МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1-тарау. Қазақ халқының XVIII ғасырдың 20 жылдарындағы жоңғар
1.1Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама жылдары 5
1.2 Қарақұмдағы құрылтай 12
2-тарау. Жоңғар басқыншылығына қарсы бүкілхалықтық тойтарыс 16
2.1 Бұланты шайқасы 16
2.2 Аңырақай шайқасы 21
Қорытынды 26
Қолданылған әдебиеттер тізімі 27
Кіріспе
Қазақ хандықтары XVIII ғасырдың басынан-ақ сыртқы саяси жағдайдың
Қазақ және жонғар әміршілері арасындағы күрес жүз жылдан
ХVIII ғасырда Алтайдан Атырауға дейiнгi байтақ даланы алып
Үш жүздiң билеушiлерi әдетте бас қосып, оқтын-оқтын мәслихат-мәжiлiс
ХVII ғасырдың бiрiншi жартысында ойраттар мен қазақтардың арасындағы
Қазақ және ойрат әмiршiлерiнiң арасында жайылымдық жерлер үшiн
1-тарау. Қазақ халқының XVIII ғасырдың 20 жылдарындағы жоңғар
1.1Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама жылдары
Жоңғар қонтайшыларын жайылымдық жерлер мен оңтүстік Қазақстанның сауда-қолөнер
Қазақ және жоңғар хандықтары арасындағы күрес барған сайын
Жоңғар экономикасының негізі орасан зор жайылымдық жер аумағында
Жонғар хандығынын әлеуметтік-таптық құрылымы қатаң иерархиялық сипатта болды.
Жоңғар хандығына қарсы күрес Цин үкіметінің де ең
Жоңғар хаңдығының XVII ғасырдың 90 жылдардағы Цин империясына
Сонымен, ұлы империя қысым көрсеткен Жоңғария өзінің басқыншылдық
Сөйтіп тағы да, қазақ қоныстары жоңғарлар тарапынан кезекті
XVII ғасырдың 80 жылдарынан бастап жоңғар тайшылары Жетісудағы,
Жоңғарлардың Жетісуға ғана емес сонымен қатар Шу және
Жоңғарлармен жекелеген қақтығыстарға жауап ретінде 1702-1703 жылдарда қазақ
Енисей қырғыздарының Тянь-Шаньға қоныстану үрдісі XIII—XIV ғасырларда ғана
1708 жылы қазақтар жоңғарлардың жаңадан басып кіруіне тойтарыс
1723 жылға қарай қазақ-жоңғар қатынастарындағы жағдай күрт өзгерді:
XVIII ғасырдың бірінші ширегіндегі жоңғар басқыншылығына қарсы күрес
Қазақтардың көптеген рулары мен қауымдары көшпелі шаруашылық үшін
Жоңғарлар ірі-ірі жеті сына сияқты қозғалып, 70 мың
Қаратауда, Арыс өзені алабында да ойран салынды. Қапы
Жоңғарлар өздерінің жолында ауылдарды талап-тонап, қазақ қауымдарын бытыратып
XVIII ғасырдың 20 жылдарына қарай жоңғарлар қазақ жерінің
Үмбетей жырау өз толғауларында жоңғарлардың Баянауыл, Қызылтау, Абралы,
А.И. Левшиннің атап өткеніндей, «отарлар мен табындар күн
Ұлы жүз бен Орта жүз қазақтары Сырдариядан өтіп,
Ақтабан шұбырынды жылдары Отан алдындағы өз жауапкершілік шамасын
Жеңілістің жалпы жағдайын А.И. Левшин былайша сипаттайды: «Бұл
Аңыздарға қарағанда, Ұлы және Орта ордалар (арғындарды қоспағанда)
Әр түрлі деректемелерге қарағанда, жоңғар басқыншыларының басып кіруі
Қаратаудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Ел-жұртынан айырылган жаман екен,
Қара көзден мөлтілдеп жас келеді.
Мына заман қай заман? Бағы заман,
Баяғыдай болсайшы тағы заман.
Атадан ұл, енеден қыз айырылды,
Көздің жасын көл қылып ағызамын.
Мына заман қай заман? Қысқан заман,
Бақыт құсы алаштан ұшқан заман.
Көк аспаннан топырақ, шаң борады,
Күні суық қаңтардан, қыстан жаман.
Жоңғарлардың шапқыншылығынан Сырдарияның орта ағысы жағаларындағы қазақ және
Нақ сол 1723 жылы жоңғар феодалдары Қазақ хандықтарын
Батысқа босқындардың жаңа толқыны қаптады. Кіші жүз қазақтары
Жоңғарлар тықсырған қазақтар Сырдарияның орта ағысына қарай, қарақалпақтардың
Қазақтардың батысқа қарай жаппай жөңкілуі Жайық пен Еділ
Сол кезде Әбілқайыр мен оның жақындарының қоныстары Елек
Жоңғар және Қалмақ хандықтары қазақтарға шығыс пен батыстан
Осы жанжалдар мен қайшылықтардың бәрін Ресей империясы өз
1723-25 жылдардағы жоңғарлар шапқыншылығынан қырғыздар, өзбектер, қарақалпақтар да
Қазақ хандығы орасан зор Жоңғар империясының өрісіне тартылуға
1.2 Қарақұмдағы құрылтай
1710—1711 жылдары жоңғар әскерлерінің ірі күштері Қазақстан шегіне
Съезге әлімұлы, байұлы және жетіру бірлестіктері билеушілері көпшілігінің
Ең ықпалды тұлға Тәуке хан болды. Оның елдің
Съездегі негізгі мәселе Жоңғар хандығына бірігіп тойтарыс беру
Бұған дейінгі оқиғалар жоңғарларды жеңудің оңай еместігін көрсетті.
Қазақ жасақтарына Бөгенбай жетекші болып сайланды. Я. Гавердовскийде
Қарақұмдағы съезді әзірлеу барысында, аса бір күрделі мәселе
Нақты үміткерлердің бірі Қайып сұлтан болды. Алайда оның
Н.Г. Аполлова Қарақұмдағы билер мен батырлар съезіне Әбілқайырдың
Бірақ Әбілқайырдың да бірқатар қадір-қасиеттері болды. Ол туралы
Төтенше сын. Қазақ жүздерінің күш-жігерін біріктіру ісін бірсыпыра
Бірақ жоңғарлардың соғыс қимылдары барған сайын өсе түсті,
Келесі 1717 жылы соғыс оқиғалары одан әрі жалғасты.
1708—1712 жылдар оқиғаларында қол жеткен жекелеген жетістіктерін қазақтар
1718 жылдың көктемінде жоңғарлар Жетісудан Арыс, Бөген, Шаян
Бұл жағдайда батырлар бастаған қазақ жасақтары едәуір табысқа
Рас, XVIII ғасырдың басында жоңғар билеушілерінің қазақ жүздеріне
2-тарау. Жоңғар басқыншылығына қарсы бүкілхалықтық тойтарыс
2.1 Бұланты шайқасы
Жоңғар басқыншылығы ұшыратқан бүкілхалықтық қасірет қазақ халқын ашу-ызаға
Сөйтіп халықтың қырып жойылуына жол бермеу үшін, енді
Аса көрнекті билер Қазыбек, Төле, Әйтекенің қызметі қазақ
Жеке басының қасиеттері, қазақ қоғамының ішкі өмірін терең
1723 жылғы жеңіліс қазақ халқының еркі мен рухын
1724 жылдың өзінде-ақ қазақтар Әбілқайырдың басшылығымен алғашқы жеңістерге
1725 жылы басқыншыларға алғаш рет елеулі тойтарыс берілді.
Асқан зор апат кезеңіндегі халық аңыздарын алғашқылардың бірі
Қазақ жасағының бірқатар басымдықтары болды. Ең алдымен жоңғарлар
Енді қазақ жасақтары Сырдарияның төменгі ағысы бойындағы жерлерді
1726—27 жылдарға қарай сұлтандар мен билер басқыншы жауға
1726 жылдың күзінде Бадам өзені маңындағы биік қырқа
Съезде негізгі мәселе басқыншы жауға бүкілхалықтық тойтарыс беруді
Съезде талқыланған маңызды мәселенің бірі — бүкіл қазақ
М. Тынышбаевтың бағалауы бойынша, 1726 жылдың өзінде-ақ басқа
Қожаберген жырау «Елім-ай» дастанында «Сайланды Әбілқайыр әскербасы» дейді.
Осында, Ордабасында Әбілқайыр қазақ жасағының қолбасшысы болып сайланды.
Қазақ қоғамының тастүйін жігерленген көтеріңкі рухы, Ордабасындағы съезде
«Ақтабан шұбырындыдан» кейін қазақ батырлары жеткен алғашқы жеңістер,
«Дұшпаннан көрген қорлығым
Сары су болды жүрекке,
Он жетіде құрсанып,
Қылыш ілдім білекке
Жауға қарай аттандым
Жеткіз деп құдай тілекке!» — деп жауға аттанды.
Қазақтар Орталық Қазақстанның орасан зор аумағын Сарыарқа деп
XVII ғасырдың аяғы XVIII ғасырдың басында қазақ
Ұлытаудың таулар жүйесіне иелік ету соғыс барысында маңызды
20-25 мың атты сарбаздан тұратын қазақ қолының, көз
Батыс Сібірдің 1920 жылы он шақырымдық өлшеммен басып
Бұланты шайқасы қазақ жасақтарының жеңіске деген орасан зор
Қазақ жасақтарының жаугершілігі туралы Я. Гавердовский: «Сауыт киіп
Қанжығалы Бөгенбай Ақшаулы (1680-1778) қолбасшы, бүкіл қазақ
Қаракерей Қабанбай (Ерасыл) Қожағұлұлы (1691—1769) — қолбасшы, халық
Қабанбайдың әйелі Гауһар (Малайсары батырдың қарындасы) күйеуімен бірге
Шақшақ Жәнібек — қолбасшы, мемлекет қайраткері, дипломат, жоңғарларға
Тама Есет қолбасшы, тама руының ақсақалы, кейіннен тархан,
Бәсентиін Малайсары Тоқтауылұлы — қолбасшы, бәсентиін руының ақсақалы,
«Ал кейде олар жау тобырына сұрапыл дауыл сияқты
Қолбасшы, батыр Қанжығалы Бөгенбай өзін тамаша тапқыр және
Көрнекті фольклоршы, этнограф Ә. Диваев біздің заманымызға талай
Қамыстың басы майда, түбі сайда,
Жәнібек Шақшақұлы болат найза,
Алдыңнан су, артыңнан жау қысқанда,
Ер жігіттің ерлігі осындайда.
Бөкейді айт Сағырменен Дулаттағы,
Деріпсәлі, Мандайды айт Қыпшақтағы,
Өзге батыр қайтса да бір қайтпайтын
Сары менен Баянды айт Уақтағы.
Ағашта биікті айтсаң қарағайды айт,
Жігіттік, ерлікті айтсаң Бөгенбайды айт,
Найзасының ұшына жау мінгізген
Емәнәлі Керейде ер Жабайды айт.
Басқа бір жырау Ақтамбердінің мына өлеңі де халық
Жауға шаптым ту байлап,
Шепті бұздым айғайлап,
Дұшпаннан көрген қорлықтан
Жадынды жүрек қан қайнап,
Ел-жұртты қорғайлап,
Өлімге жүрміз бас байлап.
Ә. Диваев өз зерттеулерінде, атап айтқанда, жоңғар басқыншыларының
Бұлантыдағы және басқа да бірқатар шайқастардың қаһармандық рухын
Алайда оқиға мұнымен біткен жоқ. Аттылы жоңғар қолының
Бұланты-Білеуті жеріндегі жеңістің зор маңызы болды. Ол қазақ
Қазақ жасақтарының Бұланты—Білеуті маңындағы жеңісінің тағы бір жағы
2.2 Аңырақай шайқасы
Жоңғар басқыншылығына қарсы қазақ халқы Отан соғысының (1723-1730)
Аңырақай шайқасының уақыты туралы мәселеге келгенде барлық авторлар
Соңғы жылдардағы тарихи әдебиетте Итішпес Алакөлдің орналасқан жері
1997 жылы Аңырақай ғылыми экспедициясы (басшылары: К.Р Мемлекеттік
Көлдің картасын Аңырақай шайқасынан кейін 180 жыл өткен
Осындай сорлардың бірінде, Қошқарбайтұз деген жерде, XX ғасырдың
Қоныс аудару басқармасы экспедициясының материалдарында Алакөл көліне сипаттама
Алакөл мен Аңырақай таулары арасында әредік төбелер ұшырасады,
Аңырақайдың шығысында Қарой алабы жатыр. Аңырақай таулары (ұзындығы
Шу-Іле су айырығының жоталары мен шоқылары арасынан Хантау
Аңыракай экспедициясы (1998 жылғы қыркүйек) Буырыл Байтал станциясынан
Сонымен Хантау таулары мен шоқылары аласа, сусыз, топырағы
Бүкіл қазақ жасағы алдын ала ұрысқа тиімді жағдайға
Жау тылында Ақсүйек сай болды. Оған жақын жерде
М. Тынышбаев өз замандастарының назарын қазіргі Подгорное селосы
Сонымен Аңырақай шайқасының ұрыс қимылдары болған алқап 200
Балқаштың Солтүстік-батыс жағында өзеннің өзі жағынан жел өткізбейтін
1730 жылы жазға салым қазақ жасақтары өз аттарын
Аңырақайдағы шайқаска Әбілқайыр хан басшылық етті. Нақ осы
Шайқас жекпе-жекпен басталды. Жоңғарлар жағынан ортаға талантты әскербасы,
Шайқастың сәтті басталуы қазақ жауынгерлерін жеңіске жігерлендіргені күмәнсіз.
Аңырақай шайқасында жеке ерлігін және ұйымдастырушылық қабілетін көрсеткендер
Әйгілі Бұқар жырау 28 толғау жырында XVIII ғасырдың
20-жылдардың екінші жартысындағы шайқастарға ақын әрі батыр Ақтамберді
Қорытынды
Қазақ батырлары мен қатардағы жауынгерлерінің ерлігі мен жеке
Қаратаудың, Ұлытаудың таулы аудандарын, Сарыарқа мен Жетісу жерлерін
Аңырақай шайқасы халық санасындағы бетбұрыс болды. Рухы көтерілген
Бұл күрестің ерекше маңыздылығын сол кездің көрнекті саясатшылары
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1-том Алматы “Атамұра” 1996ж 245-248 б,
Түрік халық тарихы Алматы “Білім” 1996ж 26-44
Көне тарих 103-108 б.
Түркістан халық энциклопедиясы Алматы 2000ж 268-270
Қасымбаев Ж. Тағы да Аңырақай шайқасының ақиқаты жақында.
Кәрібаев Б. Шайқастың тарихи маңызы (Аңырақай шайқасы және
Қазақ жоңғар қатынасы туралы). Қазақ тарихы – 1999.
Омарбеков Т.” Бұлантыда басымыз бірігіп, Аңырақайда атымыз шықты”.
3