Мазмұны
Кіріспе 2
І тарау. Қазақ зиялылары еңбектеріндегі тарихи ой 7
1.1 Жазба тарихтың қажеттілігі маңызы туралы 7
1.2 Қазақ зиялылары еңбектеріндегі “Қазақ”, “Алаш”, “Үш жүз” аттарының
1.3 Қазақ хандарының тарихы туралы 20
І тарау . Қазақ зиялылары еңбектерiндегi Қазақстанды отарлау
2.1. Ресейге қазақ хандарының бағынғандығы және нақты отарлау процесiнiң
2.2 Ухшат, бәдауиат һәм мәданиат 41
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.
Тәуелсіздігімізді алғалы өз тарихымызды азды-көпті танып-біліп,зерттеп жатырмыз.Осыған орай ірі
Кеңес Одағы тусында халқымыз тарихи ұзақ жылдар бойы тар
Солардың ішінде Ғабдолғазиз Мұсағали, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Құрманғали Хамид еңбектеріне
Тарихнамалық талдау мәселесін әңгімелегенде мынаны да ескерген жөн! Ұлттық
Бұл еңбектерге тарихнаманың талдау тарих ғалымдарының докторы Қамбар Атабаев
Біріншіден, бұл еңбектер қазақ халқының өнідерінің қазақ тілінде жазып,тасқа
Екіншіден, өткеніміз, негізінен, халқымыздың ауызша тарих айту дәстүріне сай,
Үшіншіден, өзге жұрттың өкілдері жазған кітаптарда қазақтардың тарихи әр
Төртіншіден, жазба тарихтың қажеттілігін зиялыларымыз айқын сезініп, ұлт тарихының
Бесіншіден, бізде жазба тарихтың болмауы, бірақ ондаи тарихтың қажеттілігі
Алтыншы, қазақ зиялыларының баспасөз бетінде айтқан тарихи ойлары мен
Жетіншіден, зиялыларымыз, бір жағынан сол кездегі қазақтар араб нәсілінентараған
Жалпы бұл еңбектер тарихи ұлттық сананы қалыптастыруға белсенді қызмет
Мәселенің зерттелу деңгейі:
Ұлттық зиялыларымыздың тарихи көзқарастары тарихтамалық тұрғыдан тарихи салыстырмалы түрде
Мысалы, қазан төңкерісіне дейінгі мерзімді басылымдарда көптеген тарихи мақалалардың
Ғ.Мусағали туралы ғалым Сәкен Өзбекұлы өзінің “Арыстары алаштың” атты
Одан әрі зерттеуші “Ғ. Мұсағалиев қазан төңкерісіне дейінгі қоғамның
“Қазақ тарихы” журналында Мадина Сәулембекова Ғабдоллғазиз Мұсағалиевтің баспасөз бетінде
Қазақ зиялыларының тарихи көзқарасын талдауда белгілі Абайтанушы М. Мырзахметовтың
“... Шәкәрім кітабы нақтылығымен, ғылыми негізде жүйеленуімен жалпы түркі
Құрбанғали Халид еңбегін аударушылар Б. Төтенаев пен А. Жолдасов
Қ. Халид бұл еңбегінде қазақ халқының тұрмыс – тіршілігін,
Ал зерттеуші Бүркіт Сықақов өзінің құрастырған “Ұмытылмас есімдер” –
Тарихшы – этнограф Ж. М. Қармышева “Советская этнографиядан” жарияланған
Мәселенің деректік негізін патшалық Ресей тұсында шығып тұрған баспасөз
Атап айтсақ “ Құрбанғали Халидтің “ Тауарих хамса” еңбегі
Мақсат зиялыларымыздың тарихи ойлары мен тұжырымдарына тарихнамалық талдау жасау.
Зерттеу барыыныда қазақ зиялылары өкілдерінің тарихи көзқарастары өзара және
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, “Қазақ зиялыларының тарихи ойлары” атты
І тарау. Қазақ зиялылары еңбектеріндегі тарихи ой
1.1 Жазба тарихтың қажеттілігі маңызы туралы
ХХ ғ. басында елімізде өздерінің өткенінен айқын мағлұмат беретін
Бұған мысал “Айқаптың” – 1912 ж. нөмірлерінің бірінде “Біздің
Жалпы ХХ ғ. басында мамандығы әр түрлі (инженер, орманшы,
Осы зиялыларымыз өздерінің еңбектерінде тарихтың мән – мағынасын ашып,
Өзінің өткен тарихын танып – білуге деген құштарлық –
Қазақ шежіресін тәртіпке келтіруде Ш. Құдайбердіұлының 1911 жылы Орынборда
Ш. Құдацбердіұлы өзі оқыған кітаптар қатарына мұсылманшасы “Тәбіри”, “Тарих
Шәкәрім кітабы нақтылығымен, ғылыми негізде жүйеленуімен жалпы түркі елдерінің
Қазақ зиялылары өз ұлтының тарихын ұлттық тұрғыдан зерттеп,тариха ұлттых
Айтса шатастырып, түйінді жерлерін жасырып айтады. Ал біз, бұлардың
Екіншіден, шетел тарихшыларының басқа жұрттың тарихын сапалы түрде бұрмалайтын
Бұл айтылғандар толығымен рас. Сондықтан бүгінгі және келер ұрпақтың
Сонымен қорытып айтсақ, ХХ ғасырдың басында өмір сүріп еңбек
1.2 Қазақ зиялылары еңбектеріндегі “Қазақ”, “Алаш”, “Үш жүз” аттарының
ХХ ғасырдың басында ұлт зиялыларын толғандырған негізгі мәселелердің бірі,
Қазақтың ата-тегінің қайдан тарайтындығы жөнінде қазақтың арғы тегін арабтан
Өзінің жинаған сөздерін бір-бірлеп салыстыра отырып Ш. Құдайбердіұлы өзінің
Ал енді шежірелік тарихқа көз жүгіртсек:
Әбілғазы шежіресі бойынша. Нұх – Иофес – Түрік –
Қ. Халид шежіресі бойынша. Нұх – Яфас – Тұрақ
Шәкәрім шежіресі бойынша. Нұх – Яфас – Түрік –
Бұл зиялыларымыздың барлығы қазақтың арғы тегін Нұхтың баласы Яфастан,
Жоғарыда айтқанымыздай Ә. Бөкейханов Шаһкерім шежіресіне пікір жаза отырып
...Қалмақша Алаш не сөз? Мұны біздің “Қазаққа” жазатын аға-іні
Ә. Бөкейхановтың бұл сауалы аяқсыз қалған жоқ. Оған “Қазақ”
“Алаш” деп қалмақтар жақтырмаған орынды айтады. Жаны ашымай хайуанатты
Ал Құрбанғали Халид бұл мәселеде өзінің ойын “Тауарих хамса”
Алаш, Алаш болғанда,
Алынша хан болғанда,
Қазақ, қалмақ, ноғайлар,
Бәрі сонда бір болған.
Өзбек хан Жәнібек өлген соң,
Тоқтамыс, Темір болған соң,
Ел ішінде жік түсіп,
Үш бөлек болып айрылған... деген сияқты көне сөздерінен аңғарылатын
Екінші уәж. Бағзылар хазіреті Апас әулетінен болғандықтан, Апастан Алаш
Үшінші уәжде, бір ханның ұлы алапес болғаны үшін қаладан
“Осы мен үш қаңлының ішінде әуелгісі шындықты, тарихты мақұлдатады.
Ал ХҮ ғасыр мен ХҮІ ғасыр тоғысырдағы күрделі оқиғаларды
Мұхамед Хайдар Дулати да өзінің “Тарих-и Рашиди” атты еңбегінде
Бұл мәселеде қарама-қарсы пікірлер де көп кездеседі. Мысалы: “Алаш
Қазақстан ұлттық энциклопедиясында Алаша хан және Алаш һанадур есімдері
Алаша хан деп Қ. Халид Киікханұлы Алыншаны, Шәкәрім Сұлтан
Ал түрікше “Алаш” нені білдіреді дегенге келсек – бауырластар,
Ғ. Мұсағали қазақ халқының тегі мен “қазақ” деген терминнің
Ал Құрбанғали Халид болса бұл мәселеде өз еңбегінде “қазақ
Өзбек хан өлген соң ұлы Жәнібек хан исламға енген
Ал Қазақтың не себептен қырғыз аталуы жөнінде пікірлер де
Ал Ғ.Мұсағали қазақтардың “қырғыз”атану себебін анық білбейтіндігін айта келе,өз
Келесі бір қазақ зиялыларын ойландырған негізгі мәселелердің бірі “үш
М.Сералиннің айтуынша”жүз” туыстық құрылым емес,территориялық-әкімшілік құрылым.
Шәкәрім жүздің пайда болуы туралы: Біздің қазақтың үш жүзге
Әз Жәнібек қазақты Қашқардағы Шағатай нәсіліне қаратқан соң, кешікпей
Құрбанғали Халид болса бұл жөнiнде өз кiтабында “Жүз мәнiсi”
Ал “Айқап” журналында Кәрiм Бәтiшұлы жүз туралы: “Қазақтан үш
Бiз бұл мәселердiң қазақ тарихының түйiндi мәселесi ретiнде күнi
1.3 Қазақ хандарының тарихы туралы
ХХ ғ. басында өмiр сүрген ата тарихынан сыр шерткен
Халық тарихы мен тағдыры, көп жағдайда, өз хандарының атымен
ХIХ ғасырдың соңына қарай қазақ хандары тек ауыз әдебиетiнде,
Жалпы хандар шежiресiмен Шығыс ұрпағының шежiресi туралы айта келе
Қазақ хандарының тарихы жөнiнде Ғабдолғазиз Мұсағалиев “ Қазақ жайынан”
Мақалада Әбiлхайыр өлген соң, кiшi жүзде хандықтың Әбiлхайыр ұрпақтарынан
Ғ. Мұсағалиевтiң Нұралы хан туралы жазғандарының тарихи шындыққа қаншалықты
Нұралы ханнан кейiнгi, яғни ХVIII ғасырдың аяғы мен ХIХ
Онан әрi Ғ. Мұсағалиев кiшi жүздiң соңғы ханы серғазы
Хүкiмет Серғазыны хандықтан түсiрген соң оны Орынбордағы “Пограничный комиссияға”
Серғазының Хиуа ханы Әлiқұлдың көмегiмен өзiнiң хандық лауазымын қайта
Қылып ұстап тұратындығына уәде байлады. Сол себептi Әлiқұл Ордаға
Ал құрбанғали халид өзiнiң « Тауариххамса » атты еңбегiнде
Ал Абылайға ресей және Қытай тарапынан граммоталар бергенi жайлы:
Автор тағы бiрде Абылай кезiнде моңғолдардың үлкен жеңiлiсi жайында:
“Қазақтар шабуылға шығатын екiншi жазда торғауыттардан неше мың
Бұл кезде қазақтар да аттанып қоңыр шәулi тауына келгенде
Қалмақ-қазақ шайқасы тарихында ешқандай мұндай дәрәжеде жеңiлiс, мұндай масқара
Сонымен қатар Құрбанғали Халид Қаракерей қабанбай туралы құнды хабар
Жоғарыда келтiрiлген Ласты-Шорға шайқасында торғауыттарды қай шеттен қалай шабу
“бөгенбай қалмақтар Ұржар-Емел бойына тарбағатай арқылы асып шаппаса,ғ торғауыт
Сен Абылай, Абылай,
Түркiстаннан келген құл едiң.
Онан берi келген соң,
Ұлы жүзде Төленiң
Түйесiн жайғап құл едiң.дәулет қонды басыңа.
Қыдыр келдi қасыңа.
Бақ үйiне түнедiң,
Алтын тұғырға кеп қондың,
Ақ сұңқардай түледiң,
Алыстан тоят тiледiң,
Сен қанжығалы Бөгенбай,
Тоқымы кеппес ұры едiң,
Түн қатып жана жүр едiң.
Қабанбайдан бұрын найзаңды
Қашан сен жауға тiредiң.
деп мәселе шешiлген /77/. Бұдан бiз Қабанбайдың орнан, даулы
Зиялыларымыздың еңбектерiндегi бұл келтiрiлген мәлiметтерге бiз тарих ғалымының бүгiнгi
І тарау . Қазақ зиялылары еңбектерiндегi Қазақстанды отарлау
2.1. Ресейге қазақ хандарының бағынғандығы және нақты отарлау процесiнiң
Қазақ зиялылары еңбектерiнде қазақ хандарының кiмдердiң, қашан және қалай
Қазақтардың Ресей қол астына кiруi, себебтерi жайлы Ғабдолғазиз Мұсағали
“Қазақ жайынан“ атты мақаласында тоқталды. Онда: “Қазақтар күнбатыс, арқа
Абылхайыр ханның Ресей қол астына өтуге бiрiншi болып шешiм
Одан әрi автор Абылқайыр ханды мұндай тарихи шешiмге итермелеген
Бiрақ хан бұл пiкiрiнде жаңылысты. Оның русқа бағыну пiкiрiне
Ғ. Мұсағалиев Абылқайырдың Ресей қол астына кiру жолында жасаған
Абылқайырханның бұл өтiнiшiн Ресейдiң қуана қарсы алғандығын айта келе
Демек, Ғ Мұсағалиевтiң айтуынша қазақтардың өздерiне өз еркiмен қосылғандығы
Кiшi жүз Абылқайырдан ант қабылдау мақсатында патша өкiлi Тевкелевтiң
Осылай, Ғ. Мұсағалиев қазақ тарихының шешушi бiр сәтiнде орыс
Ал ол келiсiмнiң қалай шартқа қол қою үшiн патшаға
Екi жақтың қандай келiсiмге келгендiгi туралы: “Ералының үкiметке берген
қазақ жерiне шектес болған рус жерлерiн жаудан сақтау.
қазақ жерлерiнен өткен орыс керуендерiн жаудан сақтау:
керек уақытта өзiне қараған халақтардан жәрдемге әскер беру;
аң терiсiмен салық төлеу. Осы айтылғандарды атасының орнына болуын
Абылқайырхан жоғарғы құрметтерi үшiн патшадан қолқа қалған нәрселерi мынау:
Хандықты өз тұқымына қалдыруға:
Ор суының Жайыққа құйған саласына патшалық ақшасымен қорған салып
Рассия өзiне зияны болмаған соң ханның сұрағанының бәрiн қабылдап
Одан әрi автор! “Сол күзде орта жүз ханы Сәмеке
Ал, орта жүз ханы Сәмекенiң өз антын қалай бұзғандығы
Әбылқайырханның да орыс патшасына берген антын бiрнеше рет бұзғандығы
Ғабдолғазиз Мұсағалиев мұндай ант бұзушылықтың жалғыз Әбiлқайырға немесе Сәмекеге
Ғ. Мұсағалиев осылай өзiнiң “Қазақ жайынан” деген көлемдi мақаласында,
Шәкәрiм Құдайбердiұлы да өзiнiң шежiресiнде:
“Шыңғыс хан нәсiлдерi бiрiн-бiрi күндеп, өлтiрiп, шабысып, хандыққа таласып,
Ғабдулғазиз Мұсағалиев өзiнiң “Тарих” деген мақаласында орыс үстемдiгiнiң қазақ
Әрине, отарлаушылардың өз мақсаттарына жету жолында сауда–саттық сияқты тек
Патша үкiметiнiң қазақ даласында жүзеге асырған отарлау саясатының мақсатының
Мұсағалиев аталған мақаласында “Сол мезгiлде қазақты басқару туралы үкiмет
Ал бұл реформаның қандай мақсатпен жүргiзiлгенiн және оның iске
Аға сұлтандар жергiлiктi жерде патша жарлығының iске асуын қамтамасыз
Өздерiне берiлген мұндай билiктi кейбiр аға сұлтандардың қалай пайдаланғандығы
Осылай өз мақаласында Ғ. Мұсағалиев барлық отырлаушылардың сүйiктi тәсiлi,
Ресей империясының қазақ жерiне отарлау процесiнiң Орта Азия хандықтарымен
Мұсағалиев Ресейдiң қазақ жерiн отарлау тарихын көрсете келе, қазақ
Қазақтар тарапынан көрсетiлген мұндай қарсылыққа қарсы орыс үкiметiнiң қолданған
Каспий теңiзiнiң жағасында қорғандар салды.
Қазақ жерiнде орыс қалаларын салып орыстарды отырғыздыф.
Бұдан мақсұт: қазақтар арасында бұзақылықпен аты шыққан адайларға орыстың
Қорғпндар салу, қалалар салу орыс үстемдiгiнiң iргесiн қазақ даласында
Каспий теңiзi мен оның жағасында болған жергiлiктi халықтар мен
1837-38-шы жылдары теңiзде кiсi тонау мен кәсiп етушi адайларға
Осындай жергiлiктi тұрғын халықтарының тарапынан көрсетiлiп келген үздiксiз қарсылық
Осылай Ғ. Мұсағалиев, Ресейдiң қазақ жерiн отарлау тарихының
Ресейдiң Қазақстанды отарлау процесiнiң тағы бiр маңызды саласы ол
Мақалада алғашқы кезеңде қазақтардың ешқандай да салық төлемегендiктерi туралы:
Әрине, мұндай жағдайдың ұзаққа бармайтындығы түсiнiктi. Көп ұзамай отарлаушылар
Баста бұл салғырт орыстарға шекаралас қазақтардан алынды, соңынан далада
ХIХ ғасырдың 30-40 жылдарында қазақтардан қанша салық алғандығы және
1844-шi жылда пограничный комиссиясының қасында қазақ балаларына школ салынды.
Қазақстан тарихында Ресей отаршылығына қарсы жүргiзiлген күрестiң ең көлемдiсi
Кенесары өзiне ерген қазақтарға өзiн хан санады. өзiне қосылған
Кенесары басшылығымен болған соғыстың барысы және немесе аяқталғандығы
Дегенмен, Кенесарының өз күресiн онымен тоқтатпай одан ары жалғастырғандығын
Кенесары көтерiлiсi Ресей үкiметiн қазақ жерiнде қорғаныс шараларының одан
Осылай, Қазақсатнның Ресейге қослу тарихының бiраз мәселелерiн қамтыған “Тарих”
2.2 Ухшат, бәдауиат һәм мәданиат
Ғ. Мұсағалиевтiң баспасөз бетiнде алғашқы мақаласында адамзаттық даму тарихын
Ғ Мұсағали адамзаттың даму сатыларын тарихи құбылыс емес, ХХ
Екiншi бөлiмге “ухшаттан” бiр саты жоғары тұрған “өздерiне қыста
Үшiншi бөлiмге ХХ ғасырдың басында дамудың жоғарғы сатысында тұрған
Ғ. Мұсағалиевтiң белгiлi –бiр дәрежеде шындықты айтқандығын ХХ ғасырдың
ХIХ ғасырдың екiншi жартысынан бастап орыс мұжықтарының қазақ жерiне
Демек, Ғ Мұсағалиев тарих ғылымында кең қолданылатын салыстру әдiсi
Жерден қысылып ойдан қырға, қырдан тауға қуылып “Ата –бабаның
Өзiңдi жыққан үштi балуанның айласын үйренiп, жаныңды аман-сау құтқару-дүр
Осылай, адамзаттың жалпы тарихы зерттеуге арналған өзiнiң алғашқы тарихи
43