Мүшел есебі


Кіріспе...................................................................................................3-5
Негізгі бөлім: «Мүшел есебі»..............................................................6-49
I-тарау: Он екі мүшел жыл қайырудың шығуы.
I.1. Жалпы сипаттама.........................................................................6-16
I.2. Мүшелдің шығу тарихы............................................................. 17-26
II-тарау: Мүшел қайыру календарының құпия сырлары.
II.1 Мүшелдегі хайуандар...................................................................27-34
II.2. «Он екі мүшел» жыл қайыру календарының сыры,
күнтізбесінің құпиясы.................................................................... 35-48
Қорытынды........................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер..............................................................
Мақсаты: Байырдан келе жатқан мүшел есебі жыл
Өзектілігі: Он екі мүшел жыл қайыру календарының даму
Кіріспе.
Дүние жүзінің әр түрлі халықтары түрлі күнтізбелерді қолданады.
Орталық Азия халықтарының ертеден бері пайдаланып келе жатқан
"Мүшел" сөзінің шығуы туралы ғалымдар арасында түрлі пікірлер
Мүшел есебінің Шаванның пікірінше б.з. бірінші жүз
Мүшел есебінің шығуы туралы зерттеген В.Шахматов 1955 жылы-ақ
Мүшел күнтізбесін революцияға дейін қырғыз-қайсақ циклдық күнтізбесі (АА
Ал жапондықтар бұл күнтізбеге Күн мен Ай ғана
Мыңдаған жылдар бойы көк аспан мен қара жер
Соған орай қам-қаракет жасап, жол жүріп, көшіп-қонған.
Көшпелілердің бақылауынша- сиыр, барыс, жылан, жылқы жылдары жайлы,
Әсіресе, көшпелілер қоян жылынан қатты қорқатын болған. Оның
"Ұлу" сөзі "қасқырдың ұлуы" деген мағынадан шыққан болуы
Ал, зерттеушілер арасында көп дау туғызып келе жатқан
"Мешін"-Үркер шоқ жұлдызының моңғолша атауы деген зерттеушілер пікірінің
Қытай календарында ұлудың орнына айдаһар (дракон) беріледі, себебі,
___________________________
*Заман-Қазақстан 1 мамыр 1997
мүшел айналымын да сіңіріп, оны жетілдіруі, өздері қасиеттейтін
Ендігі басты мәселе мүшел айналымындағы маймыл бейнесінің қай
Сібір* мен Орталық Азия* жерлерінде жүргізілген археологиялық қазбалардан
Біздің заманымыздың бірінші ғасырына жаттатын тотемдік табынуды білдіретін
1957 жылы Оңтүстік Қазақстанның Созақ ауданында орналасқан ортағасырлық
Оның екі жағында да тізбектеле орналасқан жануарлар сұлбасы
I. 1. Мүшелдің жалпы
Көп халықтарда: қытай,жапон,корей,тибет,моңғол,қырғыз,өзбек, қазақтарда -бұл цикл тышқан
___________________________
*С.Г.Нұрғалымова «Қазақ халқының күнтізбесі», Алматы «»
*Киселев С.В.Древняя история Южной Сибирири.М.,1951
*Агеева Е.И. Хроника археологических раскопок инаходок в Казахстане.Изд.АН
*Толстов С.П. Древний Хорезм. Москва,1948
түседі.Онда:"Жетіжүз қара Тоқмақ елінде қой жылында,орта көктем айында"деп
бастаған сөздер бар.Пекин нумизматикалық катологында Цянь-Лун
Богдыханның осыған ұқсас монетасында да 1950жылғы календарлық манета
Баба-ата қонысынан табылған монета тәріздес күнтізбеде 6 үй
Мұндай 12 жылдық хайуандар айналымы алтын заттар (б.з.д
Баба-атадан табылған күнтізбе X-XII ғасырларға қарахандқар дәуіріне жатады.
Мүшел тарихының өте ертеден басталуының тағы бір дәлелі
Моңғолдардың 12 қанат киіз үйінің әр қанаты мүшел
Батыс Азияда мүшелге ұқсас 12 хайуаннан құралған 1
Хайуанның бұл тізімі біздің заманымыздың 1 ғасырында жазылған.
Рим папаларының сарайында сақталып сарайында сақталып келе жатқан,
1)Персия-мысық
2)Вавилон-ит
3)Каппадокия-жылан
4)Армения-скарабей
5)Азия-есек
6)Иония-арыстан
Мұнда әрбір елге бір хайуанның аты тәуелдендірген. Тізімі
Біздің заманымыздың 2 ғасырдағы ежелгі Египеттің бір
Мағыналары жағын болғандықтан есек орнына жылқы, қой орнына
Көп кешікпей бұл пікірді қолдаушы ірі ғалымдарының бірі
Мүшел Грецияда, Римде, Үндістанда болмаған. Ескі парсы күнтізбесінде
Қазақ ССР Ғылым академиясының тарих, археология, этнография институтының
Он екі жыл уақыт мүшел деп аталады. Мүшелдегі
1-жыл – тышқан жылы,
2-жыл – сиыр жылы,
3-жыл – барыс жылы,
4-жыл – қоян жылы,
5-жыл – ұлу жылы,
6-жыл – жылан жылы,
7-жыл – жылқы жылы,
8-жыл – қой жылы,
9-жыл – мешін жылы,
10-жыл – тауық жылы,
11-жыл – ит жылы,
12-жыл – доңыз жылы.
Мүшел аяқталып, енді одан ары 13 жылды санағанда
Мүшелдегі 12 хайуанның алтауы – үй хайуаны, ал
Мүшел есебі көптеген елдерге – Жапониядан Болгарияға, Бирмадан
Іс жүзінде мүшел есебі екі жүйеге бөлінеді. Бірі
Мүшел есебі қолданылатын халықтар, атап айтқанда мыналар:
1. Түркі тілдес халықтар – қазақтар, қырғыздар, ұйғырлар,
2. Моңғол халықтары – моңғолдар, буряттар, қалмақтар, таңғұттар,
3. Сібірдің тұнғыс-маньчжур халықтары – нивхилар, долғандар, эвенкилер
4. Жапондар.
5. Корейліктер (бұлар ерте кезде ғана қолданған).
6. Оңтүстік-Шығыс Азия халықтары – кампучиялықтар, вьетнамдықтар, бирмалықтар,
7. Пуштулар (ауғандықтар) мен ирандықтар (парсылар).
8. Кавказдың кейбір халықтары – абазиндер, ноғайлар, кабарда
9. Болгарлар.
Мүшел есебі Үндістанда, Египетте, Вавилонда, Рим мен Грецияда,
Мүшелдегі хайуандардың жынысы, тұқымы, түс-түгі, жасы есепке алынбайды.
__________________
*Қазақ халқының мұрасынан. Алматы,1993,10-11бб
*Заман Қазақстан,1мамыр,1997ж
сек жылы деп те ұйғара беруге болады, жылдың
Мүшел есебімен санап дағдыланбаған адамға жылдардың ретін есте
Түйе сеніп бойына,
Қалған ұмыт жылдардан.
Жатпа қарап, мойыма,
Тайма именіп, ділмәрдан.*
Мұнда әр сөздің бірінші дыбысы сәйкес жыл атының
қой жылы, 1980 жылдың 22 наурызынан 1981 жылдың
Мүшел хайуандарының кейбір халықтардағы атауларын келтірейік.
Моңғол тілінде:
Тышқан – хулугина, сиыр – хукар, барыс –
Жапон тілінде:
Тышқан – не, сиыр – уши, барыс –
Басқа бірқатар елдердің тілінде:
маньчужурса: сингәри, ихань, тасха, гульмахунь, мудури, мәйхә, мөрін,
тибетше: буй, лаң, тағ, лос, бруг, брул,та, луг,
кхмерше (кампучияша): күт, қылау, қал, таз, рең, мінән,
парсыша: мүс,бәкер, пелеңгі, қаркүш, наһең, мар, есбі, көсфенді,
азабинше: щыщқан, сиыр, барс, қуаян, ұлу, жылән, жылқы,
Кабарда черкестерінше: шұшқән, сиыр, барс, куаян, ұлу-бәж, жылан,
Кейбір авторлар мүшел есебінің саяси және экономикалық ролі
__________________
*Қазақстан мұғалімі.2002.01.01 №1
бойынша көрсетіліп отырған. Ежелгі түркілердің бір ханы Қытай
Күлтегін зиратындағы жазуларда да (VIII ғасырдың бірінші жартысы)
Аудармасы мынадай:
«Мешін жылғы шақшапұт айының екі жаңасында бізге –
Міне мешін жылы 150 суыртпақ бөзге бір әйел
Шақпашұт айы – көне ұйғыр календарының 12-айы. С.Е
Мүшел жылдары монғолдар империясында да қолданылған бірақ монғол
Алтын Орданың белгілі ханы Тоқтамыш (1380-1395) Бек Қажы
«Бек Қажыға ... жамандық қылған адам менен жақсылық
Ақсақ Темірдің Қарсақпайда қалдырған ескерткіш тасында мынадай сөздер
Тоқтамыштың Польша королі Ягалайға жолдаған хатының уақыты «тауық
Жоғарыда айтылған Рашид-ад-диннің «Жылнамалар жинағында» Шыңғысхан өмірінің соңғы
Қоян жылы хиджраша 591 жылдың рәби-әууәл- айында
Ұлу жылы хиджраша 592 жылдың рәби-әууәл айында басталады
Жылан жылы хиджраша 593 жылдың рәби-әууәл айында басталады.(1197
Жылқы жылы хиджраша 594 жылдың рәби-ахир айында басталады
Доңыз жылы хиджраша 624жылдың сафар айында басталады.(1227 жылдың
Тиісті есептеулер жүргізіп қарасақ, хиджраның 591 жылына сәйкес
Алтын Орда мемлекеті ыдырап, Қазақ хандығы құрылғаннан кейінгі
Мүшел жылдары ақындардың айтыстарында да жиі ұшырап отырады.
Сиыр жылы Сырдан шығып, бардым Орға,
Хат жаздым темір қалам алып қолға,
Жағалбайлы елінде бар екен деп
Есіттім ақын қыздың даңқын сонда.
Елімнен кісі өлтіріп шыққаным жоқ,
Бұл жаққа келіп едім ақ іспенен.
Екі жыл елдерінде мейман болдым,
Кешегі өткен сиыр мен барыспенен.
Керей Намаз ақын (ол жөнінде нақты мәлімет жоқ)
Елінді зар еңіреткен ұлу, қоян,
Сенің құрып қалғанын тәңірге аян.
Ішер тамақ, киерге киім таппай,
Бала – шағаң жеп өскен бақа-шаян,-
дейді. Мұнда 1891-1892 жылдардағы жұт айтылады. Бұл жұттың
Қоян жылы жаумады көктен жаңбыр,
Қабағы шаруалардың болды салбыр.
Қысты күні болғанда қар тынбады,
Хайуанға өлім жетті аштан әрбір.
Доскеймен айтысында Үкілі Ыбырай былай дейді:
Әрбір айтқан өлеңім халқыма аян,
Сараңдарға біткен мал – шаққан шаян.
Байды сабап, жарлыны жаншып өткен,
Естен қалмас кешегі тақыр қоян.
«Ақ қоян» жөнінде Ілияс Жансүгіровтың бір ауыз
Болмаса түлкі алдырған, қасқыр атқан,
Бір қазақ таба алмайсың қысты ұнатқан,
Өтіпті «Ақ қояндай» қырған қыстар,
Түкірік түспей қатқан жұрт жұтақтан,
Бейімбет Майлиннің 1917 жылғы мартта жазған «ұлу» атты
Ұлу келіп көтереді елдің обалын,
Мал жұтатып, сынын алды қораның.
Нақ ұлудай ұлытқан жоқ қазақты,
Аты шулы былтырғы өткен «қояның»
Өтті ендің сол сыйыңмен барып тұр.
Улап-шулап, аттандырып ұлуды,
Жаңа жылға қазақ көзін салып тұр.
«Қайырлы жыл болғай ед» деп сұранды,
Жақсылықты күткішпіз ғой шыдамды,
Ізгі ниет, адал жүрек, ақ жүзбен,
Өарсылаймыз жаңа жылды – «жыланды»...
Қоян жылы 1915-1916, ұлу жылы 1916-1917, жылы жылан
Бұл өлеңдерде адамның жасы жөнінде ешқандай мәселе жоқ,
ұшырауы тағы сол сияқты айтылады. Демек «мүшел есебінің
жасын санауда ғана қолданылған» деген пікір бекер, дәлелсізң
Ұйғырлар, түрікмендер және қазақтардың бір бөлігі (Қызылорда мен
Кейбір азаматтар григориан календары бойынша өзінің туған уақытын
Азамат 1918 жылғы 16 мамырда туылған. 12-ге бөлгенде
Азаматтың туған айы мен күні белгісіз болғанда, жуық
Тарихи оқиғалардың мүшел есебі бойынша көрсетілетін жылын да
Енді жоғарыда айылған ереженің ғылыми негізін түсіндірейік. Кез
__________________
*Дала мен қала,2003.12.26.
наурыздан кейін) доңыз жылдары болған. Осылай шегініп отырып,
1923-12Х160=3 (доңыз)
Сөйтіп григориан календарының 3-жылынан 1923 жылына дейін 160
Он екінші жыл мешін жылы болғанда, мына жылдар
24, 36, 48, 60, 72, 84, 96...
Бұлардың бәрінде де 12-ге бөлінеді.»12-ге қалдықсыз бөлінетін
Жоғарыда жазылған теңдіктердің оң жақ бөліктеріне қарасақ, қалдық
Жыл қайыру ережесінің ертеден келе жатқан екінші түріде
______________________
*Исқақов М.О. «Хылық календары» ,Алматы-1980ж.253-263бб
*Егемен Қазқстан. 2004.04.20. №65-68.
I.2. Мүшелдің шығуы
Мүшелдің шығуы туралы мәселе Шығысты зерттеушілердің көпшілігінің
Жоғарыда айтылған Жозеф Галеви мүшелдің ең алғашқы варианты
Неміс ғалымы Герман Хирт(1865-1939) пен Финляндия ғалымы И.А.Миккола(1866-1946)
Академик А.Н.Самойлович жоғарыда аттары аталған зерттеушілердің еңбектеріне талдау
Профессор Г.П Сердюченко кабардин-черкестердің,абазиндердің және ноғайлардың жыл қайыру
Енді осы келтірілген пікірлерді қарастырып өтейік.
Мүшелдердің ежелгі Египетте шығуы мүмкін емес,өйткені оның ескі
Мүшел алғаш рет Египетте шықты деушілердің территориясына да
Батыс Азияда мүшелге ұқсас,он екі хайуаннан құралған бір
Рим папаларының сарайында сақталып келе жатқан «Ватикан папирусы»
Персия – мысық
Вавилон – ит
Каппадокия – жылан
Армения – скарабей
Азия – есек
Иония – арыстан
Ливия – теке
Италия - өгіз
Крит – қаршыға
Сирия – маймыл
Египет – ибис
Үндістан – темсақ.
Мұнда әрбір елге бір хайуанның аты тәуелдендірілген. Тізімдегі
Біздің заманымыздың II ғасырында жазылған ежелгі Египеттің бір
«Египет зодиагы» мен мүшелдің екеуінде де бар хайуандар:
Көп кешікпей, бұл қолдаушы ірі ғалымдардың бірі –
Галеви ежелгі египттіктердің хайуандарға табынғанын, хайуандардың суреттері онда
Гавели дәлелдерінің шағатайлығы көрініп тұр.Өзгені қойғанда «көшпелі халықтар
Мүшел Вавилоннан немесе Ассириядан шықты деу де дұрыс
Мүшел Греция мен Римде де болмаған, өйткені олардың
Мүшел есебі бұрын Үндістанда болмаған, қазірде жоқ.
Ескі парсы календарында да мүшел есебі қолданылмаған. Иран
Мүшелді Орта Азияның ежелгі халықтары – соғдалықтар мен
«Татар мүшелі» теориясына айрықша тоқталудың қажеті жоқ. «Татар»
Француз ғалымы Абель Ремюза (1788-1832) мүшел есебін ежелгі
«Қазақ ССР Ғылым академиясының хабаршысы» журналының 1955 жылғы
В.Ф.Шахматовша он екі жылдық мүшелді ерте Қазақстан мен
Мүшелде он екі жылдың болу себебін бұрынңы ғалымдар
Мәселе іс жүзінде олай емес. Күн белсенділігінің өгеруінде
Шығысты зерттеушілердің көпшілігі, солардың ішінде «мүркі мүшелі» теориясының
Э.Шаванн өзінің француз тіліндегі жазған «Түркілердің онекі жылдық
Сонымен қатар мүшелдің Қытайда шықпағанын Шаванн қытай деректері
Қазақ ССР Ғылым академиясының тарих, археология және этнография
Он екі жылдық мүшел есебін монғолдар 1210 жылы
Мүшелдің шығуы жайында әр түрлі аңыздар бар.
Махмұд Қашқаридың (XI ғасыр) айтуынша ежелгі түркі хандарының
Аңыз бойынша бір күні хан Іле өзенінің бойына
екен» (яғни «мүшел есебі алғаш рет Жетісуда шыққан
Екінші аңыз бойынша он екі хайуан жыл атына
Түйені санаттан қалдырмайтын аңыз да бар. Ол бойынша
Түркі тілдес халықтардың бізге әзірше ең ескі документі
Мүшел есебі бұдан 3000 – 4000 жыл бұрын
«Мүшел» сөзінің қайдан және қашан шыққаны белгісіз. Бұл
Ежелгі тіркі сөздеріне талдау жасай келе «мүш йыл»
Мүшелде он екі хайуан ертеден бері келе жатыр,олардың
Мысалы, реттік сан есімдер бойынша жылдағы айлар бірінші
Жылдардың неліктен хайуандаодың атымен аталғаны да, белгісіз. Жылды
Ертедегі халықтардың көпшілігі әр түрлі хайуандарды пір тұтып,
«Тышқаннан жаралғандар», «доңыздан туғандар», «иттен таралған» т.с.с. халықтар
Жоғарыда айтылған египет зодиагының «Вавилон – ит, Каппадония
Әр түрлі халықтардың өткен тарихын салыстыра келіп, мүшел
Мүшелдің тарихы - әрі қиын, әрі қызықты мәселе.
Жылдарды мүшелдеп санау ресми түрде қашан басталғаны әзір
Күлтегін (684 – 731) – ежелгі түркілердің көрнекті
Ескерткіштің бас жағындағы мына үш сөйлемді қарастырайық:
«Күлтегін қон йылғы житі яғирмика ұчды. Тоғызынчы ай
В.В. Радлов пен С.Е. Малов мұны орыс тіліне
«Кюль-тегін улетел ( т.е. умер) в год овцы,
Орыс тіліндегісін қазақ тілінде аударғанда:
«Күлтегін қой жылы он жетісі күні ұшты(жаны ұшты).
Біз оны тоғызыншы айдың 27 күні жерледік ...
Мұндағы көңіл аударарлық жай –«қой жылғы он жетісі
Қой жылғы тоғызыншы айдың 27-нен мешін жылғы жетінші
« Күлтегін қой жылының он жетісінде қайтыс болды.
Егер шынында да осылай болса, мүшелдің түркілерде ресми
___________________
*Исқақов М.О. «Қазақтың байырғы календары», Алматы 1960ж.276-289бб
* «Халық календары», «Қазақстан» баспасы, Алматы-1980
*Тарих.Әдіскер методист. 2005.№1
II.1. Мүшелдегі хайуандар
Мүшелдегі 12 хайуан халықтардықтардың басым көпшілігінде
жоғарыда келтірілген ретпен келіп отырады. Тек телеуіттер мен
Тышқан. Бұл жыл былай аталады: телеуітше – күшіл,
Сиыр. Алтайлықтарша – үй, телеуітше – үй, өзбекше
Барыс. Алтайлықтарша – парыс, телеуітше – парыс, өзбекше
Барыс – мысық тұқымына жататын аң, жолбарыспен тектес.
Қоян. Телеуітше – қойон, алтайлықтарша – тулай, өзбекше
Жылан. Түркі тілдерінің көпшілігінде – йылан, алтайлықтарша –
Жылқы. Көне түркі тілінде – йонд, сары ұйғырларша
Қой. Алтайлықтарша және телеуітше – қоша, басқа түркі
Тауық. Телеуітше – пәтік, алтайлықтарша – така, басқа
Ит. Түркі тілдерінің көпшілігнде – ит.
Доңыз. Алтайлықтарша – ғақай, телеуітше – чочко, түркі
Көне түркі ескерткіштері – Орхон жазуларында доңыз жылы
Доңыздың шошқа екендігіне ешкімнің шүбәсі жоқ. Оны бүкіл
Мүшел есебі де, доңыз атауы да арабтардың шапқыншылығынан
Бұл келтірілген он хайуа жөнінде Шығыс халықтарының түсінігі
Мүшелдегі екі хайуанның аты тиянақсыз және түсініксіз, енді
Ұлу. Бұл хайуанды алтайлықтар мен телеуіттер «ұлы» дейді,
«Ұлу» сөзін тибет тілінен шыққан деп жорушылар да
Логикалық жағынан алып қарағанда ұлудың көбелек, маса, қоңыз
«Ұлу» сөзі түркілердің «ұлы» (үлкен, зор) сөзіне жақын.
Алтайлықтардың жоғарыда келтірілген ертегісінде былай делінген: «Манының жеті
Ежелгі заманның халықтарында, сол кездегі соқыр сенімдер бойынша,
«Малшыларым, қор қылма итке малды» делінген. Мұнда айтылып
Сонымен,сайып келгенде ұлу көбелек те, балық та, темсақ
Мешін. Бұл атау түркі тілдес халықтарда мешін, мәчін,
Қазақ ССР Ғылым академиясының Ш. Уалиханов атындағы тарих,
қаласының ескі жұртын зерттеді. Осы қазу кезінде тарих
Телеуіттер мешінді адамның азғыны, ол бұрын батыл болған,
Телеуіттердің ұғымындағы мешін мағына жағынан қазақтың «мешеліне» жақын.
1928 жылы этнограф А.Г. Данилин алтай мүшелінің тақтайға
Алтайлықтар мен қалмақтардың мешін деп, моңғолдардың мечін деп
Сонымен, мешіннің де тиянақты мағынасы жоқ. Бұл жөнінде
Біз жоғарыда мешін – пішін деген сөз болу
Ескі түсінік бойынша мешін халыққа опасыздық жасап, қара
Ертеде Солтүстік және Орталық Азияны мекендеген халықтар кенже
«Орман адамдарын» алғаш кездестірген ғалымдарының бірі – орыстың
Соңғы отыз жылда «қар адамдары» дейтін айтылып жүр.
Маймылдардың түр жағынан адамға ең жақындарының бірі оранг-утан
Маймыл азған адам болып саналғанымен, «азған» адамдардың бәрі
Фантазиялық хайуандар жайындағы Шығыс халақтарының ескі түсініктері XVIIғасырда
Азған адамдар туралы ертеде, әсіресе орта ғасырларда, көптеген
Рим папасы барлаушылық мақсатпен XIII ғасырда монғолдар империясына
Келтірілген мәліметтер «мешін» түркі тәлдес халықтардың сөзі екенін
Мүшел есебі Азия халықтарының тұрмысына әбден сіңісіп кеткен.
Ертедегі халықтар мүшелдегі хайуандарды «киелі» деп түсінген, олар
хакас, телеуіт, шор т.б. бақсыларының киімдерінде кездесетін суреттердің
Мүшелге байланысты әр түрлі жосықтар болған. Мысалы, қой
II.2. «Он екі мүшел» жыл қайыру календарының
халық күнтізбесінің құпиясы.
Шығыс халықтары, оның ішінде қазақтар да жан-жануарлардың атымен
Тышқан жылы туғандар – жапондардың сенімі бойынша өзге
____________________
*М.О.Исқақов «Халық клендары», Алматы, 1980ж, 263-276 бб
жылы туған адамдардың өмірінің бірінші кезені сәтті өтеді.
Тышқан мен мешіннің некелік одағы бәрінен сәтті болады.
Сиыр жылы туғандар – шыдамды және сөзге саран.
Махаббатты ол екінші кезектегі мәселе деп қарайды. Мұндай
Сиырдың некелік өмірі едәуір қиынға соғады. Бәрінен гөрі
Барыс жылы туғандар – сезімтал, эмоцияға бай, терең
Барыстың өмірінің бірінші және үшінші кезеңі бірқалыпты, тыныш,
Қоян жылы туғандар – бақытты, ол сөзге ұста,
Өзінің температенттік жағынан Қоян меланхолик, сондықтан көңіл-күйі тез
Егер төтенше жағдайға тап болып қалмаса, Қоянның өмірі
Ұлу жылы туғандар – денсаулығы мықты, өмірлік қуаты
өзінің жақын адамдарына тым көп талап қоятыны себепті
Әйтседе Ұлудың пікірлерімен санасқан жөн болады. Ұлу –
Жылан жылы туғандарды – даңалығы, көрегендігі және ерік-жігерінің
Жылан жылы туған ер адамдар қызу сезімге құштар,
Жылқы жылы туғандар – елге танымал. Ол көңілді,
Жылқының өмірінің бірінші және екінші кезеңдері кесе көлденеңдеп
Қой жылы туғандардың – артистігі басым. Талғамы жақсы.
Егер Қой Қоянмен, Жылқымен немесе Доңызбен бас қосса
Мешін жылы туғандар – арасында тәртіпсіз даналар деп
Оның өмірінің бірінші кезеңі бақытты болады, екінші кезеңі
Тауық жылы туғандардың бос уақыты болмайды. Қашан көрсен
Тауықтың ерсі қылықтары жоқ емес. Ол қашанда өзіне
Тауық Сиырмен, Жыланмен және Ұлумен бақытты тұрмыс құрады.
Ит жылы туғандар – адам баласына тән барлық
Ит Жылқымен, Барыспен және Қоянмен бақытты болады. Сиырмен,
Доңыз жылы туғандар – тазақтылықтың ақ туы астында
Доңыз Қоянмен немесе Қоймен бас қосқаны дұрыс. Мешін
Мүшел айналымының әрбір 12 жылда адам организміндегі гормондардың
Медицина деректері бойынша 13 жаста адамның жыныстық жағынан
дағдарыстар кезеңі, оны американдық ғалымдар “адамдар өмірінің көлеңкелі
Мүшел жасқа келгенде адамдар сақтанып, өз организміндегі болып
12 жылдық мүшел айналымының адамға ғана әсері болып
____________________
* «Ақиқат» журналы №3.2007ж. 79-84бб
болатынын білген. Бірақ көшпелі қазақ қоғамыныңжұлдызшыесепшілерінің саны аз
Азия құрлығындағы көптеген елдер және ұлттар қазіргі григориан
Он екі мүшел жыл қайыру календары елімізде көп
Он екі мүшел жыл қайыру календары алынып отырған
Егер бұл сұрауларға қысқаша жауап берер болсақ, алдынғысын
Олай болса, он екі мүшел жыл қайыру календары
Қазақстанда екі мүшел жыл қайыру календары келу тегі
Даярбек Зиядаұлы он екі мүшел жыл қайыру календары
Құлағы тышқан шұнайған,
Тұяғы мүйіз сиырдан,
Тірсегі барыс болғанда,
Қояннан ерін бұйырған.
Шөккенде ұлу бейнесі,
Қабағы жыланға ұқсай ма?
Төбесі жылқы, тісі қой,
Өрісі қырда бір сайда.
Жүні мешін, есіл жыл
Жақындау мойны тауыққа,
Табанында ит жатыр,
(құйрығы доңыз)
Түзген шөлді хауыпқа.
Жақшаға алынған құйрығы доңыз деген сол газеттегібасылып қалып
Халықтың фольклорында сақталып келе жзатқан символдық ұқсатудан туған
Жыл аты Түйенің уәкілдік
Тышқан
Сиыр
Барыс
Қоян
Ұлу
Жылан
Жылқы
Қой
Мешін (мешін)
Тауық
Ит
Доңыз
Құлағы
Тұяғы (мүйіз)
Тірсегі
Ерні
Шөккені
Қабағы
Төбесі
Тісі
Жүні
Мойны
Табаны
құйрығы
А
В
В
А
С
А
А
А
С
В
В
В
Кестедегі А белгісі түйенің бас мүшесіндегі уәкілдік мүшелердің,
Сөйтіп, түйенің тұтас тұлғасын үшке бөліп қарап бас
Қарама-қарсылықтың бірлігі негізінде жасалған;
Он екі мүшел жыл қайыру календары қарама-қарсылықтың бірлігі
Құпия математикалық есептеу жолы арқылы икемді, құрылымдық жүйежасап,
Құрылымдағы топтық жұптасу мен жұптық жұптасудың тіркес тік
бітім тұлғасы (бірер мүшесі) ұқсап келген хайуандар;
бітім тұлғасы ұқсату мен бірге мінез-құлқы, табиғаты қарама-қарсы
Он екі мүшел жыл қайыру календарының ұқсастығын екі
Жалпы құрылымдағы ұқсастығы. Бұл негізгі түйін.
Алынған хайуандардағы ұқсастық.
Алдымен мына кестеге қарайық:
Көне түркі ескерткіші
Ғасыр Қазақ Монғол Қытай Түркімен Ұйғыр Жапон
VIII
Кусько
Од
Барыс
Табыш
қан
Нақ/лу
Йылан
Ионт
Қон
Бічін
Тақығу
Ит
Ліфрін Сышқан
Од
Барыс
Танышкан
нак
Йылан
Ионт
Қой
Бічін
Тақаға
Ит
Доңыз Тышқан
Сиыр
Барыс
Қоян
Ұлу
Жылан
Жылқы
Қой
Мешін
Тауық
Ит
Доңыз Құлғана
Охер
Бар
Тулай
Луу
Моғай
Морин
Конин
Бичин
Тақия
Ноқай
Гахай Тышқан
Сиыр
Барыс
Қоян
Айдаһар
Жылан
Жылқы
Қой
Маймыл
Тауық
Ит
Доңыз
Сышқан
Сығыр
Барыс
Тапшан Лу
Йылан
Йылқы
Қоюн
Бічін
Тоқық
Ит
Доңыз Ташкан
Үй
Йолбас
Тошкан
Бэлік
Йылан
Ат
Қой
Маймұн
Тоқо
Ит
Тоңыз Тышкан
Сиыр
Йолас
Тошқан
Айдаһар
Жылан
Ат
Қой Майнұл
Тауық
Ит
Шошқа
Кестеде көне түркі ескерткіштері мен қазақ, моңғол, қытай,
_______________________
*Мөрхан Кемелханұлы «Он екі мүшел» жыл қайыру календарының
Қорытынды:
Он екі мүшел жыл қайыру календары келу тегі,
бұл тапқырлықтың тапқырлану негізі – символдық тұлғасы мен
Он екі мүшел жыл қайыру календарының шынын қуғанда
Қазақ халқы ішінде он екі мүшел жыл
Әрқандай тапқырлықтың алғаш тапқырланған кезде тапқырлану негізі болады,
Он екі мүшел жыл қайыру календары көшпенді халықтардың
Пайдаланған әдебиеттер:
М.О.Исқақов «Халық календары», Алматы «Қазақстан» 1980 жыл
М.О.Исқақов «Қазақтың байырғы календары», Алматы-1960 жыл
С.Г.Нұрғалымова «Қазақ халқының күнтізбесі», Алматы «Глобус»
Кисилев С.В. Древняя история Южной Сибири. М., 1951
Агеева Е.И. Хроника археологических раскопок и находок в
Толстов С.П. Древний Хорезм, Москва, 1948
Х.Әбішев «Аспан сыры», Алматы 1962 жыл.
Жұлдыз // 2005.4. 173-182 беттер.
Ақиқат // №3, 2007 жыл. 79-85 беттер
10)Егемен Қазақстан // 2008.01.01
11)Отбасы-тұрмыс «Сақ қызы – Тұмар қыз» // 2007.05.03
12)Тарих. Әдіскер методист // 2005. №1
13) Су Бихай «Қазақ мәдениетінің тарихы»,Алматы-2001 жыл
14) Астана ақшамы // 2003.01.01 №1
15) Дала мен қала // 2003.12.26
16) Қазақстан Заман // 2006.03.24 №13
17) Егемен Қазақстан // 2004.04.20 №65-68
18) Ақ желкен // 2005 №12
19) «Халық календары», «Қазақстан» баспасы, Алматы-1980
20) Қазақстан мұғалімі // 2002.01.01 №1
21) Заман-Қазақстан // 2003.02.28
22) «Үш ғасыр жырлайды», Жазушы- Алматы-1965
23) Қазақ совет энциклопедиясы, 8 том
24) Қазақ ұлттық энциклопедиясы, 6 том
2