемсіз сұраныс(ӨИ-зС) – сұраныстың бағасы 1
2) икемсіз сұраныс(И-зС) – сұраныстың бағасы 1%-ға өзгергенде,
3) икемділігі 1-ге тең сұраныс(И1=С) – сұраныстың бағасы
11-сурет - Өте икемсіз сұраныс қисығы
12-сурет – Икемсіз сұраныс қисығы
13-сурет – Икемділігі бірге тең сұраныс
4) икемді сұраныс(ИС) - сұраныстың бағасы 1%-ға
5) өте икемді сұраныс (ӨИС) – сұраныс бағасы
14-сурет – Икемді сұраныс қисығы
15-сурет - Өте икемді сұраныс қисығы
Егер сұраныстың бағалық икемділігінің мәні 0-ден кіші болса(
2) сұраныстың табыстық икемділігі коэффициенті (СТИК) – тұтынушы
(13)
(14)
(15)
Егер сұраныстың табыстық икемділігі коэффициенті (
3) сұраныстың қиылысқан икемділік коэффициенті (белгіленуі -
(16)
мұндағы - сұраныстың қиылысқан икемділік коэффициенті;
- сұраныс көлемінің өзгерісінің пайыздық мәні;
- сұраныс бағасының өзгерісінің пайыздық мәні.
(17)
мұндағы - Y тауарына сұраныс көлемінің
- Х тауарына сұраныс бағасының өзгеруі;
- Х тауарына сұраныстың бағасы;
- Y тауарына сұраныстың көлемі.
(18)
мұндағы - Y тауарына сұраныстың
- Y тауарына сұраныстың өзгергендегі көлемі;
- Х тауарына сұраныстың бағасы;
- Х тауарына сұраныстың өзгергендегі бағасы.
Егер сұраныстың қиылысқан икемділік коэффициенті( ( 0)
Кейбір экономикалық әдебиеттерде тұтынушы сұранысы екіге бөлінеді: функционалдық
көпшілікке бірігу, еліктеу;
көпшіліктен бөліну, ерекшелену;
жоғарыда сипатталған «Веблен әсері».
Көпшілікке бірігуден, еліктеуден сұраныстың бірінші әлеуметтік түрі туындайды.
Көпшіліктен бөлініп ерекшеленуден туындайтын сұраныс көбіне тұтынушының басқаға
3 Баға мен табыстың өзгеруіне тұтынушының реакциясы
Тұтынушы игілік бағасына және өзінің «қалтасы» - табысына
«Табыс-тұтыну» қисығы - бұл игіліктер бағасы тұрақты болып,
16-сурет - «Табыс-тұтыну» қисығы
Мұнда баға өзгеріссіз қалады, ал бюджеттік шектеулілік параллельді
«Табыс-тұтыну» қисығын «өмір сүру қисығы» деп те атайды.
«Табыс-тұтыну» қисығы қалыпты тауарлар үшін координата басына оң
1) екі игілікті де тұтынудың көлемі көбейді. Онда
2) Х игілігін тұтыну көлемі жоғарылап, Y игілігін
3) Y игілігін тұтыну көлемі жоғарылап, Х игілігін
17-сурет - «Табыс-тұтыну» қисығы
Энгель қисығы деп игілікке деген сұраныс мөлшерінің тұтынушы
18-сурет – Қалыпты тауарлар үшін Энгель қисығы
19-сурет – Сапасыз тауарлар үшін Энгель қисығы
20-сурет – Қымбат тауарлар үшін Энгель қисығы
«Баға-тұтыну» қисығы - бұл бір тауардың бағасы
21-сурет - «Баға-тұтыну» қисығы
«Баға-тұтыну» қисығының орналасуының келесідей үш негізгі жағдайын қарастыруға
1) екі игілікті де тұтынудың көлемі көбейді. Онда
2) Х игілігін тұтыну көлемі жоғарылап, Y игілігін
3) Y игілігін тұтыну көлемі жоғарылап, Х игілігін
Сұраныс заңына сәйкес игіліктің бағасына байланысты оны тұтынудың
Нақты табыс – бұл ақшалай табысы бар тұтынушы
Алмастыру әсері – бұл тұтынушының нақты табысы тұрақты
Табыс әсері - бұл тауардың салыстырмалы бағасы тұрақты
Баға өзгерісінің жалпы әсері – бұл алмастыру әсері
Жоғарыда аталған екі әсер бір мезгілде жүреді, бірақ
Сұраныс қисығының классикалық түрі алмастыру әсерінің сұранысына ықпалын
Табыс әсері графикалық түрде сұраныс қисығының ығысуымен сипатталады,
Мұндай тауарлар үшін сұранысқа әсер етудің жалпы әсері
22-сурет – Алмастыру әсері және табыс әсері
22-суретте қалыпты тауарлар үшін баға мен табыс өзгерісінен
23-сурет – Сапасыз тауарлар үшін алмастыру әсері және
Сонымен қатар мұндай әсерлер Гиффен тауарлары үшін де
24-сурет – Гиффен тауарлары үшін алмастыру әсері және
Қорытынды
Микроэкономика пәнінен «Пайдалылық және сұраныс. Сандық және реттік
Курстық жұмыста алғашқы бөлімінде маржинализм ілімі туралы, оның
Курстық жұмыстың екінші бөлімінде сұраныс экономикалық категория ретінде
Курстық үшінші – қорытындылаушы бөлімінде алмастырушы және табыс
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Бороздин Ю.В. Спрос, полезность и цены в
2 Вечканов Г.С. Микроэкономика: уч.пос. для студ. //
3 Вэриан Х.Р. Микроэкономика. Промежуточный. Современный подход: учебник
4 Джуха В.М. Микроэкономика: уч. пос. для студ.
5 Мамыров Н.Қ. Микроэкономика: оқу құралы // Н.Қ.
6 Мәуленова С.С. Экономикалық теория: оқу құралы //
7 Микроэкономика. Теория и российская практика: учебник для
8 Николаева И.П. Экономическая теория: учебник //
9 Нуреев Р.М. Курс микроэкономики: учебник для вузов
10 Осипова Г.М. Экономикалық теория негіздері: оқу құралы
11 Рузавин Г.И. Основы рыночной экономики: учебное пособие
12 Рябикина А.А. Основы микроэкономики: - что такое
13 Симкина Л.Г. Микроэкономика: учебное пособие для вузов
14 Тарануха Ю.В., Земляков Д.И. Микроэкономика: учебник //
15 Темірбекова А.Б. Экономикалық теория: оқу құралы //
16 Туган-Барановский М.И. Учение о предельной полезности хозяйственных
17 Фомин Г.Н. Основы экономической теории: учебник
18 Шеденов Ө.Қ. Экономикалық ілімдер тарихы: ЖОО
19 Экономическая теория: учебник // Под ред. И.П.
20 Экономическая теория (микро- и макроэкономика): учебное
21 Экономическая теория: http://economictheory.narod.ru / электронды ресурс
8
Е
М
N
U1
U2
U3
B
A
y
x