Жоспар
Кіріспе 3
I Бөлім Басқару есебіндегі қолданылатын шығындарды реттеу. 5
1.1Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау үшін
1.2 Шығындар: бірэлементті және кешенді 9
1.3 Жауапкершілік орталықтарының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу
II Бөлім Шығындарды және калькуляциялаудың нақты және нормативті
2.1 Нақты шығынды есептеу мен нақты өзіндік құнды
2.2 Өзіндік құнды есептеу мен калькуляциялаудың нормативті әдісі
2.3 «Стандарт-кост» жүйесі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
III Бөлім Өндірістің өзіндік құнын калькуляциялау 20
3.1 Шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляциялық бірліктері
3.2 Калькуляциялау принциптері, оның объектісі мен тәсілдері 24
3.3 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды
Қорытынды 28
Кіріспе
Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
Нормалардың және шығындар сметаларының өзгеру тәртібін рәсімдеп, кәсіпорынның
Нормативтік әдіс кезінде әрекет етіп тұрған норма мен
Нақты шы.ындарды нормамен салыстырғанда ресурстардың үнемделуі немесе артық
Нормадан ауытқулар құжатталған және құжатталмаған болып келеді.
Құжатталған ауытқулар алғашқы құжаттардың мәліметтері бойынша ашылған дабылдары
Құжатталмаған ауытқуларға ауытқудың жалпы сомасымен оның құжатталған бөлігінің
I Бөлім Басқару есебіндегі қолданылатын шығындарды реттеу.
1.1Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау үшін
Кәсіпорынның өндірістік қызметіндегі мақсаты – өнім шығару, оны
Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын орындауға
Шығындар – басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі
7 «Тауарлы материалдық қорлардың есебі » атты Бухгалтерлік
- пайда болу орны бойынша - өндіріс, цехтар,
- шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері бойынша -
- өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын
а) экономикалық элементтер бойынша -өнім өндірісіне нақты не
- материалдық шығындар
- еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар
- ақша аударулар
- құралдардың тозуы
б) калькуляция баптары бойынша - өнімнің кейбір түрлерінің
- материалдар
- еңбекті өтеу
- аударымдар
- қосымша шығыстар.
Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін.
Негізгілер- өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар: шикізат пен
Қосымшалар – өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге,
Тікелейлер – өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты,
Жанамалар-өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін
Бірэлементтілер – бір элементтен тұратындар.
Кешенділер – бірнеше элементтен тұратындар.
Өзгермелілер – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сай
Тұрақтылар – өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес
Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай
- өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен
- басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
- жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу
Аталған міндеттерді шешуге осы тараудың келесі бөлімдерінде толық
Кез келген шығындарды жіктеу басшыға дұрыс, тиімді негізделген
Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар
- кіретін және өтіп кеткен
- тікелей және жанама
- негізгілер мен қосымшалар
- өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс
- бірэлементті және кешенді
Кіретін шығындар алынған және бар ресурстар, күткендегідей,
Өтіп кеткен шығындар осы шақта кіріс алу
Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына жатқызу әдістеріне байланысты
Өнімнің нақты түрін өндіру мен нақты жұмысты орындауға
Өнімнің бірнеше түрін өндіру үшін жалпы сипат атқаратын
Шығындар белгіленуіне байланысты негізгі және қосымша болып бөлінеді.
Өнім өндіруге тікелей байланысты шығындар негізгі болып табылады,
Қосымша шығыстар өндірісті ұйымдастыру, қызмет ету және оны
а) Қосымша шығыстар. Бухгалтерлік есепте олар жайлы ақпарат
б) Қосымша (өндірістік емес) шығыстар кезең шығыстары.
Қосымша өндірістік шығыстарға майлайтын, ысқылайтын және жабдықты ағымдағы
Шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды пайда болған жерлерінде
Шығындар басқару есебінде мыналарға жіктеледі:
а) өндірістік (өнімнің өзіндік құнына кіретін);
б) өндірістен тыс (есепті кезең шығындары);
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындарға тек қана өндірістік
1.2 Шығындар: бірэлементті және кешенді
Өндіріске жұмсалған біртекті шығындар бірэлементті деп аталады.
Кешенді шығындар бірнеше экономикалық элементтерден тұрады. Іс жүзінде
Бухгалтерлік басқару есебінің мақсаты басқару шешімдерін, яғни келешекке
- өзгермелі, тұрақты, шартты тұрақты өндіріс көлемінің өзгеру
- бағалауда есепке қабылданатын және қабылданбайтын шығындар
- қайтарымсыз шығындар
- жүктелген шығындар
- жоспарланатын және жоспарланбайтын шығындар
- өсетін және шекті шығындар мен кірістер.
Өзгермелі шығындар өндіріс көлемі өзгергенде пайда болады, оның
Өндірістік емес шығындарға мыналар жатады:
а) дайын өнімді тұтынушыға тиеу үшін буып түю,
б) сатып алушы орнын толтырмайтын көлік шығыстары;
в) делдалға тауарды сатқаны үшін комиссиялық сыйақы.
Бұл шығындар тікелей сатылым көлеміне байланысты.
Өндірістік тікелей шығындар іскерлік белсенділікке байланысты емес, сондықтан
Жартылай өзгермелі шығындар. Бұған тұрақтылар да, өзгермелі құрамдас
Шығындарды өзгермелі және тұрақты құрамдастар негізінде ұйымның іскерлік
Теориялық қуат - егер барлық машиналар мен жабдықтар
Тәжірибелік қуат - қалыпты жұмыс іркілістерін шкгкрктін теориялық
Қалыпты қуат - күтілетін сатылым талаптарын қанағаттандыру үшін
Нормативті қуат - ұйым шығара алатын көлемі емес,
Пайданы бағалағанда немесе өзіндік құнды қалыптастырғанда есепке алынатын
Шаруашылық қызметі процесінде әрбір кәсіпорын кіріс түрінде түсетін
Қайтарылмайтын шығындар - бұрын қабылданған шешім нәтижесінде пайда
Жүктелген (оларды басқаша болжанған, баламалы деп те атайды)
Жоспарланатын шығындар - мөлшерлеу, норматив, лимиттеу және смета
Жоспарланбайтындар - қосымша, жоспарлы өзіндік құн шегінен шығатын,
Өсетін және шекті шығындар мен табыстар - өнімнің
1.3 Жауапкершілік орталықтарының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу
Шығындарды реттеу мен бақылау мақсатымен мынадай жіктеу қолданылады:
- реттелетін және реттелмейтін
- тиімді және тиімді емес
- мөлшер (норма) шегінде және мөлшерден ауытқулар
- бақыланатын және бақыланбайтын
Жауапкершілік орталықтары бойынша тіркелетін шығындар мен табыс жауапкершілік
Реттеліндер - сомасы менеджер тарапынан болатын ықпалға байланысты,
Тиімділер - бұлар өнім өндіруге бағытталған шығындар, өткізу
Тиімсіздер - өнім өндірілмейтін блоғандықтан, нәтижесінде табыс алынбайтын
Шығындарды мөлшер (норма) және мөлшерден ауытқыған шығындар деп
Бақыланатындарға кәсіпорында жұмыс істейтін адамдар бақылайтын шығындарды жатқызады.
II Бөлім Шығындарды және калькуляциялаудың нақты және нормативті
2.1 Нақты шығынды есептеу мен нақты өзіндік құнды
Есеп объектілері көбіне қарамастан, шығындарды екі тәсілмен -
Шығындар есебінің нормативті тәсілін қолданудың мүмкіндігі мен қажеттілігі
Екі тәсіл де түпкілікті шотта өнімнің нақты өзіндік
Нақты шығындарды есептеу - қолданылып жүрген нормалар шамасы
Нақты өзіндік құн есебінің жүйесі өз еліміздегі кәсіпорындарда
а) өндіріске шыққан алғашқы бастапқы шығындарды бухгалтерлік
б) шығындарды өндіріс процесінде пайда болған сәтінде есептік
в) шығындарды өндіріс түрлері, шығыс сипатына, пайда болған
г) нақты шығындарды есеп пен калькуляциялау объектілеріне қатысты
д) нақты көрсеткіштерді жоспарлармен салыстыру;
Есепті кезеңнің нақты шығындарының шамасы қолданылған ресурстардың нақты
Нақты өзіндік құн бойынша есептің құндылығы есептің қарапайымдылығында.
Алайда бұл жүйенің бірқатар елеулі кемшіліктері бар:
а) толық өзіндік құн есебі шығындарды жою үшін
б) басқарушы құрамды бухгалтерлік ақпаратпен жедел қамтамасыз етпейді;
в) қолданылған ресурстар санымен олардың бағаларын бақылау үшін
г) бұл жүйе өндірістің негізгі факторларын оны айқындау
д) еңбек сиымдылығыныі тарихи өзіндік құнының есебі,
е) әкімшілікке уақытылы шаралар қабылдау жолымен жоюға болатын,
Осылайша, «тарихи» шығындардың есебі ресурстарды пайдалануы шұғыл бақылаудың
Сондықтан нормативті шығындардың есебі, әсіресе нарықтық қатынастар мен
2.2 Өзіндік құнды есептеу мен калькуляциялаудың нормативті әдісі
Нормативтік әдісті өңдеу өнеркәсіптері әр түрлі және күрделі
Нормативтік әдістің міндеттеріне мыналар жатады:
Шаруашылықтағы материал, еңбек, қаржы ресурстарының
Өндірістегі резервтер мен нәтижелерді анықтауға жәрдемдесу.
Әдістің негізінде өнім, жұмыс, қызмет бірлігіне жұмыс уақыты,
Нормативтік есеп әдісі операциялар, процестер, объектілер бойынша нормативтік
Бухгалтер бұл әдісті қолдана отырып, нормативтік өзіндік құн
Кәсіпорын қолданысындағы норма мен сметаның негізінде әр бұйым
Бұл принцип бастапқы технологиялық, конструкторлық, қаржылық және әкімшілік
Нормативтік өзіндік құнды түзетуге арналған бір ай ішіндегі
Норма және нормадан ауытқу бойынша шығындарға бөлетін бір
Сонымен бірге олардың пайда болған орны бойынша нормадан
Нормадан ауытқуды және норманың өзгеруін, нормативтік өзіндік құнның
Нормативтік шығын есебінің жүйесі кеңінен қолданылады, сондықтан ол
- сметаны жасауда және басқару тиімділігін бағалауда көмектесу
- жоспармен үйлеспейтін операцияларды анықтауға бағытталған бақылау сызбасын
- шешім қабылдауға пайдаланылатын болашақта болатын шығынды болжау;
- тауарлы материалдық құндылықтар қорын бағалау мақсатында түпкілікті
2.3 «Стандарт-кост» жүйесі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
«Стандарт-кост» тарихи жүйесі отандық нормативтік есеп жүйесінің үлгісі
«Стандарт-кост» жүйесінің мағынасы есепке не болғаны емес, болуы
Бұл жүйенің алдына қойған негізгі мақсаты – кәсіпорындағы
«Стандарт-кост» жүйесімен нормативтік шығын есебінің әдісін салыстыру мынадай
- екі әдіс те шығынды норма негізінде ескереді;
- толық шығын есебін жорамалдайды;
- шығынның «стандарт-кост» әдісі бойынша есепте аса жоғары
«Стандарт-кост» шарты ағымдағы есеп нормасының өзгеруін қарастырмайды. Нормативтік
Өндірістік шығын есебінің екі тәсілдемесі бар, Атап айтқанда:
- өткен шығын есебі;
- стандартталған шығын есебі және одан ауытқу.
Норма стандартын әзірлеу, өндірістің басталуына дейін стандарттық калькуляцияны
Стандарт- материалдық және еңбек шығынының өнім бірлігін өндіруге
Кост – бұл өнім бірлігін дайындауға кететін өндіріс
Стандарт-кост – бұл өндірістің тікелей шығынын реттеуге бағытталған
Барлық стандартты үш деңгейге бөлуге болады:
Баға деңгейін есепке алумен байланысты:
- мінсіз – материалдарға, қызмет тарифіне, еңбекақы мөлшерлемелеріне
- қалыпты – экономикалық кезең ішінде орташа баға
- ағымдағы – есептік кезеңде болжанған және
- базистік – жылдың басында белгіленіп, жыл бойы
2. Қуаттылықты пайдалану деңгейіне байланысты:
- теориялық – кәсіпорын оны жақсы немесе ойдағыдай
- өткен шақтың орташа орындалуы – статистикалық мәліметтер
- қалыпты орындау- алдағы кезеңдердегі норма кернеулігінің болжаулы
3.Өнім шығарылымының мөлшеріне байланысты:
Өнім шығарылымының көлемі стандарттарды әзірлеу тәсілдемесіне бірінші деңгейдегі
- теориялық - кәсіпорынның қуаттылығы теориялық тұрғыдан
- тәжірибелік - шығарылымның нақты қол жететін деңгейіне
- қалыпты - кезең ішіндегі өндіріс көлемінің жоғары
- болжалды - өнім шығарылымының болжалды мөлшеріндегі нақты
Қабылданған стандарттың кез-келген тәсілдемесі өндіріс процесінің басталуына дейін
«Стандарт-кост» жүйесін ұйымдастыру боынша жұмысты үйлестірудегі кәсіпорынның көлеміне
Бұл жүйе шығын есебі жүйесінің тәжірибесінде қолданылатын
- қаражатты шығындау процесіндегі стандарттардан ауытқудың негізгі анықталуына
- барлық ауытқушылықтар емес, тек олардың пайдаланылған стандарттарда
- калькуляция баптары бойынша және ауытқушылық факторлары бойынша
Бұл ерекшеліктер мыналардың басқару процесінде әрдайым бағаланатынын білдіреді:
Стандарт-кост- бұл өндіріс процесінің барысын және нормативінен нақты
III Бөлім Өндірістің өзіндік құнын калькуляциялау
3.1 Шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляциялық бірліктері
Калькуляциялау - өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет бірліктерінің
Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нақтылай түрін өндіру мен өткізуге,
Калькуляциялаудың міндеті – шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни
Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі – калькуляцияны ұсыну. Өнімнің, жұмыстың
Жоспарлы калькуляция еңбек шығындарының озық және одан
Жоспарлы калькуляцияның бір түрі – сметалық калькуляция; оны
Шығындардың ағымдағы мөлшері кәсіпорынның осы кезеңдегі жұмысының өндірістегі
Өнімнің өзіндік құнының есепті калькуляциясы жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты
Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялау ағымдағы жоспарлы калькуляциялаудың бір
Жобалық калькуляция – келешектік калькуляцияның бір түрі, олар
Шамаланған тоғыз ай немесе басқаша кезең ішіндегі нақты
Өнімнің өзіндік құнын калькуляцияланғанда калькуляциялық бірліктер қолданылады,
Өндірілетін өнім, технологиялық процесте, өндірістік ұйымдастыруды сипаттаудағы айырмашылықтар
Заттай бірліктер бұл өнім жоспарланатын, есептелетін және тұтынушыларға
Ірілендірілген заттай бірліктер біртекті өнім жиынтығын раралық
Шартты-заттай бірліктер өнімді калькуляциялау үшін қолданылады, бірліктегі пайдалы
Құндық бірліктер – көтерме бағадағы қосалқы бөлшектер 1000
Еңбекті бірліктері ұйым бөлімшесінің өнімін калькуляциялау үшін қолданылады.
Орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет калькуляциялық бірлік ретінде,
Техникалық экономикалық көрсеткіш калькуляциялық бірлік ретінде біртекті бұйымдардың
Калькуляциялық бірліктердің сан түрлілігі нақты жағдай үшін негізделген
Калькуляциялауға ең алдымен қатысы бар өндірістік шығындар есебі,
Калькуляциялаудың қазіргі заманғы жүйелері өзара байланысты көрсеткіштердің ара
- өнімді ары қарай шығарудың мақсатқа сәйкестілігін;
- өнімнің ең ұтымды, қолайлы бағаларын белгілеу;
- шығарылатын өнімнің ассортиментін оңтайландыру;
- жұмыс істеп тұрған технология мен станок паркын
- басқару жеке құрамының жұмыс сапасын бағалау.
Калькуляциялау трасферттік баға белгілеуге негіз болып қызмет етеді.
Кәсіпорын бөлімшесі сыртқы сатып алушыларға өз бетінше шығуға
Өндірістік есеп пен калькуляциялау өнімнің өзіндік құны ғана
3.2 Калькуляциялау принциптері, оның объектісі мен тәсілдері
Калькуляция өнімнің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін бақылауды жүзеге
Басқару есебінің маңызды міндеттерінің бірі өнімнің өзіндік құнын
Өзіндік құнның калькуляциясы өндірістік шығындар есеб мәліметтері бойынша
Кәсіпорын басшылығы нарыққа көшу қазіргі заманғы, құбылмалы жағдайында
Өнімнің өзіндік құны – оның шығару мен өткізуге
Өнімнің өзіндік құнына мыналар кіреді:
- кәсіпорында өнім өндіруге шығатын еңбек, қаржы және
- өнімді өткізуге: буып-түю, орау, сақтау, тиеу мен
- өнімді осы кәсіпорында өндіру мен өткізуге
Кәсіпорын үшін өз шығындарын басқару мүмкіндіг болуы,
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығын түрлеріне байланысты отандық
цехтық – тікелей шығындар мен жалпы өндірістік шығыстарды
өндірістік – цехтық өзіндік құн мен жалпы шаруашылық
толық өзіндік құн – коммерциялық және өткізу
Кез келген кәсіпорындағы калькуляциялау, қызмет түріне, меншік мөлшері
Шығын есебінің объектісі - өзіндік құнды басқару мақсаты
Көпмақсатты есеп жүйесінде есеп объектісінің екі тобын бөледі:
Калькуляциялау объектілерінің калькуляциялық есеппен және калькуляциялық бірлікпен мақсатқа
Қосымша шығындардың бөлу тәсілін таңдау өнім бірліктерінің өзіндік
Шығындарды кезең бойынша шектеу. Оның мәні операциялардың бухгалтерлік
Шығын есебі мен калькуляциялау тәсілдерін таңдау - өндіріске
Шығынды есептеу мен кплькуляциялау тәсілдерін үш белгі бойынша
Шығын есебі объектілері бойынша:
- процестік;
- бөлістік;
- тапсырыстық;
2. Шығын есебінің толықтығына қарай:
- толық өзіндік құнды калькуляциялау;
- толық емес өзіндік құнды калькуляциялау;
3. Шығындар есебі мен бақылаудың оперативтілігі бойынша:
- нақты өзіндік құн есебі;
- нормаға сай шығындар есебі.
3.3 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды
Кәсіпорынның басқарушы есебі, есептің бір бөлігі ретінде, жіктеумен,
Кәсіпорынды басқарудың екі нұсқасын кездестіруге болады.
Бірінші нұсқада тек есептік функция орындалады: жауапкершілік орталығы
Ал екінші нұсқада таза есептік функциямен қатар өндіріске
Сөйтіп өндірістік есеп қаржылық есебін кеңейтеді және ол
Қорытынды
Сонымен, калькуляция дегеніміз- өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және шығындарды
Шығындардың объектісі болып сол шығындардың өндірістегі аналитикалық есебі
Өндірістің технологиялық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты өнімнің өзіндік
Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар
- өндіріс типі
өндірістің күрделілігі
шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты
өндіріс циклының ұзақтылығы
аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.
Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнына бұл факторлардың тигізетін
Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден, детальдардан, түйіндерден тұратын
Бұл аталған өнімдердің өзіндік құнын есептеу аса күрделі
4