МАЗМҰНЫ
Кіріспе 4
І бөлім. Фразеологияның лексика-семантикалық құрылымы. 11
1.1. Фразеологизмдердің мағыналық топтары. 11
1.2 Фразеологизмдерге ұйытқы болған сөздер. 16
1.3. Фразеологиялық синонимдер. 18
ІІ- бөлім. Фразеологизмдердің грамматикалық құрылымы 23
2.1. Фразеологизмдердің сөз табына қатысы. 23
ІІІ - бөлім. Ә. Нұрпейісовтың қолданысындағы авторлық фразеологизмдер. 36
ҚОРЫТЫНДЫ 43
Кіріспе
Түркітануда фразеологизм туралы алғашқы еңбектер 40-жылдардан кейін жарық көрді.
Фразеологиялық орамдар талдап единица ретінде лексика-семантикалық жағынан сан қырлы.
Кейбір зерттеулердің біразын, мәселен, академик Ә.Қайдаров фразеологиялық тұлғаларды әдеби
Қазақ тіл білімінде І.Кеңесбаев фразеологизмдерді танып білудің басты үш
Қазақ тіліндегі фразеологизмдер де, өзге тілдердегідей фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық
Фразеологиялық тұтастық-бөліп жаруға болмайтын, басқа тілге сөзбе-сөз аударуға келмейтін
Қазақ тіл білімінде, сол сияқты, басқа да түркі тілдерін
Тұрақты сөз тіркестерін кең ұғымда түсінуді негізге алатын зерттеушілер
Орыс тіл білімінде бұл салада көп еңбек сіңірген академик
2. фразеологиялық бірлік(5)
3.фразеологиялық тіркес деп үшке бөлгенде, мақал, мәтел, термин сөздерді
Тіл мамандары мұны орыс тілінің түсіндірме сөздігінің авторлары идиома,
Ал қазақ тіл білімінде бұл мәселеге байланысты мынадай пікірлер
Идиомдар 2) Мақалдар 3) Мәтелдер.(10)
Кеңесбаев. Ғ Мұсабаев оқулығының “Қазіргі қазақ тілі” 1975
Профессор М Балақаев пен профессор Т Қордабаев тұрақты тіркестерді
Қазақ мақал-мәтелдерінің стилистикасы туралы еңбегінде Р. Сәрсенбаев фразеологиялық орамдар
М.М.Копыленко мақал-мәтелдердің жағдайға(ситуацияға) байланысты қолдалынып, коннативті (фразалық) мағынаға ие
Сонымен, тіл мамандары, қай тілдегі болмасын, фразеологияны мейлі тар
В.Виноградовтың классификациясына сүйене отырып, қазақ тіл білімі де қазақ
Көркем шығармадағы тіл ерекшелігінің қазақ тіл біліміндегі шешімін табу
көркем шығарманың тілін талдау тіл тарихының, соның ішінде әдеби
әдеби тілдің қызметтік, (функционалды) стильдерінің бір түрі ретінде, яғни
Тіл және әдебиеттану ғылымдарында көркем шығарманың тілі лингвистикалық және
Осы ерекшеліктерді сараптай келіп, ғалым, көркем әдебиет тілі сияқты
Осы орайда, зерттеушілер фразеологизмдердің көркем әдебиеттегі жұмсалуын қарастырғанда, ең
Фразеологияның көркем шығармадағы қолданысына қатысты осы мәселені зерттеуге арналған
Фразеологизмдер (кең мағынасында - фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдер) көркем
Фразеологизмдерді сөз құдіретінің арқасында іске асатын құбылыс деп тани
Жұмыстың тақырыбы: Ә. Нұрпейісовтың ,,Қан мен тер,, романындағы фразеологизмдердің
Жұмыстың мақсаты: 1. Ә. Нұрпейісовтың ,,Қан мен тер,, шығармасындағы
2. Ә, Нұрпейісовтың шығармасындағы фразеологиялық тіркестің қолданыс ерекшеліктерінің тілдік
Жұмыстың өзектілігі: Ұлттық дүниетаным мен ана тіліміздің сөз құдіретінен
Жұмыстың теориялық-мәні: Ә.Нұрпейісов шығармасын, фразеология мәселесін функционалдық тіл білімі
І бөлім. Фразеологияның лексика-семантикалық құрылымы.
1.1. Фразеологизмдердің мағыналық топтары.
Фразеологизмдердің семантикасына арналған зерттеулерде оларды мағыналық топтарға бөлудің, топтастырудың
Қазақ тіліндегі фразеологиялық тіркестер халықтың ғасырлар бойы көңілге түйіп,
Фразеологизмдерді тілдегі қолданысына орай, семантикалық тұрғыдан: адамның ішкі жан
Қарастырылып отырған шығармада фразеологизмдерді төмендегідей мағыналық топтарға жіктедік.
А) Адамды сипаттайтын фразеологиялық тіркестер
Қазақ халқы жалпы біреуді не бір нәрсені сипаттағанда көбіне
Адамның жан дүниесін, мінезін бейнелейтін образды фразеологизмдерге Ә.Нұрпейісов шығармасынан
Жаңа мыналар Есбол атасына тие берсінді шын көңілмен ағынан
Ағынан жарылу-шын көңілден деген ұғымды білдіреді.
Жас Федоровтың қолы ашық болатын (36.98)
қолы ашық- сараң емес, сұрағанды беретін адам.
Тәңірберген есітпеген кісідей, бетін сырт салып отыр.
Сырт салып отыру-теріс бұрылып, қарамай отыру.(248 б)
Онан тағы да Теміркенің алдын орап, осы Федоровтың бес
Төлеу қаза тапқалы Қалау ,,маған ти,, деп, жесір әйелге
Күн көрсетпеу-мазасын алу, қинау.(36, 129 б).
Басқасын қайтейін, ең аяғы сүйектің басын тістескен Достың істеп
Бір сүйектің басын тістескен- аштық пен тоқтықты бірге көрген
Және бұл өзі адам баласына көңілінде құттай аласы жоқ,
көңілінде құттай аласы жоқ- таза, адал адам.
Со жақтан тіл- жағына сүйенген біреудің саңқылдаған даусы құлақты
Тіл жағына сүйенген- өсекші, сөзшең адам
Екі қу қақбастың отымен кіріп, күлімен шығып жүрсің,-деп Қарақатын
Отымен кіріп, күлімен шығу- үй шаруасының барлығын істеу.
Әншейіндегі қой аузынан шөп алмайтын жуас қалпынан күрт жадырап,
қой аузынан шөп алмайтын-жуас, момын адам.
Қанша мақтасаң да, сол Қаратаз дүние бағын домалатқан қарақоңыз
Фразеологиялық тіркестер жүйесіндегі үлкен мағыналық топтарға, сондай-ақ, салт-дәстүрді және
Қазір түрінде құдай салды, мен көндім деп неге болса
Бүгінгі күні арамыздан жетім шал дүние салып ысрат сапарына
Дүние салу-немесе, ,,жан тапсыру,, яғни қайтыс болған адам.
Аштан өлсең де, аяқ серіппе, үнсіз өл дейсің бе?
Аяқ серпу- қарсылық көрсету. Бұл жерде автор қарама-қарсы ұғымда
Кешегі соғыста жараланған бір жігіт сол түні таң алдында
Жан тапсырды-қайтыс болды, дүниеден өтті.
Бірақ біздің қызымыз ер кісіге қарамай, иманы бетіне үзіліп
Иманы бетіне үзілу- бұл тәрбиелі, ұялшақ, бетіңе тік қарай
Қарт балықшыға құран оқыды. Әлі күнге басы қарайтылмаған.
Басы қарайтылмаған-кісі қайтыс болғанда оны әлі жерлемеген деген мағына
,,Құдай-ай жар бола көр. Шыбын жанын сақтай көр,, (36.436)
Мұнда ,,Құдай-ай жар бола көр,, деп құдайдан көмек сұрап,
Бір күн ішінде із-түзін аңғартпай жер жұтқандай зым-зия жоқ
Жер жұту- тіркестен кейін оның мағынасы берілгенде, яғни жоқ
Соққыға жығылғандай боп екі иығының басы салбырап, құр сүлдерін
құр сүлдері- ,,сүлдері,, адамның сүйегі яғни әбден азып-тозған, жаны
Келесі мағыналық топта қоғам, өтпелі кезеңдер, қарым-қатынас және әлеуметтік
Әлеуметтік өмірмен, замана тынысымен астасып, сабақтасып жататын құбылыстар мен
Осындай қоғам саяси мағыналас фразеологиялық тіркестердің шығармадан мынандай үлгілерін
1. Үш төрт ауылдың малдары аузы-мұрнынан шығатын(36.142б)
аузы-мұрнынан шығу- көп молшылық мағынасында жұмсалады, малдары сансыз көп,
2. -Әңгімеңді де айтпадың,- деп құйқасы көрінген сұйық қасын
,,ел құлағы елу,,- елден ештеңені жасыра алмайсың, бір құлақ
Әсіресе көз көрген кісілер Еламанның құлаған шаңырағын қайта көтеріп,
көз көрген- көпті көрген, оқыған, ақылды кісілерге байланысты айтылады.
4. Көкте құдай, жерде патша деуші едік(36. 233 б)
Көкте құдай, жерде патша-бұл фразеологиялық тіркес кекесін-сын ретінде бай-шонжарларға
5. Еламан ақ жаулық тартқанның бәріне ұрынғысы келмеді.(36. 336б)
Жалпы тілде, ақ жаулық деген фразеологиялық тіркес қолданыста бар.
6. Соған қарамастан бұның менімен сәлемі түзу(36, 638)
сәлемі түзу- адамдар арасындағы қарым-қатынасқа байланысты айтылады. Бұл тіркес
Жалпы Ә.Нұрпейісов шығармасында осындай қоғамдық- саяси мағыналас сөздер ұшырасады.
Шығармадағы фразеологиялық тіркестердің мағыналық топтарын зерттей отырып, автор олардың
1.2 Фразеологизмдерге ұйытқы болған сөздер.
Фразеологизмдердің бірінші сөзі көп жағдайда ұйытқы сөз деп аталады.
– Да-а, -деп Мюлгаузен көзін тайдырып әкетті. (36. 384
Тірі болса, сол секілді ағасының көзіне шөп салғызып қою
Ебейсін қонаққа көзін салмай, қайтарған ыдысты қолына үнсіз алды.
Еламан мен Кәленнің көзін құртса да, бұл ауыл басшысыз
О да мүмкін. Сендер қатты аңдуға алыңдар. Әсіресе, Кәленнің
Жақында келген комиссар әлі жұрт көзіне түсе қойған жоқ.
Көз жазбай торуылдап отыратын қатал (36. 367)
Әншейінде аспанға сыймай бағынып тұратын жұлдыздар көзін тас қып
Ташкент отряды келгенше бірер сағат көз іліндіріп алғысы келді.
Дос еңсесін тіктеді, әлі де болса бір кісіге көз
Оның ендігі көз тіккені кім? (36. 322)
Генерал Чернов ояна сала тұсындағы терезеге көз тігіп еді:
Арестант әскерше киінген қара торы жігіттің бас-аяғына қысқалау көз
Ызғырық жел сүйегінен өтіп бара жатқасын асығыс қымтанып
Еламан мұндайда көзге түспей, бой тасалап кететін әдеттен бұрылып
Жүрек сөзіне қатысты фразеологизмдер.
Кәленді көргенде Ақбаланың жүрегі орнына түсті. (36. 127)
Ұзақ уақыт үлкен қалада боп қазақтың кең даласын туып
Оның, әсіресе өз тобының алдына шығып, құлаштан астам болат
Қаба сақалды кісіге ол енді қарап, жүрегі мұздай болды.
Соның арасында үйлеріне жүгіріп барып, жүрек жалғап кеп жатты.(36.
Сол сияқты от сөзіне байланысты мынандай бірен-саран фразеологизмдер ұшырасады:
-Қазақ ауылының тірлігін сіз білмейсіз. Мәдениетті қауым алдында әрқашан
Қазақ пен түрікпен арасына от тастап бітіспес жаулыққа бастады.
Элиза сыртта жүрген Еламанның құлағына шалына ма деп, Балкүміске
Осы түрі қандай ұстамды кісінің де сезіміне шауып, көзін
Тіл сөзіне байланысты фразеологизмдер сирек кездеседі:
Жаны қиналғанда аузына түсетін әншейіндегі бейпіл қарғыстар тілінің ұшына
– Алдаразы болсын…қойыңызшы!… деп сыбырлай тіл қатып еді. (36.
1.3. Фразеологиялық синонимдер.
Тұрақты тіркестер жеке сөздің орнына жұмсалып қана қоймайды, сонымен
І 1. Еламанның құлақ аспағанына
2. Тәңірбергеннің әлде бір-екі күн ерулеп күте
3. Інісіне назар салмай,
Бұл тіркестердің беретін ортақ мағынасы –көңіл бөлмеу, тыңдамау.
І І 1. Мұны естігенде
2.–Екі көзі төрт боп… (36. 228)
3. Бұрындары Ақбала әке-шешесін күткелі жаны иненің ұшында. (36.
Ақбала жан дәрмен дегенде шашын кейін қайырып, мұз үстіне
5.Бір қолын бос сақтаған күші екінші қолымен шап беріп,
Көңілдегі күдігі мен қаупін қара пәленің дәл өз
Сондай кезде жас ананың жүрегі аузына тығылып, өліп кететіндей
Жұрттың оннан сайын зәресі ұшты. (36. 382)
Қаба сақалды кісіге ол енді қарап, жүрегі мұздай болды.
Есі шығып кетіпті. (36. 39)
Бұл тіркестер біреудің қалай қоыққандығын бейнелегенде қолданылады.
Сонымен қатар шығармада кейіпкерлердің көңіл-күйін, соның ішінде ашулану, ызалануын
І І І 1. Анғар беттен сәл ғана
2.Еламан осында келгелі Қарақатынның қызын үнатпай, жыны құрысып жүргенді.
3.-Ой, құдай-ай, -деді Қарақатын қанша үндемейін десе де келеңсіз
4.Аузындағы астан қаққан аласына Төлеудің де атарға оғы жоқ.
5.Сары баланың жынына тиіп жүрген тағы бір жай: күндіз
Көз тастау (салу, жазбау)
–О да мүмкін. Сендер қатты аңдуға алыңдар. Әсіресе,
Генерал Чернов ояна сала тұсындағы терезеге көз тігіп еді,
Арестант әскерше киінген қара торы жігіттің бас-аяғына қысқалау көз
І V. Бет моншағы үзілу, иманы бетіне үзілу тіркестері-
Бет моншағың үзіліп кете ме? Қыз емессің ғой сен.(36.238)
Бірақ біздің қызымыз ер кісіге қарамай, иманы бетіне үзіліп
1. Осы түрі қандай ұстамды кісінің де сезіміне шауып,
арасына от тастау-араздастыру мағынасында жұмсалса, осыған синоним, ұғымы жағынан
2.Элиза сыртта жүрген Еламанның құлағына шалына ма деп, Балкүміске
яғни жанған оттың үстіне, одан әрі май құю (араздықты
2.Сындық мағынадағы фразеологиялық синонимдер.
Басқасын қайтейін, ең аяғы бір сүйектің басын тістескен Достың
Құрттай көңіл қалса, кешегі арасынан қыл өтпейтін тату-тәтті кезін
Мұнда екі тіркестің беретін мағынасы тату-тәтті, жақын.
Әсіресе, комиссарға жұлдызы қарсы. (36. 382)
–Ой, оны қой. Болыс ағаң, қазір қызыл көз шалмен
жұлдызы қарсы, қырғи қабақ- араз, бір-бірімен түсінісе алмайтын адамдардың
Соққыға жығылғандай боп екі иығының басы салбырап, құр сүлдерін
Жақ жүні үрпиген жүдеу балалардың ойынға зауқы жоқ. (36.205)
құр сүлдері, жақ жүні үрпиген- арық, жүдеу адам туралы
Бетінен оты шыққан қара торы жігіт домбыра тартты. (36.
,,Оты бетіне шығып тұр екен,,- деп ойлады Еламан (36.
Бетінен оты шыққан фразеологизмі- мықты, қайсарлы, қайратты деген мағынада
3. Үстеу мағыналы фразеологиялық синонимдер
І . 1. Онда да қыстауларынан ұзамай, теңіз жағасынан
2.Бірақ салмақты жүзін Еламанға бірден бұра қоймай, бүгін Ақтөбеден
Аяқ жетер жердің қыбыр-сыбырын басқадан бұрын осы бәлекей қатынның
Еламан қол созымдай кейінде келе жатты. (36. 390)
Мұнда автор ,,жақын, алыс емес,, деген ұғымдарды шығармадағы әртүрлі
І І. Жоғарыда айтылған ұғымдарға қарама-қарсы,
Несі бар, ертеңгі күні большевиктермен белдесіп күрескенде өздерінің жалғыз
Бүгінгі күні жалғыз бала басын қатерге тігіп, көз көрмес,
Түс кезінде бұлар көз ұшынан шаң көрді. (36. 371)
Жалпы шығармада кездесетін фразеологиялық синонимдердің бірқатары осылар.
ІІ- бөлім. Фразеологизмдердің грамматикалық құрылымы
2.1. Фразеологизмдердің сөз табына қатысы.
Фразеологизмдердің сөз табына қатысы туралы ,,Қазіргі қазақ тілі мен
Ә.Нұрпейісовтың шығармасында қолданған фразеологизмдерді сөз табы қатысына қарай:
етістік мағыналы фразеологизмдер
сындық мағыналы фразеологизмдер
заттық мағыналы фразеологизмдер
үстеу мағыналы фразеологизмдер деп топтастыруға болады.
Солардың ішінде жиі ұшырасатыны етістік мағыналы фразеологиялық тіркес. Осындай
зат есім мен етістіктің тіркесуі арқылы жасалған фразеологиялық тіркес.
Көз тігу деген етістік фразеологизмді Ә.Нұрпейісов былайша қолданыпты: Оның
Бұл қолданыста фразеологизм бір ғана өзгеріске ұшырап отыр.: ол-
Тәуелденген ілік септігіндегі есім сөздің +тәуелденген есім сөз +
Қазақ ауылының тірлігін сөз білмейсіз. Мәдениетті қауым алдында әрқашан
Бұл беттен от шығу фразеологизмі- ,,ұялу, қысылу,, мағынасында жұмсалады.
Автордың қолданыста бұл т.т. мынандай өзгерістерге ұшырайды.
бетімнің- ім тәуелдік жұрнағы мен ілік септігінің жұрнағы жалғанған
Оты- -ы тәуелдік жалғау. 3 жағы жалғанған
Шығады- -а көсемше, -ды жедел өткен шақ жұрнағы жалғанған.
3.Өздік етіс пен зат есімнің етістікпен тіркеуінен жасалған Ф.Т.
өз қолы өзінің аузына жеткенше аға-жеңгесінен зәбір көрді. (36.
Мұнда, өз қолы өзінің аузына жетті фразеологизмі ,,есейгенше, өзімен
Бұл фразеологизмдегі алдындағы компоненттерді автор ешбір өзгеріссіз қолданып, тек
Зат есім мен етістіктің тіркесуінен жасалған Ф.Т.
Бір жыл бабы тұрған елден жырақта жүріп қайсы бір
Кірпік қақпау- фразеологизмі, халық тілінде ,,кірпік қақпай ұйықтамады, көз
Бұл қолданыстан о бастағы номинативтік тұлғасы ,кірпік қақпаумен,
салыстырғанда мынадай өзгерістерді көруге болады.
кірпік- өзгрмеген
қақпай- көсемшенің болымсыз түріндегі қолданысы.
Зат есім мен етістіктің тіркесінен жасалған ф.т.
Келесі күні қара кемпір төсек тартып жатып қалады.( З.В.204-б)
Мұнда төсек тарту фразеологияны “ қатты ауырып қалу” тұра
Бұл қолданыстан” төсек тарту” фразеологизмі контексті байланысты
“ төсек тартып жатып қалды” деп берілген яғни соңынан
Жалпы” төсек тарту” фразеологизімінде мынандай өзгерістер байқалады.
2) тартып- есімшенің жұрнағы осы шақ мағынасында қолданады.
Етістік пен зат есімге жоқ болымсыз мағынадағы көмекші сөздің
Аузындағы астан қаққан аласына Төлеудің де атарға оғы жоқ.
Атарға оғы жоқ фразеологизмі қатты қаһарланып, ашуға мінген кісі
Мұндағы фразеологизм ешбір өзгеріске ұшырамай, өзінің о бастан номинативтік
Үстеу мен зат есімнің етістікпен тіркесуі арқылы жасалған фразеологизм
Осы түрі қандай ұстамды кісінің де сезіміне шауып, көзін
От тастау- шағыстыруды, айдап салды, араздастырды ( Қ.Т.Ф.С
Мұндағы өзгерістер: арасына- ешбір өзгермеген
От- өзгермеген
Тастап- -п көсемше жұрнағы арқылы қимылдың осы шақта болғанын
8. Зат есім мен етістіктің тіркесуі арқылы жасалған фразеологизм.
Көкке тойған ұсақ малдар жағы жедел қамдалып, алды түлеп,
Жіпсіз байлану фразеологизмі- еріксіз ұстамды, босқа қарайлап, уақыт өткізді;
Тәуелдік жалғаулы және атау тұлғалы зат есімнің етістікпен тіркесуі
Сондай кезде жас ананың жүрегі аузына тығылып, өліп кететіндей
Жүрегі аузына тығылу фразеологизмі- ,,қатты қорқу,, мағынасында жұмсалады. (Қ.Т.Ф.С.
Мұндағы өзгерістер:
Жүрегі -өзгермеген
Аузына-өзгермеген
Тығылып- -ып көсемше жұрнағының жалғануы арқылы.
10.Матаса байланысқан ілік септігіндегі (жасырын түрінде) зат есім мен
-Бет моншағың үзіліп кете ме? Қыз емессің ғой сен.
Бет моншағы үзілу- ,,ұялу, қысылу,, (36. 238) (Қ.Т.Ф.С. 115
Мұндағы өзгерістер:
Бет-өзгермеген
Моншағың- тәуелдік жалғауының 2 жағы
үзіліп- -іп көсемше жұрнағы жалғанған.
Компоненттердің бірі зат есім болып келген фразеологизм.
Биыл қырды қыстайтын ауылдардың малы қырылып, тігерге тұяқ қалмағанын
Тігерге тұяқ қалмау- малға байланысты қолданылатын фразеологизм. Яғни малдың
Бұл фразеологизмнің тек соңғы компонентті ғана өзгеріске ұшыраған: яғни:
Тігерге- өзгермеген.
Тұяқ- өзгермеген
қалмағанын- есімшенің -ған жұрнағының тіркесуі арқылы қимылдың өткен шақта
Тәуелдік жалғаулы барыс септігінде тұрған зат есімнің етістікпен тіркесуі
Көзі тірісінде Федоров Шураны алақанына салып бақты. (36. 115)
Алақанына салу- қатты сыйлау, еркелету мағынасындағы фразеологизм. (Қ.Т.Ф.С. 31)
Бұл фразеологизм мынандай өзгерістерге ұшырады
Алақанына- тәуелді жалғауының 2 жағы, барыс септігінің жалғауы қосылды.
Салып- -ып көсемше жұрнағы өткен шақ мағынасын үстеп тұр.
Зат есім мен етістіктің тіркесуінен жасалған фразеологизм.
Жалғыз Еламан міз баққан жоқ (36. 337)
Міз бақпау фразеологизмі- Ә. Қайдаров ,,қырғыз,, тілінде миз-пышақтың, қанжардың
Мұнда:
Міз- өзгермеген
Баққан- -қан есімшенің жұрнағы қосылды.
Жоқ- болымсыз мағынадағы көмекші сөзін қосқан.
Қабыса байланысқан зат есім мен сын есімнің үйірлесіп етістікпен
Мұны естігенде Тәңірбергеннің төбе шашы тік тұрды. (36. 325)
Төбе шашы тік тұру- шошу, түршігу мағынадағы фразеологизм.(Қ.Т.Ф.С. 511)
Мұндағы өзгерістер:
Төбе- өзгермеген.
Шашы- өзгермеген
Тік- өзгермеген
Тұрды- өткен шақ мағынадағы –ды жұрнағы қосылған.
Тәуелдік жалғаулы зат есім мен сындық мағынадағы зат есімнің
Ақбаланың да ұйқысы шайдай ашылды. (36. 461)
ұйқысы шайдай ашылу- ұйқысы бірден тарап кетті. (Қ.Т.Ф.С. 542)
Мұндағы өзгерістер:
ұйқысы- өзгермеген
шайдай- өзгермеген
ашылды- өткен шақ мағынасында тұр.
Үстеу мен сын есімнен жасалған фразеологиялық тіркес.
Қара күшке қаттырақ басқан ағасы ел ішіндегі арқа сүйер
алды-артын жалаңаштау деген фразеологиялық тіркестің мағынасы- ұятқа қалу, беделінен
Етістіктің зат есіммен тіркесуі арқылы жасалған фразеологиялық тіркес.
Жаңа ғана жалғыз Селивановтан басқалары жұмған аузын ашпай тым-тырыс
Жұмған аузын ашпау- сыр бермеу, кейде сөйлемеу, бір ауыз
Мұнда жұмған етістігі сындық мағынада жұмсалады жалпы тіркесте болған
Жұмған- өзгермеген
Аузын - өзгермеген
Ашпай- ,,ашпау,, алғашқы номинативтік атауы, контекстке байланысты көсемшенің-й тұлғасын
Атау тұлғадағы зат есімнің, тәуелдік жалғаулы зат есімнің етістікпен
Колчак көтерген ақ ту астында топтасып, қасиетті Ресей жері
қасық қаны қалғанша- соңғы демі шыққанша, өлгенше. Бұл тіркес
Атау тұлғада тұрған зат есім, барыс септігі жалғаулы зат
Мұнда келгелі Еламанның аяғы жерге тимеді. (36. 382)
Аяғы жерге тимеу- өзгерістер:
Аяғы- өзгермеген
Жерге- өзгермеген
Тимеді- жедел өткен шақ жұрнағын қабылдап, істің өткен кезде
Тәуелдік жалғаулы зат есім, барыс септігінде тұрған зат есімнің
Үлбіреген сұлу қызбен қатарласып шіркеуге кіргенде Курнос Иванның төбесі
төбесі көкке жету- қатты қуану, риза болу.
Өзгерістер:
төбесі- өзгермеген
көкке- өзгермеген
жетті- өткен шақтық мағынада тұр.
Бірнеше етістіктің тізбектеліп тәуелдік жалғаулы зат есіммен тіркесуі арқылы
-Мені қойшы…. Менің боларым болып, бояуым сіңді.(36. 215)
Мұнда болары болып, бояуы сіңді- қартайған, бәрін басынан өткізген,
,,боларым,,- етістік тұлғалы болғанымен, заттық ұғым беріп тұр.
Өзгерістер:
боларым- тәуелдік жалғаудың 1 жағын қабылдаған
болып- өзгермеген
бояуым- тәуелдік жалғаудың 1 жағын қабылдаған
сіңді- өзгермеген
Зат есім қызметін атқаратын фразеологизмдер заттың тура атауы емес,
Заттық мағыналы фразеологизмдер
Сын есім мен зат есім қабыса байланысуынан:
А) Пішен шапқан ақысына алған тоқтыны өріске жібермей, оң
Оң босаға-
Ә) Әлде де болса, ата-тегіне оралар деген әлсіз үміт
кәрі көңіл- егде тартқан, қартайған адамның қалпын суреттейді.
Б) Қанша мақтасаң да, сол Қаратаз дүние бағын домалатқан
Дүние бағын домалатқан қарақоңыз- жалпы бұл ,,дүние қоңыз,, деген
Бірақ, дүние бағын домалатқан- бәрі бір ғана сындық мағына
В) Бұл байғұс та көз ашқалы су кешіп қара
қара борбай- бейнетқор, шаруа адамы.(Қ.Т.Ф.С. 322)
Г) Еламан ақ жаулық тартқанның бәріне ұрынғысы келмеді. (36.
Ақ жаулық-әйел адам, келіншек (Қ.Т.Ф.С. 28б)
Қатар тұрған екі сын есім мен зат есімнің тіркесінен.
Ә) –Е-Е! Күнге шөккен кәрі бура болдық қой.(36. 242)
Мұнда күнге шөккен кәрі- зат есім мен етістіктің тіркесуінен
Күнге шөккен кәрі бура- қаруы қайтқан, қуаты тайған (Қ.Т.Ф.С.
Б) Салпы етек боз көйлектің бір шалғайын жоғары көтеріп,
қызыл қарын бала- ес біліп, етек жаппаған, буыны қатпаған,
Сан есім мен зат есімнің тіркесуі арқылы жасалған.
Ендігі жерде екі жарты бір бүтін болсақ дегім кеп
Екі жарты бір бүтін болды- бірікті, ұйымдысты, қауымдасты. (Қ.Т.Ф.С.
Бұл тіркес ешбір өзгеріссіз жұмсалған.
ІІІ Сындық мағынадағы фразеологизмдер затты сын-сипатын, белгісін, сапасын басқа
Шығармадан мынандай сындық мағыналы фразеологизмдерді кездестіруге болады:
Сын есім мен зат есімнің тіркесуі арқылы.
А) Түс шайысып жүрген қырғи қабақ кезде сен-ақ кішірей.
Ә) – Ой, оны қой. Болыс ағаң, қазір қызыл
қырғи қабақ- араз, адамдардың арасындағы. (Қ.Т.Ф.С. 376 б)
Зат есім мен сан есімнің тіркесуі арқылы.
А) Не болса ол болсын, бұл өзі бір екі
Екі иығына екі кісі мінгендей- еңгезердей, өте тұлғалы (
Ә) Мен не айтам. Бір жапырақ баласын ойлауға шамасы
Бір жапырақ- жалғыз деген ұғымда қолданады. (36. 249)
Зат есім мен есімше тіркесіп келген түрі.
А) Басқасын қайтемін, ең аяғы бір сүйектің басын тістескен
Бір сүйектің басын тістескен- бірге жүріп, бірге қуаныш-қиындықты көрген
Ә) Жақ жүні үрпиген жүдеу балалардың ойынға зауқы жоқ.
Жақ жүні үрпиген
Б) –Дұрыс айтасың. Тек, Дос аға өзің білесің, мен
Аузы күйген- бұрын бір рет опық жеп, беті қайтқан,
Соңғы компонентте –дай жұрнағының жалғануы арқылы.
А) Сұлу мұрты жілік майын шаққандай күн астында
Ә) Ақ сүт тұман, әсіресе ойпаң сайлардың үстін басып,
Б) Жапон дипломанты екені сырт түрінен де, сөйлеген сөзінен
Зат есім мен етістіктің тіркесуінен жасалған фразеологизмдер
А) Екі жағына аңырайып ашып тастаған есіктен иін тірескен
Ә) Ақбаланың аяғы ауырлап қапты. (36. 230)
Бірнеше зат есімнің топтасып келіп, етістікпен тіркесуі арқылы.
А) Әншейіндегі өзінің қой аузынан шөп алмайтын жуас қалпынан
Құрттай көңіл қалса, кешегі арасынан қыл өтпейтін тату-тәтті кезін
ІV Үстеулік мағыналы фразеологизмдер
Үстеу тобына қатысты тұрақты тіркестердің құрамындағы сөздердің орын тәртібі
Осындай үстеулік мағыналы фразеологизмдердің шығармада төмендегідей түрлерін кездестіруге болады.
А) Бүгінгі күні жалғыз бала басын қатерге тігіп, көз
Көз көрмес, құлақ естімес- аяқ жетпейтін алыс-қиян, қиыр шет.
Ә) Ақ пен қызыл арасында ауыз ьашып жатқан кісілердің
ақ пен қызыл арасында- күн ұясына кірген шақта (Қ.Т.Ф.С.
Б) Алғашқы күні қашпақ боп бір жігітті табан аузында
Табан аузында- тез арада, ,,аяқ астынан,, деген фразеологизмге синонимдес
В) Түс кезінде бұлар көз ұшынан шаң көрді. (36.
Көз ұшында- алыс, жырақта, көз жетер, жетпес жерде. (Қ.Т.Ф.С.
Г) Еламан қол созымдай кейінде келе жатты. (36. 390)
қол созым жер- халықтық өлшем, ең жақын жер. (Қ.Т.Ф.С.
Бұл тіркесті автор созым сөзіне –дай жұрнағын жалғап, ,,жақын,,
Д) Онда да қыстауларынан ұзамай, теңіз жағасынан қозы көштей
Қозы көштей жер - (халықтық өлшем) Қозы өрісіндей қашықтық.
Е) Бірақ салмақты жүзін Еламанға бірден бұра қоймай,
Тақя тастам жер- таяқ бойы жер. (ұзындық өлшемі)
Ж) Несі бар, ертеңгі күні большевиктермен белдесіп күрескенде өздерінің
қу дала –мекенсіз жапан түз, сары дала. (Қ.Т.Ф.С. 353)
З) – О, тәңірі, атты кісі көзді ашып- жұмғанша
Көзді ашып-жұмғанша- лездің арасында, әпсәтте. (Қ.Т.Ф.С. 255)
И) Аяқ жетер жердің қыбыр-сыбырын басқадан бұрын осы бәлекей
Аяқ жетер жер – барып-келіп, қатынасуға боларлық жуық жер,
К) – Жоқ, тал түсте, төрт көздерінің түгелінде алып
Төрт көзі түгел- бәрі көз алдында, тұтас. (Қ.Т.Ф.С. 513б)
ІІІ - бөлім. Ә. Нұрпейісовтың қолданысындағы авторлық фразеологизмдер.
Фразеологизмдердің стильдік қызметі ерекше. Ол тілдің ажарын ашып қана
Жалпы, тілші ғалымдар фразеологизмдерді көркем шығармада қолданудың екі тәсілі
Жалпы халықтық формада қолдану.
Өзгертіліп, авторлық өңдеуден өтіп қолдану.
Ғалым Жұманазарова М.Г өз еңбегінде осы тәсілдерге үшінші тәсілді
Сонымен қатар Н. Уәлиұлы ,,Фразеология және тілдік норма,, атты
Осындай, ғалымдардың пікірлерін өзек ете отырып, зерттеліп отырған Ә.Нұрпейісовтің
Авторлық фразеологизмдер
Өңдеумен қолданған дәстүрлі фразеологизмдер
Осы екі топтағы фразеологизмдердің кейбіреуіне тоқталатын болсақ:
1 Авторлық қолданыстар.
Құдай мені тақырлады. Қызғалдақтарымды кеудемнен үзіп әкетті.
Бұл жерде қызғалдақтарым деп Элиза өзінің он бір баласын
Бәсе, біз қасқырдан қашқан қоянның жатырынан түсіп қалған сұр
Бұл эпитет арқылы қасқырдан қашқан қоянның жатырынан түсіп қалған
Бұл тіркестің ерекшелігі, автор жай ғана -қасқырдан қашқан қоян
Сол сияқты тұтастай сөйлем болып келетін мынандай ерекше фразеологизмдер
Бір Дос емес, кешегі бар досың бауырыңнан сыпырылып шығып,
Бұл Кәленнің ыза үстінде Тәңірбергеннің байлығына қызығып жолдастарын сатып
Тым құрыса, алқымына пышақ тақаған лақ құрлы тұяқ серпуге
Тұяқ серпу- тіркесін нақтылай отырып, автор осы тіркеспен қатар
Жаңа қонысқа кеп орналасып жатқан балаларына әркездегідей жақсы тілек
көңілін аққа ұйытып отыр- жақсыға ,жарқын болашаққа сеніп отыр.
Көзі ашқалы көні ағармаған әкесінің мына жаңа заманда да
көз ашқалы көні ағармаған, көн жия алмаған-өмір сүргелі көп
Генерал Чернов Омбыға ерте көктемнің басында кеп еді, бұл
көбесі сөгілу- бұл жерде қардың ери бастауына байланысты айтылады.
8. Бұлар Тәңірберген мен Теміркенің бізге үргізіп қойған қарғылы
үргізіп қойған қарғылы төбеті- шығармада Еламанның Дос пен Иванға
9.–Сенен жасыратын не сыр бар. Мөңке аға, жағдай ауыр.
Туым құлар- қолданыста бар,,тауым шағыларға,, мәндес.
Кәлен ішінен әр елдің осындай бір-бір етек басары болады
Етек басары- тілдегі із басарға қарама-қарсы мағынада жұмсалып тұр.
Ондай жағдайда ойдан, қырдан жиналған осынша кісінің ішінен бұған
қасқыр бет- өжет, қатал деген ұғымды білдіреді.
12. – Шырағым, біз қажыдық. Қатын, баланы шулатып, аттың
ақ иық - тозу, қажу мағынасын береді.
13. Қатал әкенің қалауымен кәрі шалға қырық қараға сатылған
ат жетпес, атан жетпес – алыс жер, адам аяғы
14. Қарт генералдың қыбы қанып тұр. Оған салсаң- бар
қыбы қанып тұр- сүйсіну, ішінен рахаттану.
15.Әсіресе, жүмысшы жасақтары төсек боп қырылып қалғанына қарамастан күші
төсек боп қырылу- көп сансыз өлу, қырылу.
16. Осы өңірдің кәрі, жасы тегіс сыйлайтын ат басындай
есіктегі басын төрге шығару- құрматтеу, сыйлау, мақтау мағынасында қолданады.
2 Дәстүрлі, өңдеумен қолданған фразеологизмдер
Қазір де ағаш кереует үстінде күлге шөккен түйедей жардай
Жалпы тілде күлге шөккен кәрі бура –кәрі, әлі кеткен
Бұл сөйлемде тағы да бір кездесетін тіркес-өңін бермей отыр.
Тек қой қарнын тұтқан терезеден уілдеген жел, жас жігіттің
берекетін алып тұр- қинады, мазасын алды. Сонымен қатар, осы
,,Ағаларым Сүйеу қартпен қырғи қабақ екен деп мен қалай
Негізінен, ат-тонын ала қашу тіркесі- жамандықтан, керексіз, қорқыныш нәрсе
–Сенің мұршаң боп жатыр ма. Жарғақ құлағың жастыққа тимей,
Бұл жерде Жарғақ құлағың жастыққа тимеу- қолы босамау, ұйықтауға
Олар да өзінің төл малы емес, әр ауылдан әлдеқалай
түбі шикі- таза емес, арам. Автор бұл тіркесті шығармада
6. Ол енді әкесінен қалған дүниенің сонша жерден ат
ат сабылтып- алғашқы номинативті атауы ат терлетіп. Бірақ,
7.Енді байқаса, әкесі ат аяғы жетпейтін алыста, қу дала-
Жалпы, бұл екі тіркесті бір-ақ қана құс ұшпас қу
Араққа қызып алған жел өкпе жастар сол күні бұған
көз айырмай (көз алмай)
Бір қасын бос сақтаған күйі екінші қолымен шап беріп,
жаны қара бақайына кетті- орыс тіліндегі ,,душа ушла в
Түнімен көп жайларды ойлап ,көз ілмей шықты. (36. 99)
көз ілмеу- ұйықтай алмау. Шығарманың кейбір жерлерінде бұл тіркес
Ақбаламен сөйлескісі кеп, әлденеше рет оқталды, бірақ бір кезде
жүзі шыдамады /беті шыдамады/ - бетіне тік қарай алмады,
Үйден қозы көгеніндей жер ұзап шыға берді де, ,,осы
Негізгі номинативтік атауы- қозы көш жер. Автор көшті-көгендей деп
–Иә, солай. Сосын, Қаратаздың малында мына кісілердің қайсысының маңдай
маңдай тері(еңбегі)- терін төгіп, бейнет көріп, ешкімнің көмегінсіз жасалған
Еламан елге келгелі әйелін бір рет тілінің ұшына алмай
Бұл жерде автор аузына алмау тіркесінің орнына тілінің ұшына
Неше түрлі алаяқ сұмдар адал жандардың арасына іріткі салып,
Арасына іріткі салу- бұл тіркесті автор тілдегі арасына от
16. Қиындық басына түссе, кешегі ажарлы күнде, алдында құдай
құрттай жорғалаған тіркесін автор фонетикалық жағынан өзгертіп, құрдай жорғалаған
17.Асхана иесінің екі көзі ұясынан шығып:,,Мынау орыстың көпесін өлтіргеннен
Автор көзі шарасынан шығу тіркесін көзі ұшынан шығу деп
18. Ақбаланың ажары сынық жүр екен. (36. 691)
ажары сынық- негізгі алғашқы атауы, қолданысы жүзі сынық.
19. Онан поезға отырған соң қашан шекараға жеткенше кірпік
кірпік ілмеу (көз ілмеу) кірпік қақпау.
20. Қанша мақтасаң да, сол Қаратаз дүние бағын домалатқан
Дүние қоңыз- сараң, дүниеқор адам. Автор Қаратаздың жағымсыз қасиеттерін
ҚОРЫТЫНДЫ
Фразеологиялық тіркестер алуан түрлі бола тұрса да бұлардың барлығына
Халық қазынасы болған фразеологизмдердің талай заманды басынан кешіріп, өңделе,
Жазушы өз шығармасында фразеологиялық тіркестердің орайын тауып молынан қолдануы
Жеке жазушының қаламынан шыққан шығармалардың тіліне тән ерекшелікті айқындау
Ә.Нұрпейісовтің ,,Қан мен тер,, шығармасында фразеологизмдер құрамы, шығу төркіні
Олар алуан түрлі көркемдік қызмет атқарады, яғни, кейіпкерге мінездеме
Зерттеліп отырған Ә.Нұрпейісовтің ,,Қан мен тер,, шығармасындағы фразеологизмдердің қолданысына
Ә.Нұрпейісовтің ,,Қан мен тер,, шығармасындағы фразеологизмдер 1) лексика- семантикалық
фразеологизмдердің грамматикалық құрылымы жағынан қарастырылды.
Фразеологизмдер халықтың ғасырлар бойы көңілге түйіп, сұрыптап жеткізген образдар
Сонымен қатар, автор дінге байланысты дүние салды, басы қарайтылмаған
Фразеологизмдердің көбіне бірнеше сөз ұйытқы болады. Осындай ұйытқы болған,
Ә. Нұрпейісов кейіпкерлердің түрлі жағдайдағы іс-әрекетін, көңіл күйін білдіруде
Жазушының тіліндегі фразеологизмдердің грамматикалық құрамы жағынан:
Етістік мағыналы;
Сындық мағыналы ;
Үстеу мағыналы;
Заттық мағыналы болып топтастыруға болады. Ең кең қолданыс
Сонымен қатар бірнеше есім сөздердің қатар келіп, етістікпен тіркесуі,
Фразелогизмдер сөйлемнің барлық мүшесінің қызметін атқарады да, дара сөзбен
Ә. Нұрпейісовтың шығармасын талдауда ерекше тоқталған бір жайт, авторлық
Ә. Нұрпейісов қолданысындағы авторлық фразелогизмдерді:
Авторлық қолданыстар;
Автордың өңдеуімен қолданған дәстүрлі фразеологизмдер деп бөліп қарауға болады.
Ә. Нұрпейісов дәстүрлі фразеологизмдердің көбіне бірнеше компанентін өзгертіп:
Авторлық қолданыстарын бейнелі, әсерлі пайдалана білген. Мысал келтірсек, қызғалдақтарымды
Жазушы өз шығармасында фразеологиялық тіркестердің орайын тауып молынан қолдануы
Сонымен, Ә. Нұрпейісовтың ,,Қан мен тер,, шығармасында фразеологизмдердің қолданысын
Ә. Нұрпейісов өз шығармасында фразеологизмдерді халықтың тұрмысын, өмір сүретін
Кейіпкерлердің іс-әрекетін, қимыл қозғалыстарын беруде сөйлеу дағдысына қарай фразеологизмдердің
Адамдардың мінезін, сыртқы бет-әлпетін, ішкі жан-дүниесін бейнелі түрде жеткізуде
1
3