МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ...................................3
1 КООПЕРАЦИЯНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ .............5
1.1 Кооперативтік қозғалысты құру мен даму тарихы .................5
1.2 Шаруашылық қызметтегі кооперацияның мәні және даму ерекшеліктері ..11
1.3 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтерінде ішкі шаруашылық экономикалық өзара
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВТЕРДІҢ ДАМУЫ ..............................24
2.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтегі басқару және ұйымдастырушылық-өндірістік құрылымы
2.2 Қазақстандағы өндірістік кооператив жағдайы («Бостан» өндірістік кооператив мысалында)
2.3 «Бостан» өндірістік кооперативінің тиімділігін талдау .........44
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІНДЕ КООПЕРАЦИЯНЫ ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ........................53
3.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтердің шетелдік тәжірибесі және оларды
3.2 Ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияның даму перспективасы …...59
ҚОРЫТЫНДЫ ....................... 68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ...............70
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: саясаттық және әлеуметтік-экономикалық сфералардағы кординалды өзгерістермен байланысты
«Ауыл шаруашылығында дамыған кооперативтік қозғалысының жоқтығы көптеген шаруашылық-экономикалық міндеттерді
Бірақ кооперацияны құру оңай емес екенін ол түсінеді. Әр
Кооперацияның дамуы қосымша жұмыс орындарын қамтамасыз етеді; шығаратын және
Осы жұмыс аталған деректердің негізінде жазылды. Мақсаты – ауылшаруашылық
Осы мақсаттарда жұмыста: 1) Кооперацияның ғылыми негіздері және ауылшаруашылығындағы
Зерттеу объектісі болып «Бостан» өндірістік кооперативі табылады. Жұмысты жазу
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және 28
1 КООПЕРАЦИЯНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ АУЫЛ
1.1 Кооперативтік қозғалысты құру мен даму тарихы
Қазіргі қоғамда өмірдің жағдайы саяси және әлеуметтік – экономикалық
Кооперация пайда болу мен дамуы ұлттық шаруашылықтың басшылығын экономикалық
Кооперация – бұл бөлек қатысушыларының материалдық құндылықтарына жету үшін
Кооперация генезисі Қазақстанға ХІХ ғасыр 70 жылдар ортасына келді.
Кооперациялық қозғалыстың және кооперациялық бизнестің ғылыми негіздері әртүрлі мемлекеттердің
Кооперация теориясын және ұйымдастырушылық принциптерін әзірлеуге үлкен үлесін ХХ
Ауылшаруашылық кооперацияның ғылыми негіздеріне көптеген мемлекеттерде кең тараған және
Жалпы түрде кооперацияға өзінің шаруашылық қызығушылығын іске асыру үшін
Кооперативтік қозғалыстың алғашқы кезеңінде кооперативтерге әрқайсысы жеке және бірге
Жалпы «пайда» немесе «қызығушылықты қанағаттандыратын» мақсат нақты экономикалық пайдаға,
К.Маркс социализм кезінде келесі сөздерді айтқан: «Кооперациялық еңбек жалпы
Кооперация мақсаттары мен міндеттері барлық жерде бірқалыпты: қызмет көрсету
Р.Оуэн бұл кооперативтердің уақытша жетістіктерін қарап, асығыс қорытындылар жасаған:
Кооперативтік қозғалыстың отаны болып Батыс Еуропа табылады. ХІХ ғ.
Нарыққа өнімнің және өндіріс құралдарының еркін шығуы және кең
ХІХ ғ. 80-90 жж. Кооперативтік ұйымдар континенттің барлық мемлекеттерінде
Кооперация бұл әріптестік және көптеген ұйымдастырушылық форма арқылы
қатысушылар еркіндігі;
кооператив қатысушылары үшін экономикалық тиімділікті қамтамасыз ету және өзара
кооперативтің пайдасы мен шығындарын мүшелері арасында олардың жеке еңбекке
кооператив мүшелері болып табылмайтын тұлғаларды шаруашылық қызметтері қатысуларын қысқарту;
кооператив мүшелерінің қауымдасқан үлестік жарналарын және мүшелердің қосымша
кооперативтің әрекетін демократиялық басталымда басқару (бір мүше бір
кооперативтің іс-әрекеті туралы ақпараттық барлық
Бұл қағидалар кооперацияның даму тарихының 150 жыл бұрын әлемдік
Кооператив мүшелері негізгі және қауымдастық болып бөлінеді кооперативтің негізгі
Үлестік жарналардың үш түрі бар:
міндетті
қосымша
қауымдасқан қатысушылар.
Міндетті үлестік жарна кооператив мүшелеріне міндетті тәртіпте дауыс беруге
Ауыл шаруашылық кооперативтің өндірістік және тұтынушылық формасы бар.
Өндірістік кооператив – бұл қызметінің негізгі мақсаты
Коопхоз шаруа (фермер) қожалықтарының және (немесе) азаматтардың басшыларымен
Өндірістік кооператив мүшелері 5 адамнан кем болмауы керек.
1.2 Шаруашылық қызметтегі кооперацияның мәні және даму ерекшеліктері
Территориялық өзгерістерге қарамастан жүз жылдық тарихы бар кооперацияның дамуын
Кооперативті қызметтің алғашқы даму кезеңі әр елде ХІХ ғасырдың
ХІХ ғасыр аяғымен ХХ ғасыр ауыл шаруашылық кооперативтің дамуының
Көптеген елдерде кооперативті заңдар қалыптасуда, әртүрлі деңгейде және қызмет
Фермерлік кооперативтердің дамуының келесі маңызды кезеңі 50 жылдар ортасынан
Кооперативті компаниялардан акционерлік принципке көшу тенденциясы жоғарлады, бұл нарық
Ауыл шаруашылық кооперативтерінің вертикальды типі жанұялық фермерлік шаруашылықтан жеке
Кооперативтың басқа түрлері фермерлерді өндіріске қажетті ресурстарын қамтамасыз етеді
Фермерлік кооперативтің 3 – ші түрі бар. Бұл сервистік
Кооперациялардың негізгі ерекшелігі бастапқы мақсатты құру және функциялау. Кооперация
Корпорацияда акционерлер дивиденд алады және олардың көбеюінде мүдделі, және
Кооператив - өндірісті ұйымдастырудың аса жылжымайтын формасы, рыноктағы өзгеріске
1-кесте. Корпорацияның кооперативтен өзгешелігі
Корпорация Кооператив
Мақсаты Табыс инвесторлары үшін. Акциялардың бағасының өсуі.Тауарлармен қызмет көрсеткіштерінің
Ұйымдастыру әдісі Кез – келген азамат акцияларды сатып алуға
Бақылау «Бір акция – бір дауыс» принцип бойынша сайлау.
Капитал көзі Инвесторлар Қатысушылардың артықшылықтары
Таза табыстарды бөлу Акционерлердің дивидендтері акцияларға пропорцияланады. Маңызы жоқ
Дивидендтер Шектелмеген. Әдетте шектелген
Функциянолдау Кез–келген клиенттермен операцияны жүзеге асыру. Сату және сатып
Салықтар Табысқа салықты корпорация акционерлерге төлейді. Салық әдетте кооператив
Антимонопониялық реттеу Жатады. Әдетте шектеулермен жатады.
Көздері: Көбеев Ә. Қазіргі заманғы тұтыну кооперативтерінің даму тәжірибесі
Ауыл шаруашылығы кооперативтернің негізгі мақсаты аз мүшелері үшін тиімді
Меншіктің көп түрлі формаларына сай келетін шаруашылықтар олардың нақты
1–ден өндіргіштік күштердің жаңа жағдайы және дамуы, материалдық– техникалық
2–ден мұндай көзқарас коперацияның ішкі шаруашылық жағдайына әсер етпей
3–ден әрбір мүшесінің белгілі көлемдегі үлесі арқылы ұжымдық кооперацияның
Көптеген экономикалық дамыған елдерде ауыл шаруашылық кооперативтері шаруашылық қызметтердің
1.3 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтерінде ішкі шаруашылық экономикалық өзара
Кооперативті қызметтің екінші көлемі бойынша бағытты фермерлік кооперативтерді көтерме
Фермерлік кооперацияның қызметі экономикасы дамыған елдерде арнайы кооперативтік және
Заңнамаға сәйкес баптарда әрбір нақты кооператив қызметінің мақсаттары, ондағы
Ұйымдастырушылық – құқықтық формадағы ұжымдық кооперативтерде өндірістік кооперативтер маңызды
Кооператив мүлкі кооператив мүшелерінің пай үлесі негізінде қалыптасады. Мүлік
Нақты жағдайда қызмет ететін заңнамаға жалпы жағдайлар ұйымдастырушылық –
Ауыл шаруашылық ұйымдастырушылық негізді қатынасушылар арасында пайларды бөлу, өндіріс,
Жаңа ішкі шаруашылық экономикалық қатынастарға негізінде ауыл шаруашылық өндірістік
ревизиялық ұжымдық бақылау және кәсіпорындарының жалпы ұйымдастырулуы;
өндіріс дамуы қорының орталықтануын құру;
қызмет көрсету бөлімшелерінде және ішкі шаруашылық мамандырылған кәсіпорындарында қалыптасқан
қаржы – есептік орталықтың құрылуы;
кәсіпорындарының әлеуметтік – экономикалық дамуының сыныпталуы, өндіріс және әлеуметтік
өндіріс құралдарының жұмысшыларының пайларының жылдық өнімін анықтау, дивиденттердің пайларға
кәсіпорын жұмысшылары мен зейнеткерлерін әлеуметтік қорғауды ұйымдастыру.
Ауыл шаруашылық өндіріс кооперативтерінде өндірістік және қызмет көрсету бөлімшелері
жоғарғы келісімді өніммен қарауы бойынша қолдануға, сонымен бірге басқару
қәсіпорын қорына материалдық шығындарды толтыру мен төлеуден кейін пайда
жалақының бір бөлігін жұмысшыларға натуралды төлем мен төлеуге.
Барлық жұмысшы – иелерге пайларға куәліктер беріледі, бухгалтерияда оларға
Меншіктің ұжымдық – іскерлік иелері кәсіпорынды басқаруда, басқаруды таңдауға,
өндірістік, әлеуметтік арналымы бойынша обьектілер тізімін;
ұжым ұсынысы мен басқару тапсырысы негізінде өнімді өндіру көлемі
өткізу бағалары еркін, нарықтық, ішкі шаруашылықтық айналым үшін келісілген
өндіріс ресурстарын толтыру көздері мен көлемдерін;
кооперативтік орталықтанған қорларына, бюджетке нормативтік есептерді өндірістік және әлеуметтік
экономикалық жауапкершілікті қамтамасыз ету механизмін;
оқыту, кеңес беру үшін төлемдер;
келісімнің бөлек жағдайларды өзгерту тәртібі, дауларды шешу.
Өндірістік қатынастарды қайта құру жүйесінде маңызды орынды табыстарды құру
Табыстарды бөлу бәсеңділік жүйесінің өзі ауыл шаруашылық өндіріс кооперативтерінен
салық және міндетті төлемдерді бюджетке төлеу;
резервтік қор 10 пайыз дейін;
материалдық марапаттау қоры;
өндірістік және әлеуметтік даму;
кооператив мүшелерінің қосымша пайларына дивидентерді төлеу;
еңбек өндірістеріне қатысатын кооператив қатысушыларына кооперативті төлемдер.
Түсімді бөлу пропорциясы ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтің жалпы жиналысымен
1-сурет. Ауыл шаруашылық коперативтерде табыстарды бөлу
Табыстан дивидентер төлеу, міндетті қосымша пайларға қаражаттар бөлінеді. Табыстың
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВТЕРДІҢ ДАМУЫ
2.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтегі басқару және ұйымдастырушылық-өндірістік құрылымы
Басқару – адамдардың кәсіптік қызметі. Бұл қызметтің мән-мазмұнын айқындау
Әр түрлі деңгейде басқару процестерінің күрделілігіне және алуан түрлілігіне
Яғни өндірістік кооперативті басқаруға келетін болсақ, өндірістік кооперативті басқарудың
Өндірістік кооператив мүшелерінің жалпы жиналысының ерекше құзыретіне мыналар жатады:
кооператив жарғысын өзгерту;
атқарушы, тексеруші органдарды және қадағалау кеңесін құру мен олардың
кооператив мүшелерін қабылдау және шығару;
кооперативтің қаржы есебін бекіту және оның таза табысын бөлу;
кооперативті қайта құру мен шешу.
Жалпы жиналыстың ерекше құзыретіне заң құжаттары мен құрылтай құжаттарында
Ауыл шаруашылық кооперативтерінің пайда болу процестерінде мемлекеттердің кооперативтік саясатымен
Қазіргі заман ауыл шаруашылық техникасы ірі жер аудандарына және
Жоғары квалификациялы кадрлардың қажет саласының болмауы, олардың өзінде менеджер,
Колхоздық, совхоздық тәжірибе жұмысшыда ерікті шешім қабылдау, бұйрықсыз жұмыс
Ауыл шаруашылық өндіруші кооператив – жер үлесін және өзгеде
Өндірістік кооперацияның заңды тұлғалары болып өздерінің өндірістік қызметін және
Өндірістік кооперацияда шаруашылықты өзін - өзі басқару органы төменнен
Ассоциация коммерциялық кооперацияға коммерциалық емес қызмет көрсету негізінде құрылады.
Өндіруші бөлімше Қызмет көрсету бөлімшелері
2-сурет. Өндірістік кооперацияның ұйымдастырушылық-өндірушілік құрылымы мысалы
Ассоциация мүшелерін біріктіретін мотивтері:
орталықтандырылған тәртіптегі материалдық–техникалық ресурстармен қамтамасыз ету, оларды алудағы, жеткізу
үзіліссіз сервистік қызмет көрсету;
қатысушылық қалауы бойынша ауыл шаруашылық өнімдерді өткізу, өндірістік және
мамандармен квалификация консультация жүргізуді жүзеге асыру;
қаржылық есептік кооперативтер құру.
Өндірістік ұйымдастырушылық құрылымын келесі 3-ші суретте көрсетілген.
3-сурет. Өндірістік ұйымдастырушылық құрылымы
Кооперациялар ассоциация құрылымының ұйымдастырушылық – құқықтық мысалы ретінде келесіні
Ассоциацияда басқару жүйесі екі баспалдақты схема бойынша: кәсіпорын
Әрбір ауыл шаруашылық өндіріс кооперативі өзінің ұйымдастыру- құқықтық құрылымында
Жалпы жиналыстардың арасындағы кезеңдерде ағымдық өндіріс қызметінің координациясын ассоциация
Ассоциация кеңесі мен оның жұмыс органы, сонымен бірге өндірісті
Материалдық–техникалық қамсыздандыру, өнімді өңдеу мен өткізу арнайы мамандандырылған кооперативтермен
Ассоциация мен қәсіпорындар, мемлекеттік және банктік мекемелер сияқты заңды
2.2 Қазақстандағы өндірістік кооператив жағдайы («Бостан» ауыл шаруашылық өндірістік
«Бостан» ауыл шаруашылық өндірістік кооперативі Калинин атындағы ұжымдық шаруашылығы
«Бостан» АӨК заңды тұлға болып саналады, ұйымдық-құқықтық нысаны –
коммерциялық іс-әрекет;
бидай өсімдіктерінің өндірісі;
ет және сүт мал шаруашылығы;
сауда және сыртқы экономикалық іс-әрекет;
ҚР-ның заң актілерімен шектелмейтін кәсіпкерлік әрекеттің кез-келген түрлері.
Кооператив жеке үлестік шаруашылық болып табылады және өз әрекетін
Кооператив мүшелеріне қабылдау шарты еңбекке қатысу мен қатар, мүліктік
Кооператив пайдасы келесі қорларды құруға қолданылады: резервтік (сақтандыру) қорды,
Кооператив шығындары сақтандыру (резервтік) қоры есебінен, қор қаражаты жетіспеген
жоғарғы мүше – кооператив мүшелерінің жалпы жиналысы;
атқарушы мүше – басқарма;
бақылаушы мүше – ревизиялық комиссия.
Кооперативті басқарушы жоғарғы мүше – оның мүшелерінің жалпы жиналысы
кооператив жарғысын өзгерту;
АӨК атқарушы мүшелерін құру және шақыру;
АӨК жылдық есептерін және бухгалтерлік баланстарын бекіту, оның пайдасы
ревизиялық комиссияны тағайындау;
кооператив мүшелерінің жұмыс жасау тәртібін бекіту;
АӨК мүшелерінен шығару туралы шешімді бекіту;
АӨК іс-әрекетін жою және қайта ұйымдастыру, еншілес кәсіпорындарды, филиалдарды,
еншілес кәсіпорындар, филиалдар, өкілдіктер туралы жарлықтарды бекіту.
Кооператив іс-әрекетін басқарма басқарады. Ол кооперативтің жалпы әрекетіне және
Әр бір кәсіпорынның экономикалық – шаруашылық қызметін талдау, ең
2-кестеде кәсіпорынның мүлік құрылымын қарастырайық. Кестеде кәсіпорынның барлық активтерінің
Кестеден көріп отырғандай активтердің жартысынан көбін ағымдағы активтер құрайды.
2-кесте. «Бостан» АӨК мүлік құрылымын талдау, мың теңге
Көрсеткіштер 2005 ж 2006 ж 2007 ж өзгерістер, %
1 2 3 4 5
Активтердің құны, барлығы, оның ішінде: 413438 422941 423803 102,5
1.Негізгі құралдар, оның ішінде: 406344 413183 414690 102,1
Жер 327936 327936 327936 100
Үйлер мен ғимараттар 30856 30856 29926 96,9
Машиналар мен жабдықтар 16375 21222 27447 167,6
Көлік құралдары 4731 5364 4723 99,8
өзге негізгі құралдар 26446 27805 24658 93,2
2. Негізгі құралдардың тозуы 44730 44992 43183 96,5
3. Материалдар 37890 43686 36007 95,0
4. Негізгі өндіріс 1244 1240 910 73,2
5. Дайын өнім 928 210 178 19,2
6.Сатып алушылардың қарызы 2950 3810 1200 40,7
7.Жұмысшылардың қарызы 692 378 784 113,3
8.Ақшалай қаражаттар 8120 5426 13217 162,8
Көздері: 2005-2007 жж. «Бостан» АӨК жылдық есебі негізінде алынған
№ 3 кестеде 2005-2007 жылдардағы «Бостан» АӨК жоспар және
3-кесте 2005-2007 жылдардағы «Бостан» АӨК жоспар және нақты көрсеткіштері
Көрсеткіш-тер 2005 ж 2006 ж 2007 ж
жоспар факт Ауытқу
+, - жоспар факт Ауытқу
+, - жоспар факт Ауытқу
+, -
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Табыс, соның ішінде: 410115 425500 15385 420995 455725 34730
Негізгі қызметтен түскен табыс 409665 425050 15385 420995 345204
346800 443200 96400
Көмекші қызметтен түскен табыс 450 450 0 0 110521
Шығын, соның ішінде: 410100 422421 12321 415534 432456 16921
Негізгі қызметке кеткен шығын 410100 418852 8752 415534 425775
Көмекші қызметке кеткен шығын 0 3569 3569 0 6681
Көздері: 2005-2007 жылдардағы «Бостан» АӨК жылдық есебі негізінде алынған.
Ал, 2007 жылы жоспар бойынша негізгі қызметтен түскен табыс
4-кестеде 2005-2007 ж.ж. табыс пен шығыны көрсетілген. 2005 жылы
4-кесте 2005-2007 жылдары шығын мен табыс (жоспар, факт), мың
Көрсеткіштер 2005 ж 2006 ж 2007 ж
жоспар факт жоспар факт жоспар факт
Табыс 410115 425500 420995 455725 445326 468900
Шығыс 410100 422421 415534 432456 450854 435750
Таза нәтиже 15 3079 5461 23269 -5528 33150
Көздері: 2005-2007 жылдардағы «Бостан» АӨК жылдық есебі негізінде алынған.
5-кестеде 2005-2007 ж.ж. «Бостан» өндірістік кооперативінің ауыл шаруашылық дақылдарының
Шөптің жалпы өнімі 2007 жылы 2005 жылға қарағанда 19,2
5-кесте «Бостан» өндірістік кооперативінің 2007 жылғы өнімнің өткізілімі,
№ Көрсеткіштер Ақшалай
есебінен Жалақы есебінен Ұйымдарға Барлық өткізілгендер
саны сомасы саны сомасы саны сомасы
1 Арпа, ц
52 56 30547 52927 52983
2 Бидай, ц 1016 6703 171 201 2510
3 Шөп, т 414 859 543 1193
2052
Барлығы
7562
1450
57912 66924
1 Қойлар, бас 4717 23995 118 389 16 77
2 Ірі қара, бас 166 7524 18 237 32
3 Жылқылар, бас 3 220
4 320 540
4 Шошқалар, бас
8 22 5 15 37
5 Сүт
11926 11926
6 Ет, кг 1173 184 17768 2127 1176
7 Жүн, кг 50033 7255
7255
Барлығы
39178
2775
13972 55925
Барлығы:
46740
4225
71884 122849
Көздері: 2005-2007 жылдардағы «Бостан» АӨК жылдық есебі негізінде алынған.
Кестеде 2007 ж. «Бостан» ауыл шаруашылық өндірістік кооперативінің өнімінің
Сүт тек қана ұйымдарға 11926 мың теңге көлемінде өткізілді.
6-кестеде 2005-2007 ж.ж. «Бостан» ауыл шаруашылық өндірістік кооперативінің мал
6-кесте. «Бостан» өндірістік кооперативінің мал басының саны (бас)
№ Көрсеткіштер 2005 ж 2006 ж 2007ж 2007ж /
Ірі қара, оның ішінде: 1355 1349 1323 97,6
сиырлар 500 430 363 72,6
Қой-ешкі барлығы,
оның ішінде: 16995 17383 17869 105,1
саулық қойлар 8556 8580 11193 130,8
Жылқылар, оның ішінде: 515 572 572 111,1
биелер 145 150 156 107,6
Шошқалар, оның ішінде: 68 53 32 47,1
саулық шошқалар 13 9 8 61,5
Көздері: 2005-2007 жылдардағы «Бостан» АӨК жылдық есебі негізінде алынған.
7-кестеде 2007 ж. «Бостан» ауыл шаруашылық өндірістік кооперативінің өсімдік
Өзіндік құнды құрайтын шығындар экономикалық мазмұны жағынан келесідей элементтер
Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығын түрлерін қарастырайық. Материалдық шығындар
Материалдық шығындардың әрбір элементінің құрамына сатып алынатын ресурстардың шығындары
7-кесте. «Бостан» өндірістік кооперативінің 2007 ж. өсімдік шаруашылығы бойынша
Көрсеткіштер жалақы өзіндік құн Көлік ЖЖМ ремонт э/энергиясы амортизация
1 2 3 4 5 6 7 8 9
қыстық бидай 274 202 170 232 212 182
жаздық бидай 5921 4485 3179 3622 3014 195 202
арпа 6108 5127 3494 3949 3405 468 405 2669
Барлығы 12303 9814 6843 7803 6631 845 717
Шөп 2816 - 255 1324 1515 245 195 791
Пішендеме 1631 406 328 872 605 24 190 628
Сүр шөп 1032 105 214 242 239 38 93
Барлығы 5479 511 797 2438 2359 307 478
Барлық шығындар 17782 10325 7640 10241 8990 1152 1195
Көздері: 2005-2007 жылдардағы «Бостан» АӨК жылдық есебі негізінде алынған.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін материалдық ресурстардың бағалануы сатып
8-кесте. «Бостан» өндірістік кооперативінің 2007 ж. мал шаруашылығы бойынша
Көрсеткіштер жалақы Жемшөп ЖЖМ Көлік Дәрі-дәрмектер амортизация э/энергиясы
1 2 3 4 5 6 7 8 9
ІҚМ негізгі үйірі 5796 4935 264 455 292 186
ІҚМ жас таналары 3312 2246 161 270 73 146
Қойлар 8318 5395 599 2948 756 293 30
Жылқылар 567 682 23 40 - - -
Шошқалар 12 78 38 - - 7 -
аралар 72 - 26 - - - - 131
Барлығы 18077 13336 1111 3713 1121 632 253
Көздері: 2005-2007 жылдардағы «Бостан» АӨК жылдық есебі негізінде алынған.
8-кестеде 2007 ж. «Бостан» ауыл шаруашылық өндірістік кооперативінің мал
2.3 «Бостан» өндірістік кооперативінің тиімділігін талдау
Рентабельділік өндірілген экономикалық құндылықтардың көлемі мен ресурстар санының (шығындар)
Нарықтық экономика жағдайында пайда табу өндірістің ең басты мақсаты
Егер табыс өнімнің өзіндік құнынан жоғары болса, онда қаржылық
Кәсіпорын қызметінің нәтижесінде алынған экономикалық тиімділікті сипаттайды;
Кәсіпорын қаржылық ресурстарының негізгі элементі болып табылады;
Әр түрлі деңгейдегі бюджеттік қорлардың құрылуының көзі болып табылады.
9-кестеде 2005-2007 ж.ж. «Бостан» ауыл шаруашылық өндірістік кооперативі өндірісінің
9-кесте. «Бостан» өндірістік кооперативі өндірісінің экономикалық тиімділігі, мың теңге
№ Көрсеткіштер 2005 ж 2006 ж 2007ж 2007ж /
1 Өнімдерді сатудан түскен түсім, мың тг: 524938 532966
- өсімдік шаруашылығы 345600 351754 390724 113,1
- мал шаруашылығы 179338 181212 139287 77,7
2 Сатылған өнімдердің толық өзіндік құны, мың тг 111500
- өсімдік шаруашылығы 67456 65325 63864 94,7
- мал шаруашылығы 44044 44700 42344 96,1
3 Пайда (+), зиян (-), мың тг 413438 422941
- өсімдік шаруашылығы 278144 286429 251437 90,4
- мал шаруашылығы 135294 136512 172366 127,4
Көздері: 2005-2007 жылдардағы «Бостан» АӨК жылдық есебі негізінде алынған.
Сатылған өнімдердің толық өзіндік құны 2007 жылы 106208 мың
Пайда 2007 жылы 2005 жылға қарағанда 2,5 %-ға өсті.
10-кесте. «Бостан» өндірістік кооперативі өндірісінің экономикалық тиімділігін жоспарлау, мың
№ Көрсеткіштер 2007 ж 2010ж 2007ж / 2005ж %
1 Өнімдерді сатудан түсетін түсім, мың тг: 530011 758321
- өсімдік шаруашылығы 390724 550123 140,8
- мал шаруашылығы 139287 208198 149,5
2 Сатылатын өнімдердің толық өзіндік құны, мың тг 106208
- өсімдік шаруашылығы 63864 56420 88,3
- мал шаруашылығы 42344 32180 76,0
3 Пайда (+), зиян (-), мың тг 423803 662721
- өсімдік шаруашылығы 251437 486703 193,6
- мал шаруашылығы 172366 176018 102,1
Көздері: 2005-2007 жылдардағы «Бостан» АӨК жылдық есебі негізінде алынған.
10-кестеде «Бостан» ауыл шаруашылық өндірістік кооперативі өндірісінің экономикалық тиімділігін
Пайданың жоспарлануы жоғарғы көрсеткіштерге сәйкес 56,4 %-ға дейін өсуі
Материал қайтарымдылығы
МО = ВП / М з ,
мұнда, ВП – шығарылғын өнім
М з – материалдық шығындар
Барлық жерде мың теңге.
2005 жылы МО = 524938 / 422421 = 1,24
2006 жылы МО = 532966 / 432456 = 1,23
2007 жылы МО = 530011 / 435750 = 1,22
Кәсіпорынның материал қайтарымдылығы 2005 жылы 1,24 болса, 2006 жылы
Материалдар сыймдылығы:
МЕ = М з / ВП
2005 жылы МЕ = 422421 / 524938 = 0,80
2006 жылы МЕ = 432456 / 532966 = 0,81
2007 жылы МЕ = 435750 / 530011 = 0,82
Кәсіпорынның материал сыйымдылығы, яғни бір өнім бірлігіне барлық материалдық
Қор қайтарымдылығы
ФО = ВП / ОС,
мұнда, ВП – шығарылған өнім
ОС – негізгі құрамдардың орташа жылдық құны
2005 жылы ФО = 524938 / 406344 = 1,29
2006 жылы ФО = 532966 / 413183 = 1,28
2007 жылы ФО = 530011 / 414690 =1,27
Кәсіпорындағы қор қайтарымдылығы жыл сайын төмендеген. Негізгі құралдардың 1
Қор сыйымдылығы ФЕ = ОС / ВП
2005 жылы ФЕ = 406344 / 524938 = 0,77
2006 жылы ФЕ = 413183 / 532966 = 0,78
2007 жылы ФЕ = 414690 / 530011 = 0,78
Қор сыймдылығы 1 теңгеге өткізілген өнім көлемі болатын негізгі
Еңбек сыйымдылығы:
ТЕ = Т / ВП ,
мұнда, Т – еңбекақыға шығындар
2005 жылы ТЕ = 35859 / 524938 = 0,07
2006 жылы ТЕ = 33898 / 532966 = 0,06
2007 жылы ТЕ = 30245 / 530011 = 0,05
Кәсіпорындағы бір өнім бірлігін өндіруге кеткен еңбек шығындарын көрсетеді.
Еңбек өнімділігі:
ПТ = ВП / Т ,
2005 жылы ПТ =524938 / 35859 = 14,6
2006 жылы ПТ =532966 / 33898 = 15,7
2007 жылы ПТ =530011 / 30245 = 17,5
Кәсіпорындағы еңбек өнімділігі 2005 жылы 14,6 тең болса, 2006
Активтердің айналымдылығы = өткізілген өнімнен түскен табыс / активтердің
2005 жылы активтердің айналымдылығы = 524938 / 413438 =
2006 жылы активтердің айналымдылығы = 532966 / 422941 =
2007 жылы активтердің айналымдылығы = 530011 / 423803 =
Әр кәсіпорын өз қызметінің стратегиялық және тактикалық мақсаттарына жетуге
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің және сенімділігінің маңызды
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мақсаты нәтижелерді бағалау, кәсіпорынның пайданы
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда келесі қаржылық көрсеткіштерді талдау қажет:
Қаржылық есеп құжаттарында олардың тізімі (баланс, пайда мен шығын
Өтімділік пен қаржылық тұрақтылық;
Кәсіпорынның тиімділік қызметі (іскерлік белсенділік көрсеткіштері – айналым және
Рентабельділік = (таза пайда / өзіндік құн) * 100
2005 жылы рентабельділік = 205236 / 111500 * 100
2006 жылы рентабельділік = 216405 / 110025 * 100
2007 жылы рентабельділік = 180600 / 106208 * 100
Кәсіпорынның рентабельділігі көріп отырғандай 2005 жылы 84,1 %, 2006
Жоғары рентабельділік әрқашанда төмен рентабельділіктен жақсы. Кәсіпорын рентабельділігіне жағымсыз
Уақыт факторы бойынша әрбір кәсіпорынға жұмыста болашақ мүдделер үшін
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІНДЕ КООПЕРАЦИЯНЫ ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтердің шетелдік тәжірибесі және оларды
Шет елдерде кооперативті дамытудың бағдарламалары қызмет етеді, оларда тұтыну
Кооперацияның үлесі жылдан жылға өсіп келеді. Финляндиядағы 5 миллион
Аталған елдердегі тұтыну кооперациясының тартымдылығының себебі – экономикалық. Кооперативтерінің
Қоршаған ортаны қорғаудағы белсенді позиция, өз мүшелеріне қамқорлық көрсету
Швеция елінің кооперациялау тәжірибесі ерекше бай, оларда негізгі азық-түлік
Швецияда пайда болған алғашқы кооперативтер сүт өңдеу мен шошқа
Швецияда кооперативтер арқылы фермерлік шаруашылықтарда өндірілген сүттің 38 %-ы,
Н. Куликовтың айтуынша «ауылшаруашылық кооперативтерінің ролі мен маңызын жүргізіліп
Шет елдерде кооперативтер саудада да кең етек жайған. Көп
Швециядағы тұтыну кооперациясы жүйесінің алғашқы бірлестігі 1850 ж. құрылды,
«Кооператив Фербундет» кооперативтік дүкендері арқылы бүкіл бөлшек сауданың шамамен
ХХ ғасырдың басынан бастап «Кооператив Фербундет» көтерме саудамен және
«Кооператив Фербундет» өнеркәсіптік қызметін нан, ұн өнімдері, колбаса, кофе,
Кооперацияның швед моделінің құрамдас бөліктері мынадай:
Шаруашылық қызметті басқаруды орталықтандырудың жоғарғы дәрежесін пайшы-мүшелердің демократиялық құқықтарын
Өкілетті және атқарушы органдардың құқықтары мен міндеттерін айқын ажырату,
Пайшы-мүшелерге жеңілдіктердің кең жүйесін қолдану.
Тұтыну кооперациясының тұтынушылардың құқықтарын қорғау мен қоршаған ортаны қорғауға
Пайшы-мүшелерге қаржысын өзіндік айналым қаржысын қалыптастырудың маңызды көздерінің бірі
Енді ТМД елдеріндегі кооперативтерінің қалыптасу жағдайына келсек, бұл елдерде
Украинада өз мүшелері үшін қызметтердің жекелеген түрлерін орындап, өнім
Францияда кооперативтерге ерекше салық режимі берілген, сөйтіп олардың заңдық
Салық жеңілдіктері негізінен күрделі қаржыны ынталандыруға байланысты. Салық салынатын
Сонымен, кооперативтер – адамдардың қайда тұратынына және қалай табыс
Әлемде кооперативтік қозғалыстың дамуы біркелкі жүріп жатқан жоқ. Кейбір
Нарық экономикасы елдерінде кооперативтер өнім сату, жабдықтау және өңдеу,
Кооперативтік қозғалыстың қазіргі жағдайы мен даму заңдылықтарының ерекшеліктерін анықтау
Мемлекеттік органдар кооперациясының экономикалық қызметіне оның басқарушылық органдарын құруда,
Бұрынғы колхоздар мен совхоздар белгілі бөлігін қайта ұйымдастыру нәтижесінде
Ауыл шаруашылық кооперациясы бұл көп салалы комплексті құрылым. Ол
Ұйымдар құқықтарының кооперативтік формасының спецификасы ескерілген.
Бұл форма шаруашылықтың байланыстарының көп салалық құрылған жүиесінде функционалданады.
Әсіресе, бұл өндірістік кооперативтерге қатысты ашық қатысушылық принципқа қатысушының
Ауыл шаруашылығында кооперативтік саясаттың проблемалары да болады. Халықаралық тәжірибеде
3.2 Ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияның даму перспективасы
Қызмет кооперативіне жеке меншік құқығын иеленетін қатысуына иелердің жеке
Кәсіпкерлік түрдегі ауыл шаруашылық өндірісіне нарықтық бағыттарын экономикалық потенциалдың
Ауыл шаруашылық тауар өндірісті жүргізудің макроэкономикалық жағдайларының жағымсыз құрылуы,
Ауыл шаруашылық тауар өндірісінің вертикальді кооперативтер қызметін реттейтін заңнама
Ауыл шаруашылық өзіндік басқару қабілетінің жеткіліксіздігі мен ауыл халқы
Кооперативтер қозғалысының мемлекеттік, муниципалды, қозғалыстың әлсіз қолдануы, кооперативті білім
Ауыл шаруашылық өндірістің коммерциалық формасының дамуына қызығушылығы бар түрлі
Төлем қабілеттілігі төмен кооперациялардың реформалық артықшылықтары:
Үлкен техникалар сақталады
Техникалар ұсақ, жеке бөлімдермен бөлшектенбейді
Қосымша шарттар салық салу жүйесіндегі жеңілдігі нәтижесінде ауыл шаруашылық
Ауылда нарықтық қарым қатынас дамиды
Заңсыз жер және мүліктік иеленушілер өздері меншік иесі сезінуі
Ауылда жаңа жұмыс орындау пайда болады. Белсенді еңбек қызметтеріне
Кемшіліктері:
Әлсіз бюджеттік қаржыландыру үшін әлеуметтік сферада ауыл шаруашылық администрациясының
Кооперативтік құрылымдардың жетіуіне өздерінің қолдануда жер үлесі мен мүліктік
Ауыл шаруашылық бюджеттік кооперативқа несиелік борыштың қайта құруына қиын
Ауыл халқының шаруашылық өнімдерін сатып алу кезінде нақтылықтың жоқ
Ауыл шаруашылықтың мамандары көбінесе әлсіз экономикалық шаруашылықтан кетіп қалды,
Қажет методология үшін тәжірибенің нормативті құжаттардың ауыл шаруашылық тұтынушыларын
Бұндай механизмнің негативті нәтижесі белгілі: мердігерлі жақтардың өз қажеттіліктеріне
Өндірістік кооперативті қаржы-несиелік қолдау келесі негізгі бағыттарда жүзеге асырылуы
Нарықтық экономикаға өту жағдайларында мемлекеттік басқару саласындай, кәсіпорындар мен
- кәсіпкерлік субъектілерінің қаржы ресуртарына қол жетуінің шектеулері;
- кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымының әлсіз дамуы, соның ішінде ақпараттық
- кәсіпкерлікті қолдау және қорғау заң базаларының жетілдірілмеуі;
- оларды дайындау және қайта дайындау ұйымдастырылуы жетіспеушіліктері салдарынан
Кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіретін мәселелерді жою мақсаттарында және оң
Әр кәсіпорын өндіріс көлемін жоспарлау, өндіріс қуатталығын қалыптастыру алдында
Өнім өндірісінің көлемін және қор қайтарымдылығын ұлғайту резервтері іске
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартудың негізгі бағыттарының бірі - шығынсыз
Негізінен ресурстарды тиімді пайдалану мәселесіне көңіл аудару қажет: ресурстарды
Кәсіпорынның пайдалы жұмыс істеуінің маңызды шарты өндірісті тұтынушылардың тапсырыстарымен
ағымдағы тапсырыстар, кәсіпорынның тоқтаусыз жұмысын қамтамасыз ететін ;
орта мерзімді тапсырыстар, орындау мерзімі 1-2 жылға дейін;
перспективалық тапсырыстар, 2-5 жылға және одан жоғары жылдарға болжамдалған.
Кәсіпорын үнемі жаңа өнімді менгеру қажет, онсыз кәсіпорын болашақта
Өткізу нарықтарынан сатылым көлемі, бағалардың орташа деңгейі, өнімді өткізуден
Бұл қадамның міндеті болып көрсеткіштерінің динамикасына талдау жасау ғана
2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының өзгеруіне алып
3. Болашаққа бағдарламаны жасау керек. Шешімдердің комбинациясы әртүрлі болуы
Өндірістік өнімнің өзіндік құнын төмендетудің резервтерінің негізгі көздері келесілер
Кәсіпорынның өндірістік қуатын толық қолдану арқылы оның өндірістік көлемін
Өнімді өндіруге кететін шығындарды азайту.
Оған жету үшін келесілерді орындау қажет: еңбек өнімділігін арттыру;
Өнімді өндіруді жоғарлату резервтері өндірістік бағдарламаның орындалуын талдау процесінде
Шығындарды қысқарту резервтері электр қуатын, материалдарды, шикізат, еңбекақының үнемділігіне
Пайда сомасының өсу резервтері әрбір тауарлы өнімнің түрімен анықталады.
4-сурет. Өнімді өткізуден түскен пайданы ұлғайту резервтерінің көздері
Өнімді өткізу көлемін ұлғайту бойынша пайда өсімінің резервтерін анықтау
Өнімнің және қызмет көрсетудің өзіндік құның төмендету арқылы пайданы
Пайда өсімін қамтамасыз ететін маңызды резервтерінің бірі тауарлы өнымнің
Өнімнің рентабельділік деңгейін жоғарлату резервтерінің негізгі көздері өткізілген өнім
Негізінен ресурстарды тиімді пайдалану мәселесіне көңіл аудару қажет: ресурстарды
ҚОРЫТЫНДЫ
Ауыл шаруашылық кооперативтің формалары экономикалық механизм мен құқықтық нарықтық
АӨК – ң нарықтық қатынастарға өтуі өндірістік қатынастың кординалды
Тауарлы өнімдердің өндірушілері бола отырып, АӨК қалыптасу негізімен дамуына
«Бостан» АӨК-нің шаруашылық қызметінде пайданы құру және бөлу тиімділігі
Екіншіден, өнімді өткізу процесі кәсіпорын қызметінде күрделі саты болып
Нарықтық қатынастар жағдайында «Бостан» АӨК-і өзінің бәсекелестік қабілетін жетілдіру
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚР Президентінің 1997 ж. 13-наурыздағы «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
ҚР «Өндірістік кооператив туралы» Заңы. – Алматы, 1995. –
Малый и средний бизнес: законодательство РК в 4-х частях
Закон РК «О государственной поддержке малого предпринимательства. О частном
«Қазақстан - 2030» Қазақстан Президентінің стратегиялық бағдарламасы. – Алматы,
Попов Н.А. Формирование кооперативной системы аграрной сферы и перспективы
Молдашев А.Б. Развитие интеграции в АПК. – Алматы, 2000.
Сельскохозяйственная кооперация: теория, мировой опыт, проблемы возрождения // под
Бусыгин А.В. Предпринимательство. Основной курс. Учебник для вузов. –
Елемесов Р. Переходная экономика: проблемы, методология и теория: монография.
Елемесов Р., Жатқанбаев Е. Государство и рынок: учебное пособие.
В.В Ковалев, О.Н. Волкова. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Учебник.
Макарьева В.И, Андреева Л.В Анализ финансово-хозяйственной деятельности организации.
К.А.Раицкий. Экономика организаций (предприятия). – Москва, 2005. 590
Сәбден О., Тоқсанова А. Шағын кәсіпкерлікті басқару. – Алматы,
В.Ф.Протасов. Анализ деятельности предприятия (фирмы). – Москва, 2003. –
Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Учебное пособие.
Абрютина М. С. Экономика предприятия. - Москва, 2004. –
Көбеев Ә. Қазіргі заманғы тұтыну кооперативтерінің даму тәжірибесі //
Катенова С.А. Факторы и особенности развития малого предпринимательства Казахстана
Куликов Н. Сельскохозяйственная кооперация в России: роль, этапы развития
Әшімухан А. Нарықтық экономикада кәсіпорынның даму стратегиясының алатын орны.
Шеденов И.У. Малое предпринимательство и его роль в экономике
Ворохалина Л.П. Экономические механизмы развития малых предпринимательских структур в
Сборник Национального статистического Агентства РК. Социально-экономическое положение в РК.
Кемел М. Кооперация туралы. – Астана 2003.
«Бостан» өндірістік кооперативінің Жарғысы. – 2000. – 6 б.
«Бостан» өндірістік кооперативінің 2005-2007 жылдарға арналған жылдық есептері.
70
Кооперативтің баланстық табысы
Өндіріске өз еңбектерімен қатысатын кооперация мүшелерінің кооперативтік төлемдері
Кооперация мүшелерінің қосымша пайларына
Өндіріске өз еңбектерімен қатысатын кооперация мүшелерінің пайларының өсуі
Дивидендтер
Өндірістік және әлеуметтік даму
Материалдық марапаттау қоры
Резервтік қор
Кооперация қатысушыларының қалауында қалатын табыс
Міндетті төлемдер (салық, несие)
Координация тобы
Ассоция төреғасы
Ассоция кооперативінің жиналысы
Ассоция қатысушыларының жалпы жиналысы
Автопарк
Сүт комплексі
Ауыл шаруашылық өнімдерін өсіруші тракторлы-суармалы бригада
Техникалық жөндеу шеберханасы
Байқаушы кеңесі. Кооперативтің басқару органдары. Төраға
Атқарушы органдары
Өндірістік кооперацияның жалпы жиналысы
Тексеру коммисия
Пайда сомасын ұлғайту резервтері
Өнімнің өзіндік құның төмендету
Бағалардың жоғарлауы
Өнімді өткізу көлемін ұлғайту
Оптималды мерзімде өткізу
Өткізу нарығының неғұрлым оңтайлысын таңдау
Тауарлы өнімнің сапасын жоғарлату