1. АЙҚЫН НҰРҚАТОВТЫҢ СЫНШЫЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ 1
ҚОРЫТЫНДЫ 44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 47
1. АЙҚЫН НҰРҚАТОВТЫҢ СЫНШЫЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
1950-1965.
Бұл - кең қолтық көне тарих үшін қас қағым
Бұл - күні кешегі кеңестік кеңістікте "бүкіл елімізде социализм
Бұл - "Халықтар көсемі" Сталиннің шексіз құзырының соңғы
Осынау 15 жыл көлемінде жоғарғы билік басындағылар ауысқан сайын,
Билік тұтқасын ұстағандардың түпкі мүддесіне негізделіп келген коммунистік идеологияның
Аталмыш кезеңдерде рухани игіліктерге баға беруші де, сол игіліктерді
Олай болса, 50-60-жылдар шенінде өнер мен әдебиет дүниесіндегі ахуал
Партияның 1946 жылғы аталған қаулысынан кейін, іле-шала Қазақстан Компартиясы
Рухани өмірдің өскелең талаптарға жауап іздеу орнына, көбіне-көп өз
50-жылдардың ортасына шейін әсіре билік құрған салсойыл сынға біршама
50 - 60-жылдар аралығында әдебиеттану ғылымының ауыр жүгін қайыспай
1950-1965.
Бұл - Айқын Нұрқатовтың қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасуы жолында
Ғылыммен айналысқан он бес жыл көлемінде ұшқыр ой, дәйекті
Әдебиет әлемінде нұрлы ізін қалдырып кеткен жайсаң тұлғаның тірлікте
Жазушы, аудармашы, әдебиет зерттеуші ғалым Айқын Нұрқатов 1928 жылғы
Қысқа қайырылатын осынау ғұмырбаянның астарына зерделей, зерттей көз тіккен
Айтқан пікірімізге айғақ ретінде ғалымның бір ғана еңбегін, 1965
Жиырма екі жасынан бастап әдебиеттану мен әдебиет сыны на
1959 жылы Мәскеуде өткізілген қазақ әдебиеті мен өнерінің он
Ғалым еңбегінің дәреже-деңгейі жазғандарының санымен емес. сапалық құндылығымен, яғни
"Сырдария" романы өзінің көркемдік жетілуі жағынан "Ботагөзден" көп төмен
"Сырдарияның" көркемдік кемшілігі, ең алдымен, оның, тілінен байқалады. Романда
Романда өмір шындығынан алынған тартыс жоқ..." /39, 39/,- дей
Ертеректе жарық көріп, қазіргі таңда көкейтестілігі озған туынды
Өзі қалай көрсетіп тұрғанындай, ең алдымен, шұрайлы тіл. Жазушы
Зерделі жанға Айқын Нұрқатов әлемінде үлгі тұтар тағылымды үрдіс
Біздің ниет үлкенді-кішілі еңбектеріне сүйене отырып, А.Нұрқатовтың зерттеушілік, ғалымдық,
1. А.Нұрқатов өмір кешкен кезеңнің өзіндік сипатына сай
2. Қазақ қоғамының дамуында маңызды орын алатын демократ-ағартушылар
3. М.Әуезов шығармашылығының ерекшелігі жайындағы зерттеулерінің
4. Абайдың шығармашылық ерекшелігі, ақынның шығармаларындағы
5. Әдебиеттің теориялық мәселелеріне
Айқын Нұрқатовтың дүниеге келуінің 50 жылдығына орай жазған мақаласында
Осы тұста келтірілген пікірде кездескен қазақ әдебиетінің өркендеу барысындағы
Айқын Нұрқатовтың кәмелетке толып, азаматтық саналы ғұмырының басталуы Ұлы
Сталиндік биліктің күні біткен соң, 50-жылдардыц бастапқы тусы тоталитарлық
Қоғамдық-әлеуметтік, саяси өмірде өтіп жатқан бұл үрдістердін қай-қайсы да
Рухани игіліктерді жасашшы тұлғалардың алдына осы кезеңде қойылған міндеттер
Адам - қоғамдық орта жемісі. Сондай-ақ қоғамнан тыс өнер
Әдебиет ғылымы және сынымен айналысқан 1950-1965 жылдар аясында А.Нұрқатов
мерзімді басылымдарда жарық көрген әдебиеттің жалпы мәселелері, әдеби үрдіс
2. арнайы зерттеу нысанасы тұрғысынан
3. Мұхтар Әуезов,
Нұрқатов еңбектерін бұлайша топтастырып қарастыру оның мұраларын мүмкіндігінше кеңірек
Әрин, әдебиет сыны мен ғылымының арасында та с камал
Шартты түрде әдебиетті танып-білуді бір үрдіс ден алатын болсақ,
Әдебиет сыны мен әдебиет туралы ғылымның жоғарыда көрсетілген үлгіде
А.Нұрқатовтың баспасөз беттерінде жариялаған мақалаларына зер салар болсақ сыншы
"Әдебиет сынының большевиктік принциптілігі үшін", "Өсуден туған талап", "Современная
Сыншы еңбегінің мән-маңызын ол туындатқан дүниелердің сыртқы пішіні
"Пролетариаттың ұлы жазушысы Горький өзінің тамаша шығармаларында орыс халқының
"Горькийдің Америка жөніндегі мәңгі жасайтын тамаша памфлеттері мен очерктерінің
А.Нұрқатовтың өз кезіндегі әдеби өмірдегі жаңалықты о зек еткен
Академик С.Қирабаев А.Нұрқатовтың сыншылық еңбегі жайында: "Ұлы Отан соғысынан
50-жылдардың орта тұсына карай баспасөз беттерінде жарық көрген жарияланымдарынан
50-жылдардағы поэзияның даму бағытын, ізденістері мен іркілістерін таразылауға бағытталған
Ал осы жылдардағы қазақ лирикасының жай-күйіне үңілген тұста Ғ.Орманов
А.Нұрқатовтың бұл мақаласында сол жылдардағы қазақ поэзиясының басты-басты кемшіліктері
Баспасөзде жарияланған рецензиялар мен мақалалар ағымдағы әдеби өмірде болып
Әдеби сын теоретигі Д.Ысқақовтың еңбегінс сүйене отырып, А.Нұрқатовтың осы
Ғалымның бұл топтағы еңбектерінің қатарына "В.В.Маяковский - совет дәуірінің
Зерттеушінің бұл қатардағы еңбектері В.В.Маяковскийдің шығармашылығы мен қаламгерлік болмысын
Маяковскийдің шығармашылық болмысына уақыт көзімен үңіліп, баға берген А.Нұрқатов
"Маяковский - бір кезеңнің ғана ақыны емес, ол дәуірдін
А.Нұрқатов кеңестік дәуірдегі поэзияда социалистік реализмнен негізін қалаған ақынның
Революция жылдарының алғашқы сәттерінен бастап-ақ "Өзімнің барлық қуатты ақындық
А.Нұрқатовтың Маяковский лирикасына байланысты ой түйіндей келе айтқан: "Маяковский
Қандай да бір жазушының эстетикалық ұстанымдары көлемді шығармада мейлінше
Маяковский шығармашылығына тон басты сипат асқақ пафос, патриотизм идеясы
Жалпы алғанда В.В.Маяковский туындыларипың ерекшеліктері ретінде ақынның шығармашылық жолының
С.Сейфуллиннен бастап бірнеше буын қазақ ақындарының Маяковскийді өздеріне ұстаз
Бұл орайда зерттеушінің бірінші кезекте назар аударатын ақыны С.Мұқанов.
Ал Маяковскийдің гиперболаны революциялық романтикамен ұштастыру тәсілін Т.Жароковтың шебер
Француз Луи Арагон, чилилік Пабло Неруда, неміс Иоганнес Бехер,
А.Нұрқатовтың "В.В.Маяковский - совет дәуірінің аса талантты ақыны" аталатын
Алғашқы зерттеулері мен мақалаларының тақырыптарына назар аударсақ, А.Нұрқатовтың зерттеу
Айқын Нұрқатовтың шығармашылық портрет үрдісіндс жазылған еңбектерінің бірі -
Зерттеуші бұл еңбегінде С.Мұқановтың 1917 жылы мен 50-жылдар аралығында
Айқын Нұрқатовтың көрсетуі бойынша, С.Мұқановтың шығармашылық жолы төмендегідей сатыларды
1917 - 1919 жылдар аралығы;
1920 - 1929 жылдар аралығы;
1930 - 1940 жылдар аралығы;
Ұлы Отан соғысы жылдары;
40-жылдардың ортасынан басталып, 50-жылдардың алғашқы жартысын қамтитын жылдар.
Зерттеушінің жазушы С.Мұқановтың қаламгер ретінде қалыптасу, өсу, өркендеу жолын
Кеңестік дәуірдің алғашқы жылдарында жазылған С.Мұқанов өлендеріндегі тақырыптық, идеялық
Ақынның поэзиясына баға
А.Нұрқатов С.Мұқанов поэзиясындағы 20-жылдар жемісін де дөп басып
Профессионалды поэма жанрының туып, қалыптаса бастауы бұл жылдар
20-жылдардағы С.Мұқанов поэзиясының тақырыптық, идеялық, тілдік-көркемдік тұрғыдағы ізденістері мен
Сыншылық, зерттеушілік жолында кей тұстарда замана ықпалынан шыға алмай,
Авторлық баяндаудан да, кейіпкерлерге берілген портреттік және психологиялық сипатгаулардан
Ішкі мазмұн, сыртқы түр, тақырыптық-идеялық, жаңалықтар, тілдік-көркемдік ізденістер тұрғысынан
Бұл кезеңдегі қазақ поэзиясының даму үрдісі осындай сипатта болғанда,
А.Нұрқатов бұл сауалдардың жауабын ақып Шығармаларыпап іздсйді. "Алатаудың алабында",
30-жылдардағы әдеби күштердің баршасына дерлік тән қасиет олардың әдебиеттің
Бір қаламгердің шығармашылық табысы болып қана қалмай, бүтіндей бір
"Ботакөз" романы арқылы жазушының меңгерген биігін дөп басып танып,
Ұлы Абай: "Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, теп-тегіс жұмыр
Белгілі ғалым Т.Кәкішев Айқын Нұрқатов шығармашылығына қатысты былайша пікір
Бұл пікірдің ақиқаттығын А.Нұрқатовтың 1956 жылы жарық көрген "Ғ.Мұстафиннің
Қазақ орта мектептеріндегі әдебиет мүғалімдері үшін материал ретінде жазылған
Еңбекті жазу барысында А.Нұрқатов өзі зерттеу нысанасы етіп алған
А.Нұрқатов аталмыш еңбегінде жазушының "Ер Шойын" жинағына енген әңгімелерінен
Өз дәуірінің оқиғаларын суреттеуге өзгелерден бұрын барын, батыл қадамдар
Романның бас кейіпкерін тұлғалаудағы Ғ.Мұстафин ізденісі жайында: "Жазушы шығанаққа
Бұл орайда назар аударарлық жәйттердің бірі - А.Нұрқатов пікірінің
А.Нұрқатов романдағы Шәңгерей, Сергей, т.с.с. кейіпкерлер арқылы жеткізбек болған
"Шығанақ" романына талдау жасағанда ұстанған пікір тарқату тосілін А.Нұрқатов
Повестегі Ахметтің әдебиеттегі тың образ болып табылатынын жоққа шығармайтын
Повестің жақсы жақтарының қатарында шығарма тілінде халықтық нақыл сөз
Әдебиет туындысын көркемдік тұтастық ретінде қарастыру А.Нұрқатовтың сыншылық көзқарасына
А.Нұрқатов Ғ.Мұстафиннің бұл романы өзара тығыз байланысты қат-қабат оқиғалар
"Карағанды" романы туралы пікір айту барысында да А.Нұрқатовтың сыншылық
А.Нұрқатов "Қарағанды" романы төңірегінде ой өрбіту үстінде шығарманың такырыптық,
Сыншы-ғалым Р.Нұрғали әдеби дәстүр мен әдеби даму мәселелеріне арналған
Шынында да, әдебиеттердің өзара байланысына қатысты мәселелер - А.Нұрқатовтың
Автордың аталмыш мәселені өзек еткен еңбектерінің бірі "Тарас Шевченко
Ол Т.Шевченко шығармашылығының алгашқы ксзеңіндегі туындыларының ішінен "Катерина" поэмасы
Зерттеуші ұлы кобзарьдың "Иван Подкова" (1839), "Тарас түні" (1839),
Жоғарыда аталған шығармаларымен қоса, "Өсиет", "Бұғаудағы адам", "Айдауда кейде
Солардың бірталайында ол қазақ халқының тұрмысы мен тағдырын, қазақ
А.Нұрқатовтың шығармашылық болмысына шолу жасаған мақаласында әдебиет зерттеуші Б.Сахариев:
"Халқымыздың өткендегі ұлы ойшылы, ұлттық мақтанышы Шоқан Уәлихановтың
Құйрықты жұлдыз секілді
Туды да, көп тұрмады.
Көрген, білген өкінді,
Мін тағар жан болмады,- деп келетін шерлі сыры, жүрек
Ш.Уәлихановты қазақтың жаңа бағыттағы қоғамдық ойының тарихын бастаушы ретінде
Мұндай қорытындыға ол халықтың тарихын, өмірін, оның әдет-ғұрыптары мен
Шоқанның көзқарасындағы гуманистік, демократтық сипаттарды петрашевшіл ақын С.Ф.Дуров, П.П.Семенов
Шоқан мұрасының негізгі бір саласы оның әдебиет зерттеушісі ретіндегі
А.Нұрқатов Шоканның "Жоңғария очерктерінде" қазақ ауыз әдебиеті мен славян
Шоқанның әдебиетке қатысты ойларының ішінен А.Нұрқатовтың айрықша назар аударатын
Шоқанның әдебиетке қатысты ойларының ішінен А.Нұрқатовтың баса назар аударған
Шоқанның эпостық жырлар туралы, әсіресе, ноғайлы дәуіріндегі оқиғаларға байланысты
Қандай мәселе төңірегінде ой өрбітсе де, А.Нұрқатовтың әркез объективті
А.Нұрқатов Шоқанның қырғыз халқының әдебиетіне қатысты пікірлеріне ой көзін
Ш.Уәлихановтың өмір жолы мен ғылыми зерттеулерін өзек еткен еңбегінің
Қалай болғанда да, А.Нұрқатов қаламынан туған сын мақалалар, рецензиялар,
- кеңестік дәуірдегі коммунистік идеология үстемдік еткен кезеңге тұстас
А.Нұрқатовтың сыншылық болмысына тән негізгі сипаттар ретінде сыпи пікірлеріндегі
- ғалымның жекелеген қаламгерлердің шығармашылық өмірі мен шығармаларын талдап-тануға,
-сын мақалалары мен шағын көлемді зерттеулерінде жеке туындының кемшілік-жетістіктерін
-сыншы-ғалымның каңдай да бір қаламгер шығармашылығын зерделеу барысында өзі
-сыншылық жолында кей тұстарда уақыт ықпалынан шыға алмай, кей-кейде
- А.Нұрқатов мақалаларына тән бір ерекшелік ретінде оның өзі
ҚОРЫТЫНДЫ
Өткен ғасырдың бас кезіндегі қазақ қауымының ой айнасындай болған
А.Нұрқатовты ағымдағы әдебиет мәселелеріне арналған мақалалары мен жекелеген ақын-жазушылардың
М.Әуезовтің шығармашылық болмысын яки Абайдың ақындық дәстүрін қарастырса да,
А.Нұрқатов зерттеулерінде қоғамдық-әлеуметтік талдау мен көркемдік-эстетикалық талап тығыз ұштасып
өзі қарастырып отырған қайсыбір мәселе бойынша да А.Нұрқатовтың ғылыми
сонымен бірге, А.Нұрқатов әдеби өмірге белсене араласқан кезеңде көркемдік
Бұл аталған жәйттердің
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Аристотель. Сочинения: В 4-х т.
Декарт Р. Рассуждение о методе; Начала философии // Блинников
Кант И. Критика чистого разума; Критика практического разума; Критика
Байтұрсынов А.
Жұбанов Қ. Шығармалар мен естеліктер. - Алматы: Өнер,
Досмұхамедұлы X. Аламан. - Алматы: Ана тілі, 1991. -176
Бокейханов Ә. Шығармалар. - Алматы: Қазақстан, 1994. - 384
Дулатов М. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1991. - 384
Жұмабаев М. Шығармалар. 3 томдық. Т.2-3. - Алматы: Білім,
Аймауытов Ж. Бес томдық шығармалар жинағы. Т.5.
Аль-Фараби. Логические трактаты.
Аль-Фараби. Избраннные трактаты.
Қашқари М. Түрік сөздігі: 3 томдық шығармалар жинағы.
Баласағұн Ж. Құтты білік. - Алматы: Жазушы, 1986. -
Уәлиханов Ш. Таңдамалы. 2-бас.
Абай. Шығармаларының бір томдық толық жинағы. -Алматы:
М.Әуезов. Әдебиет тарихы. - Алматы: Ана тілі,
Б.Кенжебаев. Әдебиет белестері. - Алматы: Жазушы, 1986. - 400
М.Каратаев. Ізденіс іздері. -Алматы:
Абай. Қалың елім казағым. -Алматы: Жалын, 1995. -384 б.
Сыздықов К.
Тасымова С.Т. М.Әуезовтің әдеби-сын еңбектерінің тілі мен стилі: Ф.ғ.к.
Молдаханов Ә. Мұхтар
Сыздықова Р. М.Каратаевтың
Сәтбаева Ш.Қ. Шоқан Уәлиханов - филолог. -Алматы: Ғылым, 1987.
Алпысбаева ҚШ. Ш.Уәлиханов -
Атымов М. Кяжым Жұмалиев: Өмірі мен творчестволық қызметі. -
Зайкенова Р.З. Проблемы казахского литературоведения в' трудах К.Джумалиева: Автореф.
Бағалбеков М.К. С.Сейфуллин
Тайманова С. Сәбит Мұқанов - әдебиет зерттеушісі: Ф.ғ.к. дисс.,
Қоңыратбаев Т. Әуелбек
Ордаева Г.Ж. Қошке
Әлмұханова Р. Халел